Stappenplan. Winning Aardwarmte voor Glastuinbouw. Ammerlaan Grond & Hydrocultuur VOF. Voor een krachtige klimaatneutrale glastuinbouw.

Transcriptie

1 December 2013 Sappenplan Winning Aardwarme voor Glasuinbouw Rik van den Bosch: Ben Flipse: Radboud Vorage: Vleesomaenbedrijf A+G van den Bosch Ammerlaan Grond & Hydroculuur VOF GreenhouseGeoPower 1 Voor een krachige klimaaneurale glasuinbouw S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

2 Inhoud 1 - Inleiding 2 - Principe van aardwarmewinning 3 - Sappenplan 4 - Kosen realisaie aardwarme-insallaie 5 - Valkuilen 6 - Conclusies en Tips 7 - Concep exploiaie Aardwarmeprojecen in Nederland, medio 2013 Prakische adressen en websies S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

3 1 Inleiding In de Nederlandse glasuinbouw word overwegend (meer dan 98%) aardgas gebruik voor de levering van warme. Hoogwaardig aardgas en andere fossiele brandsoffen zijn echer nie onuipuelijk en dus zal moeen worden gezoch naar alernaieven voor de langere ermijn. Ook de plannen voor de reducie van CO 2 -emissie, zoals vasgelegd in he Kyooverdrag, dragen bij aan de noodzaak om alernaieven e zoeken. In he kader van he energieakkoord en de beleidsbrief uinbouw hebben de glasuinbouw en de overheid in he convenan Schone en zuinige agrosecoren een aanal meebare (sreef)doelen afgesproken. Di maak deel ui van he innovaie- en acieprogramma Kas als Energiebron. Doelen en ambiies Kas als Energiebron 2020 De glasuinbouw heef afgesproken in 2020 de CO 2 -uisoo beperk e hebben o maximaal 6,2 Mon; door energiebesparing e combineren me een groer deel duurzame energie in plaas van fossiele brandsof. Di kom neer op een vermindering van de CO 2 -uisoo me circa 3 procen per jaar. De glasuinbouw wil in 2020: in nieuwe kassen klimaaneuraal kunnen elen, op een rendabele manier; voor besaande kassen eelconcepen en echnieken hebben onwikkeld waarmee op een rendabele manier me de helf van de hoeveelheid fossiele brandsof geproduceerd kan worden (en opziche van 2010). Eén van de alernaieven voor aardgas is diepe aardwarme. De glasuinbouw is een goede kandidaa om aardwarme e benuen. Da kom omda de glasuinbouw veel behoefe heef aan warme van ussen de ca. 55 en 90 graden en ook veel kennis heef over he opimaal benuen van warme in de uinbouwkas. Bovendien heef de uinbouw een geconcenreerde warmevraag en da pas goed bij levering op één pun via een aardwarmebron. Op diverse plekken in Nederland is de geologie van dien aard da er voldoende warm waer van de juise emperauur opgepomp kan worden. Tuinders beschikken al over een verwarmingsne in de kas en hoeven dus alleen e inveseren in een aardwarmebron, bijbehorende apparauur en aansluiingen. Da beref overigens een forse invesering, van ussen de 6 en 15 miljoen. Aardwarme, ook wel geohermie genoemd, bied voor de uinbouw een zeer mooi perspecief om e verduurzamen en egelijk ook meer grip e krijgen op de wisselende prijzen voor fossiele energie. De eerse oepassing van aardwarme bij vleesomaenproducen A+G van den Bosch beekende een (eel)echnische doorbraak in de Nederlandse uinbouw. Een bredere doorbraak word echer nog verraagd door de groe inveseringen die ermee gepaard gaan en de geologische onzekerheden. Ondanks uigebreid geologisch onderzoek wee een iniiaiefnemer vooraf nie precies hoeveel warme hij zal aanreffen en of he mogelijk is di rendabel e exploieren. Di geologische risico is deels e verzekeren. In 2008 en 2009 is er groe belangselling onsaan voor aardwarme, mede ingegeven door de hoge energieprijzen in de zomer van Di heef eroe geleid da ook andere uinders iniiaieven zijn gaan onwikkelen. Daarbij is naar diepere lagen geboord me als gevolg hogere emperauren (o ca. 90 graden). In he eerse projec van Van den Bosch word waer van 60 C opgepomp. Door me lage buisemperauren in de kas (lager dan 30 C) e werken is di economisch ineressan. In he mees recene projec bij Agripor A7 (Energie Combinaie Wieringermeer) word waer opgepomp van rond de 90 C. 2 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

4 Doorda er bronnen beschikbaar kwamen me groere hermische vermogens (meer debie en een hogere emperauur) zijn er samenwerkingsverbanden van uinders onsaan zoals Aardwarmecluser in Koekoekspolder of Green Well Wesland. Ammerlaan Grond en Hydroculuur en A+G van den Bosch hebben er voor gekozen om warme aan derden e gaan leveren. Door de beschikbaarheid vanaf 2012 van een SDE-subsidie op geproduceerde aardwarme, kan aardwarme concurreren me fossiele brandsoffen. Ondanks een 8-al gerealiseerde projecen in Nederland, en een aanal projecen in onwikkeling, is er nog veel onbekend over aardwarme. Ieder nieuw projec draag bij aan de verdere kennisonwikkeling van geohermie in de uinbouw. Teler Rik van den Bosch selde in maar 2009 he eerse sappenplan voor de winning van aardwarme op, zoda geïneresseerden zijn ervaringen in de prakijk kunnen gebruiken. De recene ervaringen bij onder andere Ammerlaan en he eerse Aardwarmecluser in Koekoekspolder zijn gebruik om di sappenplan e acualiseren. Daarbij is ook de ervaring van andere projecen meegenomen en is er meer aandach geschonken aan de eisen die de vergunningverlener (EZ) en Saasoezich op de Mijnen (SodM) aan iniiaiefnemers sellen. Deze onwikkelingen zijn in hoofdlijnen in deze brochure verwerk. De mogelijkheden van aardwarme zijn bijzonder groo. In de aardkern zi veel warme opgeslagen. In de buiense 6 kilomeer van de aardkors lig aan warme al keer meer energie opgeslagen dan de oale olie- en gasvoorraad. De groe uidaging is hoe deze energie gewonnen kan worden en he bese en versandig benu kan worden. De belangrijkse voordelen van aardwarme zijn: Sabiele warmekosen; Coninue, regelbare levering; Risicospreiding energiekosen (in combinaie me WKK en keel); Reducie van he gebruik fossiele brandsof; Minder CO 2 -emissie (denk aan CO 2 -secorsyseem); Verduurzaming (denk aan licence o produce ); Aardwarme-insallaie kan lang mee gaan o 30 jaar of meer mee bij goed beheer. Wanneer ui geologisch onderzoek blijk da er voldoende aardwarme beschikbaar is bied da een kans op levering van een coninue hoeveelheid warme. Bij de aanleg van een aardwarmebron word gebruik gemaak van bewezen echnieken ui de olie- en gasindusrie, echer voor de uinbouw is he nog een relaief nieuwe echnologie. Door de eerse projecen is veel kennis opgedaan, die voor nieuwe iniiaief nemers van groo belang is. In deze brochure is die kennis verzameld in de vorm van een sappenplan; de eerse sap naar meer succesvolle aardwarmeprojecen. Omda aardwarme in Nederland nog een relaief nieuwe ak van spor is, is he belangrijke da iniiaiefnemers zich goed laen informeren door bijvoorbeeld de informaie e raadplegen op (kennis- en nieuwsplaform van de Kas als Energiebron) of conac op e nemen me he Plaform Geohermie: of een bezoek e brengen aan een van de reeds draaiende geohermie projecen. Di sappenplan is bedoeld voor uinders die zich aan he oriëneren zijn op he realiseren van een eigen aardwarmebron. Di sappenplan is gefinancierd door he Programma Kas als Energiebron. He Programma Kas als Energiebron is he innovaie- en acieprogramma voor een krachige klimaaneurale glasuinbouw in Nederland. He Producschap Tuinbouw, he Miniserie van EZ en LTO Glaskrach Nederland, zijn iniiaiefnemers, rekkers en financiers. December S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

5 4 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

6 2 Principe van aardwarmewinning Een voorwaarde om aardwarme (of geohermie) e kunnen produceren, is da er een waervoerend zandpakke aanwezig is in de bodem. De winning ervan vereis minimaal 2 boringen, één voor de aanvoer van warm waer ui de diepe en de ander voor de afvoer van he afgekoelde waer. Om een beeld e geven: bij een boring naar 2 kilomeer diepe word wa aardlagen beref 150 miljoen jaar eruggegaan in de ijd. Naarmae dieper in de aardkos word doorgedrongen, sijg de emperauur. In Nederland bedraag die sijging ongeveer 31 C per kilomeer. Rekening houdend me een gemiddelde jaaremperauur van ongeveer 10 o 15 C aan he oppervlak kan de emperauur op 3 kilomeer diepe dus o meer dan 100 C oplopen. Aan deze lagen op groe diepe word zou waer me een hoge emperauur onrokken. Di noemen we formaiewaer: grondwaer in diepe lagen da geen deel uimaak van de waerkringloop. Nie overal in Nederland heef he formaiewaer op dezelfde diepe, dezelfde emperauur. De emperauur en samenselling van he waer kan per regio en geologische formaie verschillen. De bron van aardwarme, waervoerende lagen ofwel aquifers, is in nagenoeg de hele ondergrond van Nederland aanwezig. Voor winning van voldoende warme om huizen of kassen e verwarmen zijn echer groe hoeveelheden warm waer nodig. Voor een economisch rendabele aardwarme-insallaie is he daarom noodzakelijk da, naas een goede emperauur in de waervoerende lagen er ook sprake is van voldoende doorsroming. Er moe ongeveer 100 o 200 kubieke meer per uur kunnen worden opgepomp én weer in de bodem geïnjeceerd kunnen worden. De doorsroombaarheid van een waervoerende laag, zoals zandseen of kalkseen, hang af van de doorlaendheid (permeabiliei) en de dike van de laag. Breuken in de laag kunnen de doorlaendheid vergroen of verkleinen, maar kunnen ook o groere risico s leiden. In verkarse zones, zoals in de kolenkalk laag in he zuiden van he land, zijn goede doorlaenheden gemeen. In algemeenheid kan geseld worden da de doorlaendheid en dike van de laag in een zeker evenwich me elkaar moeen zijn om voldoende doorsroming (debie) op e kunnen leveren. Daarom zijn nie alle waervoerende lagen geschik voor he winnen van aardwarme. De mees geschike lagen zijn diep liggende aquifers in zandseen in Friesland en Groningen, Noord- en Zuid-Holland, Zuid-Oos Drenhe en Noord-Braban. Maar de meese vergunningaanvragen voor nieuwe boringen zijn gerich op Zuid-Holland, waar een hoge warmevraag is. In deze geseenen word op een groo aanal plekken ook olie en/of gas aangeroffen. De olie- en gasmaaschappijen in Nederland beschikken dan ook over ruime kennis van deze geologische formaies. Om de zoekoch naar geschike locaies voor aardwarme in Nederland e versnellen, heef TNO in 2010 he geohermisch informaiesyseem ThermoGIS onwikkeld. He warme waer ui de diepe geologische lagen word opgepomp via een geboorde produciepu. Vervolgens word he door een warmewisselaar geleid waarna he me een lagere emperauur via een injeciepu weer in dezelfde grondlaag (formaie) geïnjeceerd word (zie ekening op pagina 7). De wee puen vormen een zogeheen double, waarbij beide puen er hooge van de waervoerende laag ongeveer 1 o 2 kilomeer ui elkaar liggen. De op deze manier onrokken warme ui de waervorrende laag (reservoir) op groe diepe word aardwarme genoemd. He afgekoelde waer erugpompen is noodzakelijk omda he opgepompe waer in he algemeen een hoog zougehale heef en om die reden nie mag worden geloosd op oppervlakewaer. Bovendien blijf de druk in de ondergrondse waervoerende laag zo op peil. 5 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

7 Aan erugpompen zi een aanal nadelen. Vooral weinig verkie zandseenlagen in de grond die rijk zijn aan kleimineralen, zijn soms gevoelig voor versopping door de verplaasing van fijne deeljes. Daarnaas kunnen zwevende (olie) deeljes en (zou) neerslagen voor versopping zorgen. Versopping/vervuiling van de injeciepu verminder de doorlaendheid van de grondlaag. Di heef weer o gevolg da de druk om he waer e injeceren moe worden verhoogd, waardoor de elekricieiskosen van de hiervoor benodigde injeciepomp oenemen en de renabiliei van de aardwarme-insallaie afneem. Incideneel is gebleken da er bij he oppompen van formaiewaer ook enige oliebijvangs opreed en ies algemener, da er gas uireed. Di gas lijk meesal op aardgas me een hoog mehaan gehale. Om he gas en de olie e scheiden van he formaiewaer is he nodig om een degasser of separaor e insalleren. Ook kan he nodig zijn om filerinsallaies e insalleren die groe hoeveelheden formaiewaer kunnen zuiveren. De meese geohermie projecen beschikken over deze apparauur. He principe van aardwarmewinning Bij de aanleg van een aardwarme-insallaie vormen de producie- en injeciepu samen he zogeheen puendouble. Meesal worden beiden vanui één locaie schuin geboord. Voordelen van schuin boren zijn: He rajec door de formaielaag waarui gewonnen word is langer doorda he schuin doorsneden word (meesal onder een hoek van 35 o 45 graden). Er kan geboord worden naar he mees geschike deel van de formaie vanaf een locaie (meesal eigen grondgebied). 6 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

8 Er zijn geen lange dure geïsoleerde zouresisene ransporleidingen ussen de puen nodig. Er hoef maar 1 boorlocaie aangelegd e worden. Door aanscherping van de we- en regelgeving sijgen de kosen van de boorlocaies serk. He aanleggen van een boorlocaie kos al snel o Er word aanzienlijk bespaard op verplaasingskosen van de boorinsallaie, wan alleen de boororen hoef enkele meers verplaas e worden en de andere insallaies kunnen blijven saan (mobilisaie en herplaasingskosen van de gehele boorinsallaie kos in de regel enkele onnen). Nadelen van schuin boren zijn: Voor schuin boren word een hoger arief gehaneerd. De lenge van he boorga word enkele honderden meers langer. He risico van schuin boren is hoger. Me de juise boormehode, boorkop en boorspoeling is he risico van schuin boren beperk. Om problemen ijdens he boren e minimaliseren, haneerde he boorbedrijf bij de projecen van Ammerlaan en Duijvesijn een maximale boorhoek van 45 graden. Geadviseerd word om per projec de kosen en voor- en nadelen af e wegen en de boorrisico s goed in kaar e brengen. Bij de aanleg van een double komen eers de keus van de boorlocaie en de benodigde infrasrucuur aan bod, gevolgd door de consrucie van een boorplaform (en fundering) waarop de boorinsallaie kan worden geplaas. Boormaaschappijen willen graag een ruime boorlocaie, maar elke m² exra asfal kos exra geld. Daarnaas speel de veiligheid van de omgeving een belangrijke rol. Di vraag om voldoende afsand me objecen waar mensen werken en verblijven. Na afronding van he projec is he permanene ruimebeslag beperk o nie meer dan 15 bij 20 meer voor de puen en een gebouw waarin een aanal bij de insallaie benodigde componenen, zoals de warmewisselaars word ondergebrach. Voor onderhoudswerkzaamheden aan he double is he echer raadzaam om een groere ruime e reserveren. Te denken val aan 30 bij 40 meer. Na de voorbereidingen sar he boren van de wee puen. In he boorga word een buis aangebrach (de zogenaamde casing) om e voorkomen da de wand van he boorga insor. Tussen deze buis en de grond word een cemenslurry geïnjeceerd die uihard en daarmee de casing vas ze. Om e voorkomen da ijdens de producie van aardwarme zanddeeljes me he waer mee omhoog worden gepomp, word de produciepu er hooge van de waervoerde laag voorzien van een screens en zo nodig een gravellaag. Di verhoog evens de sabiliei van he boorga. In de casing word een produciebuis neergelaen. Deze kan aan de binnenkan zijn voorzien van een kunssof coaing om corrosie e voorkomen. Op enige honderden meers diepe, aan een produciebuis zi een elekrische onderwaerpomp (ESP) die he waer ui de produciepu moe oppompen. Over de levensduur van deze pompen verschillen de meningen. Sommigen gaan er vanui da de pomp ongeveer 3 o 5 jaar mee gaa, erwijl anderen van 7 jaar ui gaan. De daadwerkelijke levensduur zal onder andere afhankelijk zijn van de uivoering van de pomp, he gebruik van de pomp en de samenselling van he formaiewaer. Zo nodig word een speciale leiding aangebrach waarmee corrosiewerend maeriaal op de wanden van de pu kan worden gespoen. De ondergrondse afsand ussen de produciepu en de injeciepu is meesal zo groo da he koudere waer ui de injeciepu de produciepu nie eerder bereik dan na enkele ienallen jaren. He ijdsip waarop kouder waer de produciepu bereik, hee de doorbraakijd. Deze doorbraakijd hang af van de geproduceerde hoeveelheid waer ui de injeciepu, de afsand op einddiepe ussen producie- en injeciepu - in de prakijk meesal ussen en meer - en van de poreusheid en de dike van de waervoerende lagen. Vanaf de doorbraakijd arriveer nog nie volledig opgewarmd injeciewaer in de produciepu. Daardoor zak de emperauur van he gewonnen warme waer in de produciepu geleidelijk. De exploiaie van aardwarme kan dan nog worden voorgeze oda de emperauur van he waer in de produciepu een kriische ondergrens heef bereik. 7 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

9 Op of direc naas de boorlocaie is de aardwarmecenrale gelegen. Deze omva een serie componenen die in een ruime/gebouw worden ondergebrach. De belangrijkse zijn: Een frequenieregelaar voor de elekrische onderwaerpomp, waarmee he waerdebie (kuubs per uur) ui de pu geregeld word. Een degasser /separaor die evenueel meegeproduceerde olie en gas scheid van he formaiewaer en deze saa meesal naas de aardwarmecenrale Een keel of wkk-insallaie er verbranding van he afgevangen (mehaan) gas me evenueel een fakkel als (nood)brander Zo nodig filers voor de verwijdering van zand, fijne deeljes en evenuele corrosiedeeljes, om vervuiling van de warmewisselaars en versopping in de injeciepu egen e gaan. Warmewisselaars, waarmee de warme vanui he circui (injecie- en produciepu) word overgebrach op he warmedisribuienewerk (aan- en afvoer, buffer en verwarmingsbuizen). Di is meesal ook de scheiding ussen he zoue formaie - waer en he CV-waer in he disribuienewerk. Pompen voor de circulaie in he disribuienewerk. Een injeciepomp voor he erugpompen van he afgekoelde waer in injeciepu en doseerinsallaie voor corrosiewerende vloeisof of he egengaan van neerslag (opioneel). Mee- er regel apparauur die er voor zorgen da de onderlinge delen van de insallaie goed op elkaar afgesemd zijn en veilig kunnen werken. Soms worden in of nabij de aardwarmecenrale ook een warmekrachinsallaie, een warmepomp en/of pieklaskeel opgeseld. Me een pieklaskeel kan exra vraag naar warme op koude dagen opgevangen worden. Daarnaas kan deze dienen als back-up. Of een pieklaskeel noodzakelijk is, is afhankelijk van de broncapaciei en de grooe van de warmevraag op de acherliggende uinbouwbedrijven. Warmeproducie berekenen De warmeproducie (hermisch vermogen: W h ) van een double is afhankelijk van: De hoeveelheid waer per ijdseenheid (bijvoorbeeld in lier per seconde) De hoeveelheid warme die he formaiewaer per kilogram per graad kan bevaen (Joule per kilogram.graad) (zou waer kan per kilogram minder warme bevaen dan zoe waer), He soorelijke gewich van he formaiewaer per m³ (afhankelijk van he zou gehale kan he waer per lier zwaarder zijn) De afkoeling van he waer in de warmewisselaar ( T in graden Kelvin) In formulevorm: Wh = q x c x ρ x T q = brondebie in (m³/sec) c = soorelijke warme in (J/kg.K) ρ = soorelijk gewich/dichheid in (kg/m³) ΔT = emperauurverschil in graden Kelvin = hermisch vermogen en word uigedruk in Joule/seconde Een voorbeeld: Een bron lever 150m³ per uur. Da is 0,04167 m³/sec c = 3550 J/kg.K (deze waarde kan variëren afhankelijk van he zou gehale) ρ = 1100 kg/m³ (deze waarde kan variëren afhankelijk van he zou gehale) T = 40 graden (in di voorbeeld gaan we ui van en afkoeling van bijvoorbeeld 75 naar 35 graden) Wh = 0,04167*3550*1100*40 = Joule/sec (Wa kom overeen me een Joule/sec) Wh = 6,5 MW 8 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

10 He vermogen van een double om warme af e geven is nie alleen afhankelijk van de emperauur in de waervoerende laag en he debie van he geproduceerde waer, maar vooral ook van he verschil ussen aanvoer- en reouremperauur. Hoe groer he verschil ussen producie- en injecieemperauur, des e hoger de opbrengs aan warme. De mae van warmeafname hang dus af van de afkoeling van he formaiewaer in de warmewisselaar. Di word in de uinbouw bepaald door de reouremperauur ui de uinbouwkas en he emperauurverlies over de warmewisselaar. Hoe beer de uinder in saa is de buisemperauur in de kas e verlagen, hoe hoger de afkoeling van he formaiewaer word en hoe hoger he hermische vermogen van de aardwarmebron. Bij een zelfde emperauur en debie kan zomaar 10% energiewins worden behaald als men 5 C verder kan uikoelen. Inpassing Geo en Inpassing Geo + exra koeling Inpassing Geo WKK WOT Keel WOT 35 o C 90 o C 85 o C 35 o C 85 o C 25 o C 81 o C 34 o C 82 o C 105 m3/h 5,0 MW 35 o C Inpassing Geo + exra uikoeling WKK WOT Keel WOT 35 o C 90 o C 85 o C 35 o C 85 o C 25 o C 81 o C 29 o C 82 o C 105 m3/h 5,6 MW 30 o C Belangrijk voor de exploiaie van een geohermische bron is da de afkoeling van he formaiewaer zo groo mogelijk is zonder negaieve neveneffecen op injeciebuis of de formaie (door neerslag of scaling). En da di hermische vermogen zo opimaal mogelijk jaarrond gebruik word. Bij he opzeen van een goed aardwarmeprojec is he van he groose belang om e zorgen da de warmevraag op de uinbouwbedrijven zo goed mogelijk afgesemd word me he hermische vermogen van de bron. Di is ook de reden da er een aanal projecen is waarbij uinders samenwerken, of een deel van de warme van de bron aan derden verkopen. Omda een warmebron een redelijk vlak leveringsprofiel heef, word in he algemeen me een basislasvoorziening aan aardwarme de hoogse benuingsgraad van de bron behaald. Uieraard zijn daarin opimalisaieslagen e halen door de producie van de bron enigszins mee e laen lopen me he zogenaamde badkuip afnameprofiel van de meese uinbouwbedrijven: doorda uinbouwbedrijven in de winer heel veel warme afnemen en in de zomer heel weinig krijg je, als je da in een grafiek ze een soor badkuip. Voor de bron is he echer beer om de producie nie e veel e laen variëren, maar zo sabiel mogelijk e houden. 9 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

11 10 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

12 3 Sappenplan Een eler die aardwarme wil gaan winnen moe zich goed voorbereiden. Nie alleen he realiseren van een aardwarmebron is een complex en kosbaar proces, maar ook he beheren van een aardwarmebron vraag de nodige aandach en zorg. Een aardwarmebron val onder de Mijnbouwwegeving en dien aan allerlei veiligheidseisen e voldoen. Om een aardwarmebron succesvol e realiseren moe een aanal sappen doorlopen worden. Me hulp van ervaringen van andere projecen is di sappenplan opgeseld. Teler Rik van den Bosch in Bleiswijk selde, op basis van zijn ervaringen bij zijn eerse projec, een sappenplan op. Naar aanleiding van andere projecen in Nederland is di sappenplan geacualiseerd. Daarbij is gebruik gemaak van op- en aanmerkingen van andere parijen die nauw berokken zijn bij aardwarmeprojecen. De ervaring leer da elk projec uniek is. De locaie en diepe van de boringen zijn verschillend, maar ook de opbouw van de geologische lagen en de samenselling van he formaiewaer. Toch is gebleken da er een aanal herkenbare sappen zijn in ieder projec. Deze sappen worden hieronder oegelich. Bij he volgen van he sappenplan word er vanui gegaan da de vervolgsap pas word geze als de voorgaande sap succesvol is afgerond. 3.1 Aanvraag opsporingsvergunning In de opsporingsvergunning vraag de aanvrager exclusiviei om een gebied e mogen onderzoeken op de aanwezigheid van aardwarme. Deze vergunning moe worden aangevraagd bij he Miniserie van Economische Zaken, Direcie Energiemark. He Miniserie vraag advies over deze aanvraag onder meer bij de afdeling Saasoezich op de Mijnen (SodM). Er is in de prakijk minimaal 8 o 10 maanden nodig ussen he indienen van de aanvraag en he verkrijgen van de vergunning. De aanvraag voor een opsporingsvergunning moe goed voorbereid worden. De volgende zaken zijn daarbij van belang: - Geologisch onderzoek - Opsporingsplan - Veiligheids- en gezondheidszorgsyseem - Technische en financiële eisen die aan de aanvrager geseld worden De doorloop van een vergunningaanvraag kan relaief snel gaan. In he hierna volgende overzich zijn de doorloopijden nader uigesplis, in procedure en sreefwaarden. Opsporingsvergunning Onvangs aanvraag Advisering doorloopijd door TNO, EBN (Energie Beheer Nederland), SodM Advisering door Mijnraad Vergunningverlening EZ Vergunning reed in werking Mededeling van beschikking in Saascouran Toale doorloopijd Doorloopijd 1 week 3 o 6 maanden 6 weken 1 maand 1 dag na oezegging Bij geen bezwaar onherroepelijk na 6 weken 7 o 10 maanden 11 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

13 Geologisch onderzoek He is gebruikelijk om eers een globaal geologisch onderzoek ui e laen voeren naar de bodem/geologie in he gebied waar men wil gaan boren. Zo n onderzoek, ook wel quick scan genoemd, is een sudie op basis van besaande kennis en informaie. Daarin word bekeken of er geologisch poenieel is om aardwarme e winnen. Er word gekeken naar de aanwezigheid van poeniële waervoerende lagen en de algemene ligging ervan en opziche van naburige gas- en olievelden, breuken en de diepe. Voor he doen van een geologisch onderzoek zijn er geologische adviesbureaus beschikbaar me kennis en ervaring in de olie- en gaswinning. Afhankelijk van de represenaiviei en kwaliei van de informaie ui de geologische daabases kan middels inerpolaies en modelberekeningen de geschikheid van de geologische formaies bepaald worden. De voorspellende waarde van deze berekeningen is in serke mae afhankelijk van de kwaliei van de informaie/daa die beschikbaar is. In de olie en gasindusrie word er voorafgaand aan de realisaie van projecen zeer veel en uigebreid geologisch onderzoek verrich. De omvang van he geologische onderzoek bij aardwarme is bij de meese aardwarmeprojecen veel beperker. Di is logisch vanui he beschikbare budge, maar aan de andere kan lever een goed onderzoek waardevolle informaie op voor he onwerp van de aardwarmebron. Bovendien kan een uinder zich geen misser veroorloven, aangezien hij meesal maar een aardwarme double realiseer en de invesering verhoudingsgewijs groo is. Naar aanleiding van een geologisch onderzoek, da de kansrijkheid van he winnen van aardwarme heef bepaald, kan een beslui genomen worden over he wel of nie aanvragen van een opsporingsvergunning. Opsporingsplan Om aan e onen da er serieuze plannen zijn om onderzoek e doen naar de opsporing van aardwarme moe er in de aanvraag een plan bijgevoegd worden waarin uigelegd word hoe he projec verder zal gaan. He plan beschrijf in hoofdlijnen hoe de iniiaiefnemer van plan is de aardwarme op e gaan sporen en uieindelijk ook e gaan benuen. De geologische siuaie word oegelich, de beoogde waervoerende laag en mogelijk ook waar de boorlocaie gepland is. Veiligheids- en gezondheidssyseem He is bij mijnbouwkundige processen van belang da de iniiaiefnemer over een doelreffend vg-zorgsyseem beschik. Hij moe namelijk aanonen da er een arbeidsomsandighedenbeleid is da o doel heef om de veiligheid en gezondheid van werknemers en de omgeving e bevorderen. Di syseem omva he geheel van beleid, organisaie, planning, uivoering, monioring, evaluaie, bedrijfsinerne doorliching en verbeering. Procedures, aken en bevoegdheden, veranwoordelijkheden en beschikbare middelen zijn op een heldere wijze in kaar gebrach en dienen ook daadwerkelijk in de prakijk uigevoerd e worden. Technische en financiële eisen De aanvrager dien aan e onen da hij zowel financieel als echnisch in saa is om he projec e volbrengen. Door de vergunningverlener word in oenemende mae gekeken of de aanvrager voldoende mijnbouwkundige kennis heef aangerokken en hij in saa geach word op een veranwoorde wijze de boring e verrichen. Tensloe word gekeken of de aanvrager in saa is, bij een egenvallende boring, alles weer nejes af e ronden en op e ruimen. Door de groe belangselling voor aardwarme besaa er een risico op concurrerende aanvragen voor een opsporingsvergunning. Da wil zeggen da verschillende parijen in hezelfde gebied willen boren en een vergunning aanvragen. Daarbij kom da aanvragers soms een groer opsporingsgebied aanvragen dan da ze eigenlijk nodig hebben. He is belangrijk afsemming me andere aanvragers e zoeken die in de direce omgeving ook plannen voor een aardwarmebron hebben. Door een slimme keuze van de ligging van de puen kan voorkomen worden da projecen elkaar negaief beïnvloeden. He is overigens zo da een opsporingsvergunning slechs enkele jaren geldig is. Blijk da na 3 of meer jaren er geen boring gerealiseerd is dan kan de vergunning ingerokken worden. 12 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

14 Tijdens de loopijd van de vergunning (ca. 3-5 jaar) is de houder ervan de enige die een aardwarmeboring in da gebied mag uivoeren. Di is een belangrijke randvoorwaarde om er zeker van e zijn da de inveseringen in he aardwarmeprojec nie enie gedaan worden door oedoen van een concurrerende aardwarmeboring van een andere parij in de direce omgeving. 3.2 Groo geologisch onderzoek Als er na he eerse geologische onderzoek voldoende poenieel lijk e zijn voor de winning van aardwarme, kan opdrach worden gegeven om een groo geologisch onderzoek e laen uivoeren. In di vervolgonderzoek word veel dieper ingegaan op de al aanwezige gegevens over de ondergrond. Hierbij worden verslagen gebruik van boringen ui he verleden en resulaen van seismische meingen. Voor di kosbare onderzoek in de range van o is he aan e raden de eigenaren van aangrenzende opsporingsvergunningen e benaderen om he samen ui e voeren. Dan kunnen de kosen voor een gezamenlijke sudie worden gedeeld. Tijdens he uivoerige geologische onderzoek word vanwege de geologie vaak naar een gebied groer dan de opsporingsvergunning gekeken, waardoor meerdere aanliggende vergunningen van een gecombineerd onderzoek kunnen profieren. Daarnaas zijn ook parijen zoals gemeenen en provincies, geïneresseerd in hun ondergrond en de poenie van aardwarme. Zij kunnen ook een bijdrage in de kosen leveren of hebben wellich al een verkennend onderzoek op gebiedsniveau uigevoerd. Ui zo n groo geologisch onderzoek, da locaie specifiek is, komen voldoende gegevens om o een booronwerp e komen. He geef zich op de poenie van de bron, de ligging van de zandpakkeen, de srucuur van he pakke en de dike van de geologische lagen. He geef vaak ook inzich in de mogelijke risico s die ijdens he boren verwach kunnen worden. He groe geologische onderzoek is geen 100% garanie voor de opbouw van de formaies. Da inzich is er pas na afronding van de boring. He onderzoek geef een inschaing van de geologie en eigenschappen van de geologische lagen. TNO heef een programma DoubleCalc onwikkeld waarmee op basis van de geologische eigenschappen de kans berekend word op he hermische vermogen van he aan e leggen double. He gaa hier om een kansberekening, zekerheid is er pas na he aanleggen van he double en een uivoerige es. He groe geologische onderzoek dien als belangrijke bouwseen voor de haalbaarheidssudie, he bedrijfs-en financieringsplan voor de bank, de aanvraag van subsidie (SDE+) en als basis voor de garanieregeling van de overheid en/of evenuele andere verzekeringen. He groe geologische onderzoek is dus een belangrijk documen waarop vaak besloen word om door e gaan of e soppen me he projec. 13 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

15 3.3 Haalbaarheidssudie Een haalbaarheidsonderzoek voor he beoogde aardwarmeprojec moe inzich geven of he aanleggen van een aardwarmedouble economisch veranwoord is. Me de informaie ui he uigebreide geologisch onderzoek word een inschaing gemaak van de e verwachen warmeopbrengs. Di word vergeleken me de aanwezige warmevraag. Daarnaas is he belangrijk om e ween wa de geschae kosen voor de realisering van he projec zijn en wa de beheerskosen van de geohermische insallaie zijn. Vervolgens kan de kosprijs van de aardwarme bepaald worden. Deze kosprijs kan vergeleken worden me de kosen voor he verwarmen van uinbouw kassen me bijvoorbeeld aardgas. Mogelijk moe di gecorrigeerd worden me de waarde van CO 2 die vrijkom bij he verbranden van aardgas in een keel en die door middel van rookgasreiniging weer gebruik kan worden. Er moe hierbij nie alleen naar de kore ermijn worden gekeken, wan me aardwarme onsaa een sabiele warmeprijs voor lange ermijn, erwijl de gasprijs serk kan flucueren. Geohermische insallaie bij clusers Secundair racé Secundaire warme wisselaars Primair racé Secundair racé Primaire warme wisselaars Primair racé Ongasser Filer insallaie Injeciepompen Siksof insallaie ESP 14 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

16 Alle haalbaarheidsonderzoeken vóór he projec van Van den Bosch spisen zich oe op een aardwarmebron in combinaie me andere warmebronnen. Toepassing van aardwarme bij een (groer) uinbouwcluser heef als nadeel da bovengronds relaief dure insallaies nodig zijn. Te denken val aan een disribuiene van warm waer en veel regelechnische apparauur. Voordeel is da de bron beer benu kan worden. Pun van aandach is da wanneer de keel alleen in de winer gebruik word de ariefsrucuur voor de afname van aardgas zeer ongunsig kan zijn voor he versoken op zulke piekmomenen. Di verlaag he economische voordeel van aardwarme. He haalbaarheidsonderzoek van vleesomaenbedrijf A+G Van den Bosch in Bleiswijk was uniek en innovaief. He was primair gerich op de mogelijkheden van he gebruik van aardwarme voor een modern omaenbedrijf da nie is uigerus me een WKK-insallaie en geen groeilich gebruik. In di haalbaarheidsonderzoek is een vergelijking gemaak ussen de oepassing van aardwarme en opzichen van nie alleen he gebruik van aardgas maak ook andere (duurzame) inveseringsrichingen. Ui de haalbaarheidssudie bij de ropische planenkwekerij van Ammerlaan bleek da he verwache vermogen hoger is dan he eigen gebruik. Daarom heef Ammerlaan in een vroeg sadium conac gelegd me poeniële afnemers in de omgeving. De gesprekken zijn succesvol verlopen en in eerse insanie zijn een zwembad, een sporhal, een finesscenrum en een scholencomplex aangesloen. Hierdoor is Ammerlaan he eerse aardwarmeprojec me levering van aardwarme aan de bebouwde omgeving. In Koekoekspolder is door drie uinders een eigen Aardwarmecluser BV opgerich die de bron gerealiseerd heef en ook exploieer. Door me verschillende uinders samen e werken kan he hermische vermogen van de bron opimaal benu worden. De uinders beschikken ieder nog over een eigen keel of WKK die als back-up diens doe of bij piekbelasing ingeze kan worden. He projec Green Well Wesland in Honselersdijk, onsaan ui een iniiaief van 5 uinbouwbedrijven, is inmiddels uigegroeid naar 10 afnemers. He afgevangen gas word bij een van de ondernemers ingeze en de daarbij vrijkomende warme en CO 2 worden daarmee ook nuig aangewend. Er zijn dus verschillende vormen van eigendom en beheer mogelijk van aardwarmebronnen. Belangrijk daarbij is da de hoge invesering, die een aardwarmebron en evenueel verdeelnewerk is, zo opimaal mogelijk gebruik word. Door de bron veel e gebruiken word de kosprijs per eenheid geleverde warme lager. De meese aardwarmeprojecen in Nederland maken sinds 2012 gebruik van een SDE+-subsidie. Di is een subsidie op geproduceerde en nuig aangewende aardwarme. Bij deze exploiaiesubsidie word jaarlijks een bedrag onvangen per afgenomen GigaJoule aardwarme. Een goed haalbaarheidsonderzoek geef inzich in de hooge van de invesering, de exploiaie van de bron en de kosprijs per eenheid warme (bijvoorbeeld in aeq of GJ). Daarnaas dien een haalbaarheidsonderzoek inzich e geven in de mogelijke organisaie- en beheersvorm en de diverse risico s en onzekerheden. He financieringsrajec van een aardwarmeprojec kan veel ijd vergen. He heef een lange doorloopijd, mede omda he afdekken van alle risico s veel ijd en aandach vragen en financiers de nodige documenen en onderbouwingen willen zien. Deze onderbouwingen zijn noodzakelijk omda financiers veelal erughoudend zijn, wan een boring naar aardwarme word als risicovolle aciviei gezien. He afdekken van echnische en geologische risico s is dan ook een voorwaarde waaraan men moe voldoen. In de prakijk kan he financieringsrajec een verragende facor zijn in de realisaie van he projec. Binnen de opbouw van de financiering van een aardwarmeprojec saan wee onderdelen cenraal: he eigen vermogen en de projecfinanciering, me een door de financier gewense verdeling van 30% eigen vermogen en 70% projecfinanciering. 15 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

17 In de prakijk kan deze verdeling ijdens de loopijd van he projec variëren: meer dan 60% eigen vermogen ijdens de eerse boring en circa 30% na afronding van he projec. Door he bancaire geld me name in de laere fasen e gebruiken, word he risico voor de financier verder beperk om zo he renearief laag e kunnen houden. Ook de subsidieregelingen zoals SDE+ en IMM (Invesering in Milieuvriendelijke Maaregelen, voorheen IRE-regeling) zijn belangrijk voor de financierbaarheid van he projec. He eigen vermogen is he risicodragende kapiaal en word in samenwerking me de huidige financier (de bank) op he eigen bedrijf gefinancierd. Di beeken wel da er minder financiële ruime is voor overige inveseringen binnen he bedrijf. Een aanal projecen maak gebruik van de mogelijkheid van financiering door pariculiere inveseerders die een deel van he eigen vermogen inbrengen. De projecfinanciering is he deel van de financiering da alleen berekking heef op he projec en saa los van de deelnemende bedrijven. Voor di deel van de financiering besaan verschillende mogelijkheden. Omda he om groe bedragen gaa komen combinaies in beeld, waaronder meerdere bankleningen en naas banken ook andere publieke en privae financiers. Voorbeelden van deze financiers zijn provincies, energiebedrijven en nebeheerders. Waarbij nebeheerders me name ineresse onen in inveseringen in he warmenewerk. Korom, inveseren in een goede voorbereiding van he financieringsproces is essenieel voor de realisaie van een aardwarmeprojec. He creëer een basis voor een solide financiering en uivoering van he projec. 3.4 Booronwerp Me de resulaen van he uigebreide geologisch onderzoek word een gedeailleerd booronwerp gemaak. Hierbij word enerzijds rekening gehouden me de beschikbare locaies (grooe, bereikbaarheid) aan he oppervlak om een boororen e plaasen en anderzijds de opimale plaasing van de screens in de waervoerende laag. Tijdens he onderzoek worden verschillende opies vergeleken en hun effec op verwache kosprijs en opbrengs aan warme. In he booronwerp worden ook risico s ijdens he boren geëvalueerd en zover mogelijk beperk. Ook word ijdens he opsellen van he booronwerp gekeken naar waar kosen bespaard kunnen worden. He booronwerp kan opgeseld worden door een mijnbouwkundig adviesbureau. Di word ook wel de workscope genoemd. Een dergelijk adviesbureau kan ook, op basis van deze workscope, verschillende offeres bij boorbedrijven opvragen en deze beoordelen. Aangeraden word he booronwerp zeer nauwkeurig me de boormaaschappij e bespreken. De boormaaschappij moe he onwerp goed begrijpen en de ruime kunnen hebben om suggesies voor verbeeringen e doen. Tijdens de boring zal de uinder zich, als opdrachgever, moeen laen bijsaan door deskundig boormanagemen. He mijnbouwkundig adviesbureau kan in de regel di boor managemen ook verzorgen. 16 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

18 Voorbeeld booronwerp Als he booronwerp door de boormaaschappij word opgeseld, dan word geadviseerd om di onwerp samen me een onafhankelijke deskundige/mijnbouwkundig adviesbureau kriisch e bekijken en e bespreken. Als he booronwerp door he adviesbureau word opgeseld, geld he omgekeerde en zal naar de mening van de boormaaschappij gevraagd moeen worden. Naas he booronwerp zal, afhankelijk van he boorbedrijf en de boororen die gebruik word, duidelijkheid moeen zijn over de eisen die aan de boorlocaie geseld worden. In overleg me he boorbedrijf zal een onwerp van de boorlocaie opgeseld worden. In deze fase zal ook duidelijk moeen worden waar de warmewisselaars en bijvoorbeeld de degasser of separaor geplaas gaa worden en hoe een en ander aangesloen word op he warmene van he uinbouwbedrijf of bedrijven. He is belangrijk da di vooraf goed doordach word en me alle regelgeving rekening gehouden word. 3.5 Aanvraag omgevingsvergunning Zodra er duidelijkheid is over he boorrajec en he booronwerp is ook duidelijk waar de boorlocaie kom e liggen. Nu kan bij de gemeene een omgevingsvergunning (wabo) worden aangevraagd voor de aanleg van de boorlocaie, he pomphuis me de bijbehorende permanene insallaies zoals de degasser, he leidingwerk en een evenuele waerbuffer. De doorloopijd voor deze vergunning is volgens de normale procedure 8 weken. Een uigebreide procedure die nodig is bij afwijkingen van he besemmingsplan heef een doorloopijd van 26 weken. Door de oegenomen acivieien in de aardwarmesecor heef he Miniserie van Economische Zaken, he Plaform Geohermie als algemeen aanspreekpun aangewezen me name voor de houders en aanvragers van vergunningen. 17 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

19 He miniserie heef daarbij enerzijds een effecief disribuiekanaal voor (generieke) mededelingen voor ogen en anderzijds een plaform en klankbord, waarmee secor-issues overlegd kunnen worden (als spreekbuis namens de secor). Siching Plaform Geohermie is een kleine ien jaar erug opgerich op iniiaief van de rijksoverheid en enige privae organisaies. Zij rich zich specifiek en uisluiend op de onwikkeling van aardwarme in de zin van de mijnbouwwe, heef geen winsoogmerk en veregenwoordig zowel aanbieders als gebruikers, bedrijven, overheden en kennisinsellingen. 3.6 Aanbeseding boorprojec Op basis van he booronwerp (work scope) kunnen boormaaschappijen een offere uibrengen. Wanneer de opdrachgever he aardwarmeprojec uibeseed aan een boormaaschappij is he erg belangrijk een bewuse keus e maken voor de conracvorm. De wee mogelijke conracvormen voor de opdrachgever die aardwarme wil winnen - zijn een daily rae conrac en een lump sum conrac. Daily rae boren houd in da de kosen voor he boren afhankelijk zijn van he aanal dagen da nodig is om he double e boren, de casings e insalleren en ev. de puen e esen. He is vooraf bij benadering e zeggen hoelang een boring duur. Bij een daily rae conrac kom de boormaaschappij me de boororen en bijbehorende apparauur en laa de leiding van de boring over aan he boormanagemen van de uinder. De opdrachgever beaal per dag en voor de gebruike maerialen. De gebruike maerialen vormen een groo deel van de boorkosen en worden voor een vase prijs aangenomen. Da geld ook voor onderdelen, zoals de (de)mobilisaie en verplaasing van de oren, maar ook onderdelen als well esing en BOP ess kunnen voor vase prijzen worden aangenomen. He voordeel van deze conracvorm is da de regie meer in eigen hand gehouden kan worden. De onafhankelijke rol van he boormanagemen is dan van essenieel belang, die de regie houd over de uivoering van de werkzaamheden, de kwaliei van he geleverde werk, maar ook de inkoop van de maerialen. In overleg me de opdrachgever is he dan mogelijk om eenvoudig van he boorprogramma af e wijken en goed en snel e aniciperen op de veranderende omsandigheden in de ondergrond. Bovendien informeer he boormanagemen de overheden zoals Saasoezich op de Mijnen over de voorgang en mogelijke incidenen. Tevens is he mogelijk om in een daily rae conrac een prijsvoordeel e behalen welke oekom aan de opdrachgever. He boorbedrijf loop immers minder risico. He boorbedrijf heef echer wel de benodigde prikkels om een goed projec af e leveren. Professionele boorbedrijven werken namelijk veelal voor olie- en gas bedrijven en kunnen zich geen verwijbare problemen veroorloven daar zij alleen vervolgopdrachen krijgen bij een goede rack record. Tevens is he versandig om conracen af e sluien me een vorm van een bonus/malus-syseem, zoda men een exra moivaie heef om een goed projec af e leveren. Een lump sum conrac is een ander vorm van conrac. Hierin word vooraf een aanneemsom vasgeseld voor he gehele werk en dus zijn op hoofdlijnen de kosen van evoren beer bekend. Ondanks da er sprake is van een lump sum conrac, kunnen de daadwerkelijke kosen hoger of lager uivallen. In he lump sum conrac word he maximaal aanal e boren meers opgenomen. Mochen de geologische omsandigheden afwijken van de op voorhand beschikbare informaie dan zal moeen worden afgeweken van he lump sum conrac en word he boorprogramma bijgeseld. Als bijvoorbeeld de zandlaag op een groere diepe zi dan op basis van he geologische rappor werd verwach, dan kan da o hogere kosen leiden. In sommige gevallen hebben uinders er voor gekozen om onderdelen zoals afvoer van boorgruis/ boorvloeisof en de energievoorziening buien he conrac e houden. Ook zijn er voorbeelden bekend waarbij casing, screens, ESP (bronpomp) en wellheads door de opdrachgever zelf ingekoch zijn. De boormaaschappij kan deze onderdelen opnemen in he conrac, maar dan zal zij wel een exra marge voor he risico van prijs en hoeveelheden opnemen. 18 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

20 Bij een lump sum conrac krijg he boormanagemen een veel bescheidener rol, namelijk alleen de conrolerende rol. In deze rol zullen slech een of wee personen op de locaie aanwezig hoeven e zijn. He boormanagemen blijf daarnaas he (deskundig) aanspreekpun naar de overheid en conrolerende insanies. Boorconracen zijn ingewikkelde conracen, waarin vaak nie alle risico s duidelijk zijn voor de opdrachgever. De boorrisico s liggen in de sandaard conracen meesal voor een belangrijk deel bij de opdrachgever. Als bijvoorbeeld de geologie nie goed is beschreven in he conrac, is da al reden om exra kosen van egenvallende presaies ijdens he boren bij de opdrachgever neer e leggen. Een sandaard conrac is voor uinbouwbedrijven nie voldoende omda de risico s e groo zijn en opziche van de bedrijfsgrooe. Tegenwoordig is he mogelijk om allerlei boorrisico s exern af e dekken, zoals he risico op los in hole en op los he hole. Een los in hole is he vaszien van de boorkop, moor en sabilisaiesangen in bijvoorbeeld zwellende klei. Als di gebeur, moe de boorsang worden afgeschoen en gaan deze onderdelen verloren. Di resuleer bij een sandaard conrac al snel in exra kosen van o , afhankelijk van de achergebleven maerialen. Een los he hole kan worden veroorzaak door een onsabiele ondergrond. Een geboord ga kwij raken beeken da he rajec opnieuw moe worden geboord. Deze exra meers komen normaal gesproken als exra kosen erech bij de opdrachgever. Ook hier kunnen flinke meerkosen onsaan, afhankelijk van he aanal meers van he verloren rajec. He is een absolue mus da een opdrachgever zich verzeker egen deze risico s of da deze verzekeringen in he boorconrac zijn opgenomen. Een opdrachgever doe er goed aan om in he geologische onderzoek en aan he mijnbouwkundig adviesbureau e vragen om mogelijke risico s goed in kaar e brengen. He zorgvuldig afdekken van risico s is een belangrijk onderdeel van he voorbereidingsrajec van een boring. Een ander risico bij een boring is he zeer veel besproken opsporingsrisico, da speel bij he zoeken naar de aanwezigheid van voldoende winbaar formaiewaer in de bodem. Di is van essenieel belang omda he hermische vermogen van de bron van groo belang is voor een sluiende exploiaie. Hierover is me de overheid een discussie gevoerd en sinds eind 2009 is er een garanieregeling, die di risico deels afdek. Als er minsens 90% kans is op een succesvolle boring, de ondernemer 15% eigen risico neem en een premie beaal van 7%, wil de overheid garan saan voor een deel van de kosen bij een evenuele misboring, da wil zeggen he geologische risico, da de warmecapaciei beduidend lager is dan vooraf berekend. Op die manier verwach de overheid exra zekerheid e kunnen bieden m.b.. he risico van gedeelelijke of gehele misboring. He afdekken van di risico is vaak een voorwaarde voor financiers om geld ui e lenen voor een aardwarmeprojec. De verwaching is da de rol van de overheid de eerskomende jaren zeer belangrijk zal zijn bij he afdekken van he opsporingsrisico en da verzekeringsmaaschappijen die rol op middellange ermijn zullen overnemen. Om ineresse bij de verzekeringsmaaschappijen e creëren zal er wel een minimaal aanal projecen per jaar gerealiseerd moeen worden, omda door de verzekeringsmaaschappijen experise aangerokken moe worden. Tevens zullen de eerse projecen in Nederland succesvol moeen zijn, om de verzekeringsmaaschappijen over de sreep e rekken. In sommige gevallen heef de uinder he risico op een (gedeelelijke) misboring via he boorbedrijf kunnen verzekeren. Deze verzekering was echer geen sandaardproduc en per geval moe er worden bekeken of er een verzekeringsmaaschappij bereid is om he projec e verzekeren. Bij de verzekering is he van groo belang hoe he opsporingsrisico word verzekerd. Daarbij moe onder andere duidelijk zijn via welke mehode de brones uigevoerd word, van welke uikoeling word uigegaan, wanneer een bron misluk is en wie voor exra kosen op draai om he uikeringsrisico van de verzekeraar e verkleinen. 19 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

21 3.7 Samensellen organisaieschema Zoals ui he voorgaande sappenplan duidelijk is geworden zijn er veel verschillende parijen (en deskundigheden) bij de voorbereiding en bij de realisaie van een aardwarmebron berokken. Zodra alle berokken parijen vasgeseld zijn, kan he bese een organisaieschema worden opgeseld. Di maak voor alle berokken parijen duidelijk wie welke aken, veranwoordelijkheden en bevoegdheden heef en kan veel discussie ijdens he boorproces voorkomen. Zo n schema kan er bijvoorbeeld als volg uizien: Projeceam Geohermie Bron: Well Engineering Parners Managemen Well Examiner QHSE Manager Projec Manager Procuremen Manager Faciliies Manager Producion Manager Drilling Manager Manager Drilling Conracor Surface Faciliies Producion Monioring Snr. Geologis Snr. Well Engineer Engenieers Corrosion Monioring Snr. Drilling Engineer Drilling Supervisor Operaors Snr. Well Engineer Service Conracors Rig Managemen Opdrachgever/projecmanager De opdrachgevers van de huidige aardwarmeprojecen hebben ervoor gekozen nauw berokken e zijn bij de uivoering van he projec, omda de opdrachgever eindveranwoordelijk is ijdens de boring en vanwege de groe (financiële) belangen die er spelen. Daarnaas kom he geregeld voor da er ijdens he boorproces keuzes gemaak moeen worden die nie in he conrac voorzien waren. Die keuzes moeen dan redelijk snel door de opdrachgever gemaak worden, wan iedere dag da een boororen sil saa kos he veel geld. Volledige uibeseding aan een exerne parij is daarom nie wenselijk. Ook zal Saasoezich op de Mijnen alijd me de eindveranwoordelijke (opsporingsvergunninghouder) in conac willen blijven. Bij he maken van keuzes zal een opdrachgever ui de uinbouw, me beperke mijnbouwkundige kennis, zich moeen laen adviseren door deskundigen of specialisische bureaus. Om consan de afweging e kunnen maken welk advies wel en nie nodig is, is de groe berokkenheid van de opdrachgever een absolue mus. De berokkenheid geld voor elke fase van he projec. Daarom is he van groo belang da de ondernemer iemand binnen he bedrijf vrijmaak of exra deskundigheid in huur om he gehele proces goed e begeleiden en zichzelf goed laa informeren. De afsemming en informaie-uiwisseling ussen diverse parijen is van groo belang bij een dergelijk complex projec. Wanneer di goed gebeur kan he projec sneller en efficiëner uigevoerd worden. Vanwege de vele experises binnen een aardwarmeprojec is he wenselijk om een persoon als projecmanager (evenueel onderseund door derden) aan e sellen die de samenhang van ALLE onderdelen (geologie, boormanagemen, booracivieien, vergunningen, verzekeringen, subsidie, businesscase, echniek, exploiaie, ec.) overzie en bewaak. 20 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

22 Boormanagemen Vanwege he onbreken van specifieke mijnbouwkundige kennis bij opdrachgevers is he noodzakelijk om exerne experise in e huren. Daarbij kom da gerich oezich op de booracivieien door boormanagemen een vanui de overheid verplich onderdeel is. Daarvoor zijn speciaal opgeleide mensen noodzakelijk me, over he algemeen voor uinbouwbegrippen, hoge arieven. Beperk he aanal medewerkers van he boormanagemen dan ook ijdens he boorrajec o he noodzakelijke. Formeer een beperk maar ervaren eam, zeker als me een boormaaschappij een lump sum conrac is afgesproken. Als een opdrachgever heef gekozen voor een daily rae conrac heef he managemen een surende funcie en zal veranwoordelijk zijn voor de dag-o-dag operaionele gang van zaken. Hierbij zal he eam uigebreider moeen zijn. Naas he begeleiden van de boring kan he boormanagemen voorafgaande aan de boring een rol spelen bij de inerpreaie van he geologische onderzoek, he aanvragen van vergunningen, he opsellen van he booronwerp, de vergelijking van offeres, he in kaar brengen van operaionele risico s en besprekingen voeren me berokken ambenaren van Saasoezich op de Mijnen. Doorda he boren naar aardwarme in Nederland frequener plaas vind, krijgen de projecen meer aandach van SodM. Daarbij kom da er de afgelopen jaren meer aandach voor veiligheid is gekomen en da er projecen zijn waar gas en olie als bijvangs mee geproduceerd word. Ook de aanwezigheid van NORM-soffen (Naurally Occuring Radioacive Maerials) in de diepe ondergrond vraag om aandach. He gevolg daarvan is da de conrole op de oepassing van de regelgeving serk is oegenomen. He boormanagemen heef daarin een belangrijke rol en vorm daarbij een belangrijke gespreksparner van SodM. Omda he boormanagemen specialis is op he gebied van boren, zouden zij een belangrijke rol kunnen vervullen bij he opsellen van een complee draaiboek me alle e volgen sappen voor de opdrachgever. Daarbij val e denken aan voorwaarden me berekking o de bouwlocaie, boorkelders, elekricieisvoorziening, voorzieningen m.b.. bronpomp, inhangen bronpomp, wellheads ec. Sandaardisaie van veelvoorkomende werkzaamheden zouden o kosenbesparingen moeen leiden. Technisch projecleider De echnisch projecleider kan suring en bewaking geven aan he echnische onwerp voor zowel he bovengrondse deel als he ondergrondse deel. He gehele syseem heef een groe samenhang en aanpassingen in he ondergrondse onwerp dienen e worden doorgevoerd in bovengrondse insallaies. Van de aanleg van de boorlocaie, de inpassing van de bron /m de warmewisselaars, he warme-disribuiene, maar ook de inpassing bij de afnemers en de bijbehorende elekra- en regelechniek dienen zorgvuldig op elkaar afgesemd e worden. Tevens zal de echnisch projecleider, evenueel in overleg me een algemeen projecmanager, zorgvuldig de vergunningen dienen e bewaken en verzekeringen aan e laen sluien op he projec. Subsidie-adviseur Subsidies zijn noodzakelijk bij de realisaie van innovaieve risicovolle projecen. Een subsidie-adviseur is goed op de hooge van de acuele sand van zaken op zijn vakgebied. Hij moe berokken worden in de voorbereidende fase van he projec en de mogelijke subsidies moeen verwerk worden in de haalbaarheidssudie. De belangrijkse subsidie is daarbij de SDE+-subsidie die een vergoeding geef per nuig gebruike GigaJoule aardwarme. De hooge van de subsidie is gekoppeld aan de hooge van de gasprijs. Feielijk vergoed de subsidie de meerkosen die een uinder heef als de kosen per eenheid warme ui aardwarme hoger zijn dan die ui aardgas. Er zijn ook andere subsidies op he gebied van inveseringen of demonsraies mogelijk. Tijdens he projec vraag de subsidie-adviseur voorschoen aan en maak de vereise rapporages. 21 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

23 Veiligheid- en gezondheidcoördinaor De iniiaiefnemer van een aardwarmeprojec is veranwoordelijk voor he hebben van een VG-zorgsyseem. Vanui de wegever word veel nadruk gelegd op he operaioneel hebben van een VG-zorgsyseem da een waarborg bied voor de vereise veiligheid en gezondheid van werknemers en de omgeving. Bovendien waarborg he VG-zorgsyseem in belangrijke mae de kwaliei van he projec. Een VG-zorgsyseem is vereis voor alle fases van een projec van boor, es, bouw, producie en sluiing. Gezien de omvang en complexiei van een geohermisch projec is he raadzaam een VG-coördinaor e benoemen. Boormaaschappij De boormaaschappij is de opdrachnemer en verui de belangrijkse parij in de realisaie van he double. He is van groo belang da de opdrachgever verrouwen heef in de uivoerende parij. Daarnaas is he belangrijk da er een gedegen conrac lig waarin vooraf alle gemaake afspraken vasgelegd zijn en waarin ook helder is welke risico s bij welke parij liggen. Hoe meer er onder he conrac val, des e beer he is. Ook heef he voordelen om he boorbedrijf de afspraken me sub-conracors e laen maken. Dan is he boorbedrijf he enige aanspreekpun voor de opdrachgever voor he gehele projec. Bij lump sum is de boormaaschappij de hoofdaannemer en veranwoordelijk voor he bouwen van een double egen een vooraf afgesproken prijs. Lump sum kan duurder (15-40%) zijn dan daily rae, omda de boormaaschappij een veiligheidsmarge in zijn conrac zal opnemen voor evenuele egenvallers. Bij daily rae liggen de kosen voor egenvallers deels bij de opdrachgever. He dagarief voor een boororen me personeel lig al snel ussen en per dag. De benodigde servicebedrijven, zoals mudloggers, boorspoelingbedrijven, direcional drillers, ec. kosen ca per dag. Bij één week verraging kunnen de meerkosen oplopen o ca De meese geohermieprojecen in Nederland zijn middels een lump sum conrac geboord. He projec Green Well Wesland heef de aanpak vanui de olie- en gaswereld middels een daily rae conrac naar evredenheid van de opdrachgevers uigevoerd. Hier zal de komende jaren meer ervaring mee worden opgedaan. He boren op day-rae basis heef ook als voordeel da er veel boorbedrijven aan zullen bieden op de geohermieprojecen en di kom en goede aan een gezonde markwerking. Bij veel boorbedrijven is een lump sum conrac nie bespreekbaar daar zij hun veranwoording willen nemen voor he boren, maar de veranwoording voor bijvoorbeeld de geologie en producie (die van veel meer facoren afhankelijk is dan alleen he boren) nie kunnen nemen. 3.8 Voorbereiding boorprojec Opsellen documenaie Op he momen da besloen is om een aardwarmeboring e verrichen en er duidelijk heid is over boorlocaie, boorrajec, boormaaschappij, boororen en boormanagemen dienen er veel documenen opgeseld e worden. Om de boring daadwerkelijk e kunnen uivoeren, moe de iniiaiefnemer aanonen da de boring veilig en volgens de weelijke regels zal plaasvinden. Ruim voor de aanvang van de boring (meer dan een half jaar) moe SodM op de hooge geseld worden van de boring. Daarnaas moe ook melding gedaan worden van de werkzaamheden bij he miniserie van EZ die di vervolgens aan de lokale auorieien doorgeef. Een belangrijk aspec in de documenaie is he bewuszijn van milieu en veiligheid bij de boring. De documenaie die bij SodM aangeleverd dien e worden kan me onderseuning van he boormanagemen, adviesbureaus en de boormaaschappij opgeseld worden. Verificaie van he boorrajec Voorda he boorprogramma definiief word is he zeer raadzaam om SodM informaie e verschaffen over he boorrajec en he uigebreide geologische onderzoek. SodM kan dan ijdig de Adviesgroep van EZ en TNO laen nagaan of er kans is (en hoe groo) op he aanreffen van olie en gas. Indien de geplande boring is voorzien nabij acieve breuksysemen zal ook een seismische analyse uigevoerd moeen worden. 22 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

24 Deze analyses zijn van groo belang voor de iniiaiefnemer die, door zich goed e verdiepen in mogelijke risico s, in een laere fase mogelijk behoed word voor onaangename exra kosen of missappen. Zelfevaluaie op he boorproces De vergunningverlener vind he erg belangrijk da de iniiaiefnemer voldoende is oegerus om de werkzaamheden op een veranwoorde wijze ui e (laen) voeren. He gaa dan me name om hoe de iniiaiefnemer om gaa me risico s bij de realisaie van de boring, he esen van de puen en de exploiaie ervan. Voor deze zelfevaluaie is een uigebreide lijs me vragen beschikbaar die door de iniiaiefnemer ingevuld moe worden. Daarbij zal de iniiaiefnemer zich moeen laen onderseunen door (mijnbouw en veiligheids-)deskundigen. De zelfevaluaie help de iniiaiefnemer om de organisaie neer e zeen die nodig is om he projec veranwoord ui e voeren. Deze zelfevaluaie moe minsens 6 maanden voor de aanvang van de boring aan SodM overhandigd worden. Drilling Programme (boorprogramma) He drilling programme is een verdere uiwerking van de work scope die bij de aanbeseding is gebruik. In he drilling programme word de definiieve puopbouw beschreven, maar ook in deail he boorrajec, einddoel van de boring en vereise precisie, boorkoppen, wellheads, serke berekeningen, geologische risico s, e gebruiken boorvloeisoffen, cemenering, e gebruiken maerialen me berekking o conrole en veiligheid, de logging/monsername die gedaan word, ec.. Melding Beslui Algemene Regels Milieu Mijnbouw (BARMM) Uierlijk 4 weken voor de sar van de boring moe er melding gedaan worden bij he Miniserie van EZ. In he kader van deze melding dienen er verschillende documenen aangeleverd e worden. Daarbij val e denken aan: - Definiieve boorprogramma s - Quanaive Risk Assesmen (QRA) - Onafhankelijke audi van he VG-zorgsyseem - VG-documen voor bijzondere werkzaamheden - Independen well examinaion - Rig inspecie - Well es programma - HSE (Healh Safey and Environmen) documenaie boororen - Verzekeringsdocumenen m.b.. blow-ou - Documenaie m.b.. ransporbewegingen - Geluidsonderzoek - Nulmeing bodemkwaliei - Compeeniemarix van saf en medewerkers - Organogram me aken en veranwoordelijkheden ussen boorbedrijf en opdrachgever - Bridging documen mb VG-zorgsysemen van opdrachgever en hoofdconracor en sub-conracors In overleg me SodM kan he zijn da ook andere documenaie vereis is voorda SodM kan insemmen me de sar van de boring. He is overigens raadzaam om al in een eerde fase (voor de vier weken ermijn) me SodM conac e zoeken en diverse documenen aan e leveren. De iniiaiefnemer moe voorkomen da hij in een posiie kom waarbij de boororen reeds gereed saa en er nog documenen bij SodM aangeleverd moeen worden. De boormaaschappij zal in de regel kosen in rekening brengen als de boororen en he personeel klaar saa en er nog nie me de werkzaamheden begonnen mag worden. Aanleg boorlocaie De boorlocaie moe uieraard voldoen aan de weelijke eisen ui de Mijnbouwwe en Arbowe en voldoende groo zijn om ruime e geven aan de boororen en he overige gereedschappen. Een grooe hiervoor is ongeveer 80 x 40 meer. Daarnaas worden er eisen geseld aan de vloeisofdichheid van de vloer en de opvang van mogelijk milieubelasende soffen. 23 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

25 De grooe van de locaie is mede afhankelijk van de grooe van de boorinsallaie en deze verschil per firma. Voor diepere boringen zijn ook groere insallaies nodig. Daarnaas is er onder andere ruime nodig voor de opslag van boorbuizen, casings, cemen, boorchemicaliën, boorspoeling, porocabins voor de boorploeg, geluidswanden ec.. Tijdens de aanleg van de boorlocaie zal de opdrachgever rekening moeen houden me lokale we- en regelgeving, zoals we milieubeheer, lozingsvergunningen en onheffingen. Verder moe er ijdens he boren worden voldaan aan he Beslui Algemene Regels Milieu Mijnbouw (BARMM). Hierin zijn onder andere regels opgenomen me berekking o he voorkomen van milieuveronreiniging en geluidshinder. He aanleggen van een boorlocaie duur in de regel wee o drie maanden. 3.9 Uivoering van de boringen Technieken He boren naar groe diepes kan op verschillende manieren. Er kan geboord worden me hulp van de airlif echniek, he casing boren of he roary boren. Deze laase is de mees gebruikelijke boorechniek voor aardwarmepuen. Bij roary boren word door de boorpijpen spoeling naar beneden gepomp en komen langs de boorpijpen de cuings me deze spoeling omhoog. Bij he boren op groere diepen of bij een vasere ondergrond is deze mehode geschik, aangezien de capaciei van airlif-echniek dan e wensen overlaa. Roary boren is ook wereldwijd de sandaard bij olie- en gasboringen. Verbeerde echnieken en meer ervaring zullen in de oekoms wellich bijdragen aan snellere en minder dure boorinsallaies. Toch moe er sreng worden gewaak voor nieuwe echnieken die zich nog nie bewezen hebben. Aardolie- en gasbedrijven boren al vele ienallen jaren via roary-boren en volgen alle nieuwe boorechnieken op de voe. Deze maaschappijen zullen nieuwe onwikkelingen, wanneer deze markrijp zijn, uiproberen en wellich da deze echnieken dan laer ook voor aardwarmeboringen ineressan kunnen worden. Tijdens de boring is de opdrachgever vanui de Mijnbouwwe eindveranwoordelijke voor de (veilige) uivoering van he projec. De opdrachgever kan me he boorbedrijf of he boormanagemen afspraken maken over deze veranwoordelijkheden. He boormanagemen kan hierbij onderseuning verlenen, maar zij nemen de eindveranwoordelijkheid nie over! He boren en aanleggen van een weeal puen zal, mede afhankelijk van de diepe, ongeveer vijf o ach maanden duren. He is in projecen voorgekomen da er ijdens he boren problemen onsonden en da er apparauur verloren is gegaan of da er sukken opnieuw geboord moesen worden. In dergelijke siuaies kan he boren langer duren en moe er vooraf helderheid zijn over wie de meerkosen van verragingen draag. 24 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

26 Tesen Na he volooien van elke boring is he noodzakelijk om de pu aan een produciees e onderwerpen, wan je wil ween of de pu voldoende warm formaiewaer kan leveren. Daarnaas moe vasgeseld worden door middel van een genormeerde es of de gerealiseerde capaciei voldoe aan de verzekerde produciecapaciei. Bij een posiief resulaa van de es bij de eerse pu kan er doorgegaan worden me de boring van de weede pu. Als he resulaa negaief is moe er een alernaief plan opgeseld worden om he projec rendabel e maken of e beëindigen. De mees nauwkeurige esmehode is me een ESP-pomp die (ijdelijk) in de produciepu ingebouwd word. Di is een vrij dure mehode, omda speciaal een pomp gehuurd en ingebouwd moe worden. Tevens moe de pomp passen bij de e verwachen broncapaciei en onderdruk/drawdown. De ingebouwde pomp hang enkele honderden meers onder he waerniveau. Doorda de pomp waer ui de pu gaa pompen verlaag deze he waerniveau in de pu, me als gevolg een lagere druk, zoda hewaer ui de waervoerende laag begin oe e sromen naar de pu. He opgepompe waer word door bezinkbakken geleid, waarin he mee omhoog gekomen zand en resen van de boorvloeisof kunnen bezinken en vervolgens opgeslagen in een depo of afgevoerd me vrachwagens. Vanwege he hoge zougehale mag he waer nie op de sloo of he riool geloosd worden. Hoe lang een goede pompes moe duren is mede afhankelijk van de eigenschappen van de waervoerende laag en van de hoeveelheid zand da meekom. Soms is di een es van wee maal 24 uur, maar in andere gevallen is meer ijd nodig. Belangrijk is da he depo voldoende opvangcapaciei heef en er nagedach is over hoe he zoue waer afgevoerd kan/mag worden. He waerniveau in de pu (meers onder oppervlake) is vervolgens in een grafiek e zeen egen de opgepompe hoeveelheid, waarui de rend van de daling van he waerniveau kan worden opgemaak en de benodigde druk vanui de pomp kan worden berekend. Deze rend kan per aardwarmebron zeer verschillend zijn. Er zijn bronnen die o 20 m³/uur geven per bar pompdruk, maar ook projecen waarbij di rond de vier m³ per bar pompdruk lig. Di verschil kan een groe invloed hebben op de exploiaie van de bron, immers bij lagere waarden zal er meer pompenergie (elekriciei) nodig zijn om dezelfde hoeveelheid waer omhoog e pompen. Naas een produciees is he ook mogelijk om een injeciees op een pu e doen, me andere woorden hoe makkelijk sroom he waer weer erug de waervoerende laag in. De es van de injeciepu gebeur eigenlijk op een simpele manier. Eers word gemeen hoeveel van he geproduceerde waer vrij erugsroom (vrije insroom) en vervolgens word de res me een injeciepomp die aan de oppervlake saa erug gepomp in deze pu. Hierui is af e lezen hoeveel druk nodig is om een bepaalde hoeveelheid waer erug e pompen (zie overzich hierna). Bij een aanal aardwarmeprojecen is gebleken da he oppompen van formaiewaer eenvoudiger gaa dan he erugpompen. Voorbeeld resulaen Produciees Waerdebie Waerniveau 0 m 3 / uur 35 meer onder maaiveld 50 m 3 / uur 85 meer (5 bar onderdruk) 80 m 3 / uur 120 meer (8,5 bar onderdruk) 100 m 3 / uur 150 meer (11,5 bar onderdruk) 130 m 3 / uur 200 meer (16,5 bar onderdruk) Injeciees Waerdebie Injeciedruk o 20 m 3 / uur 0 bar (vrije insroom) 50 m 3 / uur 5 bar 80 m 3 / uur 10 bar 100 m 3 / uur 15 bar 130 m 3 / uur 21 bar 25 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

27 Onwikkelen puen Na afronding van de boringen is he belangrijk da de puen schoongemaak worden. Hiervoor word ook wel de erm simuleren of onwikkelen gehaneerd. Bij he onwikkelen van de puen word me behulp van een filerinsallaie boorspoeling en zanddeeljes ui he boorga zo goed mogelijk verwijderd, waardoor he risico op versopping van de puen geminimaliseerd word. Bij Ammerlaan is de bronpomp eers in de ene pu geplaas om de bron schoon e spoelen en daarna in de andere pu. Door de pomp achereenvolgens in beide puen e insalleren, krijg de opdrachgever inzich in de producie en injecie. Op basis van deze informaie kan de eigenaar van de bron de bese keuze maken welke pu als producie en welke als reour/injecie word gebruik. Kennis over de producie en injecie is waardevol bij de selecie van de definiieve ESP-pomp in de produciepu en een injecie of booserpomp voor de injeciepu. Bij een goede keuze van pompen (passende pompcurven) zal he elekraverbruik een suk gunsiger liggen Aanleg energiecenrale Na een succesvolle es van beide puen en he insalleren van de definiieve produciepomp (ESP in de produciepu) en he afsluien van de puen me een wellhead is de boormaaschappij klaar en kan de he double aangesloen worden op de energiecenrale. De aanleg van de bovengrondse insallaie vind meesal pas plaas nada beide puen afgerond zijn. Dan is pas bekend wa de capaciei van de warmewisselaars en de (injecie)pomp moeen zijn. Omda di geen sandaard apparaen zijn, kan de leverijd oplopen o enkele (3 o 5) maanden. Bepaalde apparauur kan ijdelijk gehuurd worden, maar di is vaak kosbaar. Hiermee moe me de planning rekening worden gehouden. Er kan eerder begonnen worden me de bouw van de energiecenrale, maar dan neem de opdrachgever wel een risico. Doorda er meerdere projecen in Nederland gerealiseerd zijn, waarbij gebruik word gemaak van hezelfde ype ESP-pomp, is de pompleverancier bereid 1 pomp op voorraad e houden. Hierdoor kan sneller op de vraag worden ingespeeld en is er back-up voor he geval een pomp suk gaa. Tijdens de puesen is duidelijk geworden of er sprake is van bijvangs van olie en gas da mee geproduceerd word. De meese projecen in Nederland hebben e maken me de bijproducie van gas (me name mehaan en in mindere mae siksof en CO 2 ) da door de drukverlaging in he formaiewaer uireed. Di moe in de meese gevallen in een bovengrondse insallaie (degasser) gescheiden worden. He vrijgekomen gas is meesel brandbaar en kan in een keel voor verwarmingsdoeleinden gebuik worden. Voor de energiecenrale moe meesal een apare ruime/locaie gebouwd worden. He deel van de locaie waar gassen kunnen uireden moeen voldoen aan ATEXnormen. Na de ongasser is er meesal een filerinsallaie aanwezig en word vervolgens he formaiewaer door warmewisselaars geleid die de warme afdragen aan he warmene van de uinbouwbedrijven. Na de warmewisselaar gaa he formaiewaer erug naar de injeciepu waar meesal een injeciepomp opgeseld saa. Deze pomp zorg ervoor da he afgekoelde waer voldoende snel eruggepomp word naar de waervoerende laag. In de energiecenrale saa meesal ook de frequenieregelaar die de bronpomp aansuur. Daarnaas moe he geheel door een procescompuer aangesuurd worden en worden er coninu meingen gedaan aan de emperauur en he debie van he formaiewaer. Bij projecen waar meerdere uinbouwbedrijven aangesloen zijn is vanui de energiecenrale een koppeling gemaak me een ringleiding naar de aangesloen bedrijven. Op deze bedrijven saa een weede warmewisselaar die zorg da de warme opimaal over de bedrijven verdeeld word. 26 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

28 3.11 Winningsvergunning Na de iniiële puesen die meesal maar enkele dagen duren, kan in de laagbeproevingsfase he gehele double in combinaie me de bovengrondse insallaies uigees worden. Deze langere es (enkele maanden) geef een beeld van de maximaal e realiseren debieen en de benodigde injeciedrukken. Op basis hiervan kan bepaald worden of de bron doelmaig geëxploieerd kan worden. Als da he geval is kan de winningvergunning aangevraagd en verleend worden voor een bepaalde ermijn. Gelijk me de aanvraag om winningsvergunning dien een winningsplan e worden ingediend waarin word aangegeven hoe men van plan is de bron e exploieren gedurende langere ermijn. Informaie die hierbij van belang is, zijn onder andere de e verwachen opgeleverde energie, de verwache operaionele kosen en he elekrische energiegebruik. Indien er, op basis van bevindingen ui de laagbeproevingsfase, wijzigingen aan de insallaie hebben plaasgevonden kan he zijn da de WABO-vergunning (omgevingsvergunning) aangepas moe worden. Ook kan he noodzakelijk zijn om een VGdocumen op e sellen me berekking o he definiieve onwerp van de insallaie en insrucies me berekking o opsaren en gebruik van de insallaie. In di laase documen zal ook aandach beseed moeen worden aan corrosiebeheersing en corrosiemonioring om de veiligheid van de insallaie e kunnen garanderen. De loopijd van een winningvergunning lig over he algemeen in de orde van grooe van 30 jaar. In he hierna volgende overzich zijn de doorloopijden nader uigesplis, in procedure en sreefwaarden. Winningsvergunning Onvangs vergunningaanvraag Plaasen uinodiging Publicaieblad EU en Saascouran Termijn voor concurrerende aanvragen Advisering door: TNO, EBN, SodM en Provincie Advisering door Mijnraad Vergunningverlening EZ Vergunning reed in werking Mededeling in Saascouran van beschikking Toale doorloopijd Doorloopijd 1 week 2 o 3 weken 13 weken 3 o 6 maanden 6 weken 1 maand 1 dag na oezegging Bij geen bezwaar onherroepelijk na 6 weken 7 o 12 maanden Mijnbouwmilieuvergunning De boorlocaie, degasser, primaire warmewisselaars en leidingnewerk voor he formaiewaer worden gerekend o he mijnbouwwerk. In principe vallen alle onderdelen waar he formaiewaer sroom en evenueel meegeproduceerde olie of gassen, o he mijnbouwwerk. Voor he gehele mijnbouwwerk dien een milieuvergunning e worden aangevraagd waarin voorschrifen worden geseld me berekking o diverse milieuzaken zoals onder andere emissies naar luch en bodem, geluid en energieverbruik worden opgenomen. Ook komen diverse veiligheidszaken aan de orde. Deze vergunning regel da de winning veilig en schoon word uigevoerd. He Miniserie van Economische Zaken is alijd he bevoegd gezag bij mijnbouwwerken. Voor de doorloopijd van deze vergunning moe rekening worden gehouden me minimaal zes maanden. 27 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

29 28 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

30 4 De Kosen realisaie aardwarme-insallaie kosen van de aanleg van een aardwarme-insallaie omvaen de volgende onderdelen: Geologisch onderzoek He eerse deel van een geologisch onderzoek, de quick scan, kos ongeveer o en is afhankelijk van de grooe van he gebied. De kosen van he weede deel van de geologische sudie, he groo geologisch onderzoek, kom op zo n o afhankelijk van de grooe van he gebied en de mae waarin nieuwe geologische gegevens verzameld moeen worden. Door di onderzoek samen me collega s in de buur of me de gemeene/provincie ui e laen uivoeren, kunnen kosen worden gedeeld. Businesscase Op basis van de geologische sudie kan een haalbaarheidssudie worden gemaak welke als basis van een businesscase gaa dienen. De businesscase besaa onder andere ui de volgende onderwerpen: Doelsellingen Geologische uigangspunen Energeische berekeningen Organisaiemodel Subsidies Technische inpassing Inveseringsbegroingen Financieringsplan Risicoanalyse De businesscase zal als basis dienen van de financieringsaanvraag en parallel worden subsidies aangevraagd. De kosen voor een businesscase en subsidieaanvragen liggen afhankelijk van de complexiei ussen de en Aanvraag opsporingsvergunning en diverse documenen Voor he doen van een kansrijke aanvraag voor een opsporingsvergunning moe een opsporingsplan geschreven worden. Daarnaas dien een VG-zorgsyseem opgeze e worden. Meesal laa de iniiaiefnemer vooraf een haalbaarheidsonderzoek uivoeren, zoda hij een indruk heef of een rendabel aardwarmeprojec op de beoogde locaie o de mogelijkheden behoor. He laen uivoeren van de verschillende onderzoeken en opsellen van benodigde rapporen vraag een invesering van ca o Voorbereiding van de boring (documenen) In de maanden voor de daadwerkelijke sar van de boring moeen veel documenen aangeleverd worden en he VG-zorgsyseem operaioneel zijn. He diverse adviesbureaus en he boormanagemen kunnen hierin een belangrijke rol spelen. Om de door SodM vereise veiligheidsdocumenen op e sellen en e implemeneren, inclusief de benodigde vergunningen, moe rekening gehouden worden me kosen er grooe van o S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

31 Aanleg van de boorlocaie De boorlocaie moe voor de vereise vergunningen aan bepaalde eisen voldoen en de eisen daarbij worden seeds srenger. He inrichen van een locaie is uieraard serk afhankelijk van he uigangspun en de boororen die gebruik gaa worden. Tevens zijn de kosen afhankelijk of er van 1 locaie schuin word geboord of vanaf 2 locaies minder schuin. Afhankelijk van de bodemsabiliei, eisen aan de fundaie en he oppervlak kunnen de kosen voor één locaie ussen en liggen. Boringen De kosen van boringen hangen af van de diepe en dimensionering van de puen. Ook zijn de kosen afhankelijk van he bedrijf da de puen boor en de markomsandigheden. De beschikbaarheid van boorinsallaies kan ook groe invloed op de prijzen hebben. Ondiepe boringen, bijvoorbeeld naar meer diepe, kosen zo n een o wee miljoen euro. Een middeldiepe boring naar bijvoorbeeld meer kom op ongeveer vijf o zeven miljoen euro en een boring naar meer diepe kos naar alle waarschijnlijkheid 10 o 4 miljoen euro. To de zomer van 2013 was de diepse geohermie boring in Nederland rond de 2900 meer Boormanagemen ijdens de boring De kosen voor boormanagemen is me name afhankelijk van de duur van een projec en de mae van begeleiding. Bij de keus van een lump sum conrac voor he projec is veel minder managemen nodig dan wanneer voor een daily rae conrac word gekozen. Bij een lump sum conrac kos boormanagemen ussen en en de hooge van he bedrag is afhankelijk van de verwache duur van he projec. Bij een daily rae conrac is da ussen en Bovengrondse insallaie De aanleg van de bovengrondse insallaie vraag de nodige aandach. De reeds gerealiseerde projecen hebben op di pun waardevolle prakijk ervaringen opgedaan. He is dan ook aan e raden deze projecen e bezoeken en een ingenieurs- of adviesbureau me specifieke ervaring in e schakelen om he wiel nie opnieuw ui e hoeven vinden. De kosen van de bovengrondse insallaie kan serk variëren. In de basis opselling, wanneer er geen gas en olie mee geproduceerd word en geen injecivieisproblemen zijn, besaa de insallaie me name ui een fileruni en warmewisselaars. Bij mee geproduceerd gas en olie zijn degassers en/of separaors nodig en bij injecieproblemen addiionele injecie of booserpompen. Daarnaas hangen de kosen af van de onderlinge afsand ussen de producie- en injeciepu en de energiecenrale. Bovendien zijn er verschillende opies voor drukklassen van de leidingen, diameer en saalsooren. De kosen van een energiecenrale zijn serk afhankelijk van de grooe van de bron en kunnen variëren van o afhankelijk van de specifieke benodigdheden. Wanneer een ransporleiding newerk nodig is gelden prijzen van ca o per 100 meer afhankelijk van maeriaal keuze, diameer en racé. Verder zijn er nog andere echnische mogelijkheden om aardwarme beer e benuen, zoals me: luchbehandelingkasen, luchonderseuning langs verwarmingsbuizen, dubbele schermen, warmepomp en grondverwarming. Al deze opies zijn min of meer bekend in de uinbouw en kunnen suk voor suk de reouremperauur van een aardwarmebron verlagen en he vermogen dus vergroen. Wanneer de dela T, he verschil ussen producie- en injecieemperauur, 35 graden Celsius is, beeken een verlaging van de emperauur van he reourwaer me 5 graden al een oename van 14% van he hermische vermogen! 30 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

32 Bouwsroom De benodigde sroom bij de realisering van he projec, de zogenaamde bouwsroom, is fors. De kosen hiervoor hangen serk af van de beschikbaarheid van sroom van he ne of he inzeen van een sroomaggregaa (diesel + huur) of de aanwezigheid van een eigen WKK. Reken voor deze pos bij gebruik van aggregaen op ca De boormaaschappij geef vooraf de benodigde capacieien door en zal alijd aan de veilige kan gaan zien. Hierdoor sijgen de huurkosen, maar de opdrachgever kan nie he risico lopen da hij veranwoordelijk word geseld voor bijvoorbeeld he vaslopen van de boorkop, omda er nie voldoende vermogen is. Afvoer grond en spoeling De afvoer van de grond die vrijkom ijdens een boring moe worden afgevoerd naar een verwerker, ondanks da he schone grond is me benonie (klei). Voor de boorspoeling geld eigenlijk hezelfde. Deze afvoer kan worden geregeld me een lokale verwerker of uigevoerd worden door de boormaaschappij. De kosen liggen al snel op o Garanie en verzekeringen De opdrachgever kan op wee onderdelen he risico afdekken: boorrisico en opsporingsrisico. Moch de boormaaschappij nie voorzien in een passende verzekering dan zijn er een beperk aanal commerciële verzekeraars die passende producen aanbieden. He is belangrijk de verschillende boorrisico s goed e benoemen, zoals Los in Hole, Redrill, Blow-Ou, Liabiliy He is mogelijk deze risico s onder e brengen in één overkoepelende CAR-verzekering voor zowel he boorgerelaeerde als he nieboorgerelaeerde deel. De kosen variëren serk per projec en hangen samen me hoe de risico s op andere manieren worden voorkomen. Men moe voor he verzekeren van de echnische boorrisico s denken aan bedragen ussen de en He opsporingsrisico kan sinds eind 2009 worden afgedek door een garanieregeling (SEI) bij de overheid. Elke keer zal moeen worden bekeken of zelf verzekeren bij een commerciële verzekeraar een beere en/of goedkopere opie is dan verzekeren via de overheid. De overheid reken voor he verzekeren van 85% van de boorkosen en een beperk aanal bijkomende kosen een premie van zeven procen en houd di percenage minimaal als ondergrens aan. Ik de prakijk kan he bedrag voor he afdekken van een groo deel van he opsporingsrisico variëren ussen de en Opsarkosen De meese geohermie projecen hebben ijdens de in gebruik name (laagbeproevingsfase) e maken gehad me zaken die aangepas of veranderd moesen worden. Daardoor kom he voor da he eerse half jaar er nog nie coninu geproduceerd word. Ook he simuleren van he reservoir en schoonmaken van de puen kosen ijd en geld. Omda di per projec zeer kan verschillen is hier geen algemene regel voor e geven. Bovendien hebben recenere projecen baa gehad bij de lessen die bij de eerse projecen geleerd zijn. He is versandig om in de begroing rekening e houden me een opsarfase van 6 maanden en exra kosen die kunnen variëren van o Aanvraag van winningsvergunning Voorda de aardwarmebron in de exploiaiefase gaa dien een winningsvergunning aangevraagd e worden en evenueel aanvullingen aan de WABO-vergunning. Ter onderbouwing van deze aanvraag zullen diverse exra onderzoeken en rapporen aangeleverd moeen worden en (veiligheids)maaregelen genomen. He is versandig om hier een bedrag van minimaal voor e reserveren. 31 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

33 32 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w

34 Over he algemeen zorgen geologische onzekerheden voor de groose risico s ijdens de uivoering van he projec. Deze risico s moeen zorgvuldig in beeld gebrach worden, zoda er adequaa mee omgegaan kan worden. Veronderseld werd da de geologie in he groose deel van Nederland goed bekend was. In de prakijk blijk echer regelmaig da er (aanmerkelijke) verschillen zien in de verwache geologie en de daadwerkelijke ondergrondse lagen. He verschil kan hem zien in de samenselling en eigenschappen van de verschillende lagen, maar ook in de diepe van de laag. Hierdoor zijn bijvoorbeeld de puen bij Ammerlaan 100 meer dieper geworden dan vooraf ingescha. De kennis van de ondergrond en de eigenschappen daarvan zijn van doorslaggevend belang voor he succes van een aardwarmeprojec. Door boorconracors word er vanui gegaan da de opdrachgever de eindveranwoordelijke is voor de geologische inerpreaie van de ondergrond. Evenuele problemen als gevolg van een afwijkende geologie komen voor rekening van de opdrachgever. Als de geologie in beeld is, kunnen de boorechniek en spoelingsamenselling daarop worden aangepas en voorbereid. Di voorkom problemen en de doorloopijd van he boorproces kan erdoor worden verkor. Een zorgvuldige voorbereiding en planning kunnen meerkosen in de uivoering voorkomen. Vooral zwellende klei kan voor groe problemen zorgen als daar nie van evoren een adequae voorbereiding voor is geroffen. He gevolg kan zijn da boorpijpen vas komen e zien. De voor de winning van aardwarme beoogde waervoerende zandseenlagen Berkel Zandseen, Rijswijk Zandseen en Delf Zandseen zijn nie afzonderlijk herkenbaar in 3D-seismisch onderzoek. De exace ligging van Berkel zandseen was bij he eerse projec van Van den Bosch dan ook nie vasgeseld. Wel is de diepe-ligging van de op en de basis van de zandige eenheid, waaroe beide zandseenlagen behoren, vasgeseld me behulp van seismisch onderzoek. Voor een opimaal rendemen van de aardwarmewinning dienen deze lagen zo diep mogelijk e worden aangeboord, waardoor he formaiewaer me een zo hoog mogelijke emperauur kan worden opgepomp. Technische risico s die mogelijk een rol kunnen spelen bij de winning van aardwarme zijn: Neerslag van mineralen wa kan leiden o versopping van de pu of problemen me warmewisselaars; He meeproduceren van me name olie of andere soffen die o hoge filerkosen kunnen leiden; De producie van mee geproduceerd gas, waardoor exra inveseringen in veiligheid noodzakelijk zijn; Corrosiviei van he meegeproduceerde(zoue) waer wa de puen en bovengrondse insallaie kan aanasen; Versopping van de pu door zwelling van mogelijk aanwezige kleien/of he samenkloneren van kleideeljes in suspensie; Schade aan de geologische lagen in de aarde(bij oepassing van een hoog waerdebie en/of hoge druk). He risico hang serk af van de samenselling van he formaiewaer en de mineralogische samenselling van he geseene in de waervoerende lagen. De werkelijke omvang van deze risico s zijn dan ook pas na he esen van de eerse boring in e schaen en blijken soms pas nada de insallaie een jaar of meer gedraaid heef. 33 Sappenplan Winning Aardwarme voor Glasuinbouw 5 Valkuilen

35 34 S a p p e n p l a n W i n n i n g A a r d w a r m e v o o r G l a s u i n b o u w