HANDVATTEN VOOR BELEID JGZ OM DE AANPAK VGV VORM TE GEVEN

Transcriptie

1 HANDVATTEN VOOR BELEID JGZ OM DE AANPAK VGV VORM TE GEVEN 1

2 HANDVATTEN VOOR BELEID JGZ OM DE AANPAK VGV VORM TE GEVEN Inhoud 1 Inleiding 2 Algemene informatie 3 Doelstellingen, acties en randvoorwaarden voor een sluitende aanpak van vgv 3.1 Het Standpunt preventie vgv is geïmplementeerd binnen de JGZ Alle ketenpartners in de gemeente/regio weten wat zij moeten doen wanneer zij een risico op vgv signaleren of wanneer zij een uitgevoerde vgv vermoeden 3.3 Migrantenzelforganisaties (mzo s) binnen de gemeente/regio geven voorlichting over vgv aan hun gemeenschap 3.4 Zorg voor besneden vrouwen 4 Meer informatie Bijlage Wat is vrouwelijke genitale verminking en waar komt het voor? 2

3 1 Inleiding Van 2006 t/m 2009 is in opdracht van het ministerie van VWS een pilot uitgevoerd in zes steden 1 om de preventieve aanpak van vrouwelijke genitale verminking (vgv) 2 vorm te geven. GGD Nederland heeft de opdracht gekregen om vanaf 2010 de opgedane kennis uit te rollen over de rest van de GGD en en JGZ 0-4-organisaties. In dit document vindt u kort een overzicht van de doelen die van belang zijn voor een sluitende aanpak van vgv en de acties en randvoorwaarden die nodig zijn om die doelen te behalen. De landelijke uitrol is gericht op borging van de aanpak en op gebruikmaking van bestaande structuren, instrumenten en gelden. Door inbedding in bestaande structuren wordt bereikt dat vgv ook na de projectperiode op de agenda blijft staan. Landelijk wordt ondersteuning geboden door GGD Nederland, kennis- en adviescentrum Pharos en de migrantenorganisaties FSAN en VON. De financiering van de lokale/regionale aanpak van vgv valt onder WMO prestatieveld 2 (Jeugd) en onder de middelen Beschermd en weerbaar die aan de centrumgemeenten zijn toegekend. 2 Algemene informatie De aanpak van vgv heeft vier pijlers. De eerste drie vindt u in dit document terug: Wat Wie Wie is verantwoordelijk Uitvoering Standpunt preventie vgv 3 JGZ, binnen GGD en en andere JGZ-organisaties (consultatiebureaus). Ook JGZ-PGA 4. GGD en/jgz-organisaties en gemeenten Ketensamenwerking JGZ GGD en/jgz-organisaties en gemeenten Voorlichting door migrantenzelforganisaties aan hun eigen gemeenschap Lokale migrantenzelforganisaties, coördinatiefunctie nodig Gemeenten Gezondheidsvoorlichting (GVO) asielzoekers in het kader van de publieke gezondheidszorg asielzoekers (PGA) Afdeling van GGD waar GVO- PGA onder valt. GGD en en coa Meer informatie over vgv en de strafbaarheid daarvan vindt u in de bijlage. 1 Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Tilburg. In deze steden wonen de grootste groepen risicomeisjes (meisjes waarvan ten minste een van de ouders uit een risicoland voor vgv komt). 2 Vrouwelijke genitale verminking (vgv) is de benaming die de WHO hanteert omdat deze de ernst van deze ingreep het beste weergeeft. In voorlichtingsbijeenkomsten wordt echter gesproken over meisjesbesnijdenis omdat dit beter aansluit bij de beleving van de doelgroep. 3 In 2005 heeft de AJN een gespreksprotocol uitgebracht waarin wordt beschreven hoe en wanneer jeugdartsen en verpleegkundigen met ouders kunnen praten om ouders voorlichting te geven over de gevaren en strafbaarheid van vgv en om een inschatting te maken van het risico dat het meisje loopt om besneden te worden, inclusief de bijbehorende vervolgstappen. In 2010 is dit gespreksprotocol door het RIVM/ NCJ geactualiseerd i.s.m. de partners in het veld en heet Standpunt preventie vgv door JGZ. De IGZ ziet toe op de naleving hiervan. 4 PGA: Publieke Gezondheidszorg Asielzoekers. Hieronder vallen zowel de individuele consulten van de JGZ-PGA als de collectieve voorlichting aan asielzoekers over uiteenlopende onderwerpen, waaronder vgv. De PGA wordt gefinancierd door coa (ministerie van Veiligheid en Justitie). 3

4 3 Doelstellingen, acties en randvoorwaarden Om de aanpak van vgv sluitend te maken, moeten een aantal doelstellingen gerealiseerd worden. Hierna wordt in elke paragraaf een doelstelling besproken. Per doelstelling is uitgewerkt welke acties er nodig zijn en/of welke mogelijkheden er zijn om deze doelstelling te behalen. Om recht te doen aan lokale verschillen en aan de vrijheid van GGD en en JGZ-organisaties om zelf te kiezen voor de meest passende vorm, vindt u waar mogelijk een opsomming van mogelijkheden die gebaseerd zijn op de ervaringen uit de pilots. Er zijn vast en zeker meer mogelijkheden, het staat iedere organisatie uiteraard vrij om lokale mogelijkheden te benutten. 3.1 Het Standpunt preventie vgv is geïmplementeerd binnen de JGZ 0-19 Benodigde acties Randvoorwaarden Aandachtspunten Jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen trainen in de uitvoering van het Standpunt preventie vgv Tijd voor opleiding (elearning en/of training) Jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen voeren Standpunt preventie vgv uit Aanstellen van ten minste één aandachtsfunctionaris vgv binnen de JGZ Vgv opnemen in het inwerkprogramma voor nieuwe JGZ-medewerkers, waaronder het trainen van nieuwe medewerkers. Jeugdartsen en verpleegkundigen krijgen regelmatig een opfris- of verdiepingstraining in vgv. Vgv opnemen in de meldcode kindermishandeling. JGZ gebruikt de Verklaring tegen meisjesbesnijdenis. Tijd tijdens consulten en voor opvolging als er sprake is van risico. Beschikbaarheid van documenten op intranet 5. De aandachtsfunctionaris heeft tijd beschikbaar voor vgv. Persoonlijke begeleiding tijdens inwerktraject. Beschikbaarheid van documenten op intranet. E-learning en/of training. Ruimte in opleidingsbudget voor vgv. Tijd voor training. Beschikbaarheid van de verklaring en werkinstructie op papier 6 en/of pdf. De taken van een aandachtsfunctionaris vgv kunnen ook worden ondergebracht bij de aandachtsfunctionaris kindermishandeling. Vgv is genoemd als onderdeel van kimi in de Wet meldcode. 5 Alle documenten die professionals nodig hebben staan ook op en/of op Aandachtsfunctionarissen kunnen alle pdf s via vgv@ggd.nl verkrijgen voor hun eigen intranet. 6 De verklaring tegen meisjesbesnijdenis is beschikbaar in zeven talen op papier en als pdf, behalve de versie in Tigrina die alleen voor Amsterdam, Rotterdam en Den Haag op papier beschikbaar is en voor de rest van het land als pdf. 4

5 Vgv registreren in het Digitaal Dossier (DD) JGZ conform het Standpunt preventie vgv. Bij het openen van het dossier kunnen medewerkers direct zien dat het om een risicomeisje gaat. Op basis van de cijfers uit het DD JGZ monitoren of bij alle risicomeisjes het Standpunt preventie vgv wordt uitgevoerd en of er een adequate opvolging is bij twijfelachtig of reëel risico. Beschikbaarheid van een module vgv binnen het DD JGZ conform het Standpunt preventie vgv. Management JGZ heeft tijd om dit te monitoren. Er is een registratieprotocol dat GGD en, JGZorganisaties en leveranciers handvatten geeft hoe de module vgv het beste kan worden ingericht. Taken aandachtsfunctionaris vgv bij JGZ Een voorbeeld van een omschrijving van de taken van de aandachtsfunctionaris: a. bewaakt en levert bijdrage aan interne deskundigheidsbevordering JGZ op gebied van preventie vgv; b. implementeert en borgt Standpunt vgv en Verklaring tegen meisjesbesnijdenis ; c. maakt en bewaakt ketenafspraken; d. bewaakt de uitvoering van Standpunt vgv in samenwerking met management. 3.2 Alle ketenpartners in de gemeente/regio weten wat zij moeten doen wanneer zij een risico op vgv signaleren of wanneer zij een uitgevoerde vgv vermoeden Deze ketenpartners zijn: Jeugd(gezondheids)zorg Onderwijs Zorg - JGZ 0-4 en Leerkrachten en IB ers - Huisartsen primair onderwijs - Jeugdzorg - Leerkrachten en IB ers - Verloskundigen voortgezet onderwijs - Schoolmaatschappelijk werk - Leerplichtambtenaren - Gynaecologen AMK Raad voor de Kinderbescherming Politie/OM 5

6 Welke acties zijn hiervoor nodig? Actie Randvoorwaarden Aandachtspunten Professionals uit onderwijs en (jeugd)zorg informeren Maken en bijhouden sociale kaart vgv (Half)jaarlijkse bijeenkomst met ontwikkelingen, knelpunten en casussen Onderwijs informeren en betrekken via ZAT s Brochure beschikbaar met signalenlijst 7 Sociale kaart beschikbaar. Tijd om de gegevens actief bij te houden. Tijd voor voorbereiden, organiseren, bijwonen en leiden van deze bijeenkomsten. Informatiemateriaal voor scholen. Aansluiten bij deskundigheidsbevordering kimi. Maatwerk gebaseerd op aantal risicomeisjes. In gebieden waar weinig risicomeisjes wonen is dit overbodig. Dan kan op casusniveau met scholen worden gesproken. Het trainen van professionals van JGZ vindt plaats onder doelstelling 1 en valt onder het maatwerkgedeelte van het basistakenpakket. Alle AMK s hebben al getrainde aandachtsfunctionarissen (2009). Training van de zorgketen wordt door de beroepsgroepen zelf opgepakt. Er is een modelprotocol voor zorg aan besneden vrouwen ontwikkeld waarin ook de taken van deze beroepsgroepen op het gebied van preventie genoemd worden. De overige professionals hebben geen uitgebreide training nodig, wel moeten zij mondeling en/of schriftelijk informatie ontvangen over hoe risico op vgv te signaleren en waarnaar door te verwijzen. Huisartsen kunnen hierin meegenomen worden. Het is ook mogelijk om maatwerktrainingen te organiseren (Pharos biedt deze aan). 3.3 Migrantenzelforganisaties (mzo s) binnen de gemeente/regio geven voorlichting over vgv aan hun gemeenschap Op welke manieren kan voorlichting worden gegeven vanuit mzo s? In de pilotsteden is geëxperimenteerd met verschillende vormen waarin migrantenzelforganisaties (mzo s) voorlichting kunnen geven aan hun eigen gemeenschap. Gebleken is dat dit een grote meerwaarde heeft omdat hiermee het bereik van de voorlichting vergroot wordt, omdat de discussie binnen de gemeenschap op gang komt en omdat hiermee de kritische massa wordt vergroot die een kanteling van de groepsdruk mogelijk maakt. Punt van aandacht is dat coördinatie nodig is van de activiteiten van de mzo s omdat het hier om vrijwilligersorganisaties gaat waar veel verloop is en waar men niet altijd bekend is met de ins en outs van de Nederlandse samenleving. 7 Deze komt halverwege 2011 beschikbaar bij Pharos. 6

7 Mogelijkheden Randvoorwaarden Aandachtspunten Huiskamerbijeenkomsten Coördinatie en ondersteuning nodig vanuit een professionele organisatie 8. Sleutelpersonen uit migrantendoelgroep die dit organiseren en uitvoeren. Kleine vergoeding, bv. 30 voor de gastvrouw en 3 per gast voor catering. Sleutelpersoon organiseert en werft zelf. Vraagt veel van sleutelpersoon wat betreft omgaan met weerstand en gespreksvaardigheden. Onbekend of dit ook voor mannen geschikt is. Huisbezoeken individueel Grote informatiebijeenkomsten over vgv Informatiebijeenkomst waarbij vgv is ingebed in breder kader, bv. gezondheid, seksualiteit, opvoeding Coördinatie en ondersteuning nodig vanuit een professionele organisatie. Getrainde sleutelpersonen. Vergoeding sleutelpersonen. (Tijdens de pilot is andelijk afgesproken 40 per huisbezoek.) Coördinatie en ondersteuning nodig vanuit een professionele organisatie. Organisatie door mzo Gastspreker(s) Budget voor ruimte, catering en muziek Kosten tussen en per bijeenkomst. (Vanwege kosten bv eens per drie jaar mogelijk maken.) Coördinatie en ondersteuning nodig vanuit een professionele organisatie. Gastspreker(s). Kan op verzoek van JGZ en/of conform afspraken over aantallen huisbezoeken met GGD/gemeente. Weinig controle op kwaliteit. Sleutelpersonen komen veel weerstand tegen. Sleutelpersonen komen veel problemen tegen achter de voordeur. Voordeel: bereik je relatief veel mensen tegelijkertijd mee. Mensen kunnen vrij anoniem aanwezig zijn. Kan prima als startbijeenkomst en om de werking van groepsdruk in te zetten. Afrikaanse mensen zijn gewend aan eten en muziek tijdens een bijeenkomst. Nadelen: vraagt relatief groot budget. Vrouwen stellen minder vragen tijdens een bijeenkomst met mannen. Hiermee is nog niet veel ervaring opgedaan. Tijdens de pilots is gebleken dat na een goede start in de loop van de tijd vgv-moeheid ontstond. Daarom lijkt het goed om vgv in te bedden in een breder kader van voorlichtingen, zie 3.3. Deze kunnen ook vanuit de mzo s georganiseerd worden, waar men zicht heeft op de behoeften van de doelgroep. Dan zou deze volgorde kunnen ontstaan: - Feestelijke startbijeenkomst; - Huiskamerbijeenkomsten en/of huisbezoeken voor verdieping en om mensen te bereiken die niet op de bijeenkomst zijn geweest; - Breder kader van voorlichtingen (opvoeding, gezondheid, seksualiteit) waarin boodschap wordt herhaald. 8 Dit kan de GGD zijn maar ook een andere organisatie, bv een welzijnsorganisatie die al contacten heeft met mzo s. 7

8 Welke acties zijn nodig om voorlichting door mzo s mogelijk te maken? Actie Randvoorwaarden Aandachtspunten Contact leggen met lokale mzo s. Budget toewijzen aan mzo s om voorlichtingen te organiseren. Selecteren en trainen van sleutelpersonen 9 indien gewenst. Een van de partijen verantwoordelijk maken voor het contact houden met mzo s, het coördineren van de activiteiten van mzo s en het begeleiden van sleutelpersonen. Mogelijkheden zie hieronder. Tijd. Cultuursensitieve communicatie: in sommige gemeenschappen is praten over vgv nog taboe. Bestaand of nieuw budget. Een bedrag van 500 per risicoland per jaar is voldoende (excl. training van sleutelpersonen). Budget voor training en evt. reiskosten. Kosten per persoon ongeveer 500. Budget voor coördinatiefunctie, zie hieronder. Met sommige mzo s zijn op landelijk niveau al contacten, hiervan kan gebruikgemaakt worden. Dit kan bijv. worden gevonden in het integratie- of participatiebudget. Er kunnen prestatieafspraken gemaakt worden met mzo s die nu ook al gefinancierd worden uit dit budget. De praktijk leert dat deze functie nodig is omdat mzo s vrijwilligersorganisaties zijn. Het contact met mzo s kan gebruikt worden om ook op andere thema s met deze doelgroepen in contact te komen. Welke mogelijkheden zijn er om de coördinatiefunctie onder te brengen? Mogelijkheden Randvoorwaarden Voor- en nadelen Coördinatiefunctie bij GGD (JGZ, PGA of Sense allochtonenproject) Coördinatiefunctie bij gemeente. Uren voor de coördinator. Wanneer het een aparte coördinatiefunctie betreft gaat het om ong per jaar voor coördinatie van 8 mzo s (5-8 uur per week). Wanneer deze taak wordt ondergebracht bij een Senseproject waar al contacten zijn met mzo s, zijn de extra kosten voor vgv vrijwel nihil. Koppeling leggen naar JGZ/PGA. Voordeel is dat de voorlichting aan/door migranten gekoppeld wordt aan de voorlichting door JGZ en PGA. Sleutelpersonen kunnen op meerdere fronten worden ingeschakeld. Wanneer bij de GGD een Sense allochtonenproject draait, zijn al contacten met mzo s aanwezig en kan hierbij worden aangesloten. Kan handig zijn als dit op andere thema s ook al binnen de gemeente gedaan wordt. 9 Sleutelpersonen zijn voorlopers in de gemeenschap die rolmodel kunnen zijn en een factor zijn om de groepsdruk de goede kant op te laten kantelen. Landelijk zijn er trainingen beschikbaar waar zij kunnen leren vgv bespreekbaar te maken. 8

9 Coördinatiefunctie bij een partij die al contacten met mzo s onderhoudt, zoals een ondersteunende organisatie. Koppeling leggen naar JGZ/PGA. Wanneer er al een andere partij is die contacten met mzo s onderhoudt, kan het handig en kosteneffectief zijn hierbij aan te sluiten. Bovendien hebben de mzo s dan één aanspreekpunt in plaats van meerdere. Risico is wel dat er te weinig koppeling is met de JGZ. 3.4 Zorg voor besneden vrouwen Uit de pilots blijkt dat het voor veel vrouwen pijnlijk is om over preventie van vgv te praten omdat daarmee hun eigen besnijdenis in herinnering komt. Bij het bespreken van de gezondheidsrisico s van vgv voor hun dochters kan boven tafel komen dat ook de moeders hier last van hebben. Het kan zowel gaan om fysieke als om psychosociale en seksuele problemen. In de pilots, die gericht waren op de preventieve aanpak, heeft zorg voor besneden vrouwen nauwelijks plaats gehad. Vanuit curatief oogpunt is het nodig dat er een aanbod komt voor deze vrouwen. Pharos is hiermee bezig. In dit stuk wordt de zorg voor besneden vrouwen genoemd omdat deze ook een preventieve werking heeft naar het besnijden van de dochters. Als moeders zich ervan bewust zijn dat hun klachten (fysiek, emotioneel, seksueel) door hun besnijdenis zijn veroorzaakt, kan dit tot gevolg hebben dat zij hun dochters dit willen besparen. Ook is de zorg voor besneden vrouwen van belang in het kader van het opleiden van sleutelpersonen. Als zij hun eigen besnijdenis nog niet verwerkt hebben, kan het praten over vgv is te belastend zijn. Actie Randvoorwaarden Aandachtspunten Sociale kaart zorg voor besneden vrouwen beschikbaar maken voor professionals en mzo s Sociale kaart per regio beschikbaar. Regionale partners die kennis en kunde willen ontwikkelen op dit gebied (gynaecologen, seksuologen, psychologen). 4 Meer informatie Pharos heeft een overzicht van instrumenten ( Beschrijving Interventies en Instrumenten vrouwelijke Genitale Verminking periode , nov. 2010). Zie voor meer informatie over vgv Op kennisnet van GGD Nederland komt alle informatie over vgv te staan. Ook worden alle instrumenten als pdf beschikbaar gesteld voor het intranet van overige JGZ 0-4-organisaties. Voor meer informatie over de landelijke uitrol: vgv@ggd.nl Of de projectleider Tosca Hummeling: thummeling@ggd.nl 9

10 BIJLAGE WAT IS VROUWELIJKE GENITALE VERMINKING 10 EN WAAR KOMT HET VOOR Vrouwelijke genitale verminking is een ingreep aan de uitwendige geslachtsorganen, waar geen medische noodzaak voor is. Daarbij wordt een deel of het geheel van de vrouwelijke genitaliën weggesneden. Vrouwelijke genitale verminking (vgv) wordt ook wel meisjesbesnijdenis genoemd. Soorten vgv De WHO onderscheidt verschillende typen vgv: Type 1 Gedeeltelijke of totale verwijdering van de clitoris en/of de voorhuid (clitoridectomie) Type 2 Gedeeltelijk of totale verwijdering van de clitoris en de kleine schaamlippen, met of zonder verwijdering van de grote schaamlippen (excisie) Type 3 Vernauwen van de vaginale opening door wegsnijden en aan elkaar hechten van de kleine schaamlippen en/of de grote schaamlippen, met of zonder verwijdering van de clitoris (infibulatie) Type 4 Alle andere schadelijke handelingen aan de vrouwelijke geslachtsorganen om niet-medische redenen, zoals prikken, piercing, kerven, schrapen en wegbranden Culturele achtergrond Redenen voor ouders om hun dochter te laten besnijden: Het vergroot de huwelijkskansen van het meisje Het beschermt de maagdelijkheid van het meisje Het geeft haar status in de gemeenschap Een geïnfibuleerde vrouw zou mooi zijn Het is een teken van een goede opvoeding Plezier van de man Het zou een religieus voorschrift zijn Als een meisje niet besneden is, kunnen de familie en de gemeenschap: het meisje als onrein beschouwen; haar verdenken van seksueel ongeremd gedrag; sociale druk uit oefenen zodat de traditie wordt voortgezet. Een onbesneden, open vrouw maakt de familie te schande, wordt doorgaans uitgestoten en heeft minder kans op een huwelijk. Vgv en religie Vgv staat niet in de Koran en is dus niet verplicht. Volgens een hadith (voorschrift) zou het wel sunna zijn (getuigen van vroomheid). In 2006: fatwa door islamitisch geestelijken vanwege de schadelijke gevolgen voor de gezondheid. Moslims dienen de integriteit van het lichaam te beschermen, daarom is het verboden. Vgv staat ook niet in de Bijbel maar komt ook bij christelijke en animistische bevolkingsgroepen voor, en lang niet in alle islamitische landen. Leeftijd De leeftijd waarop meisjes besneden worden kan variëren van vlak na de geboorte tot ver in de puberteit (bij uithuwelijking). Meestal is het 4-12 jaar. Door migratie schuift de leeftijd soms op. 10 Deze tekst is ontleend aan de website van Pharos 10

11 Directe gevolgen tijdens en na de ingreep extreme pijn (wanneer de ingreep zonder verdoving plaatsvindt) urineklachten (pijn bij plassen, ophoping urine in de blaas) overmatig bloedverlies kans op infectie (ook tetanus) shock overlijden Mogelijke medische gevolgen op langere termijn menstruatieklachten moeilijke en/of pijnlijke urinelozing terugkerende urineweginfecties chronische pijn in onderbuik chronische infecties onvruchtbaarheid littekenvorming moeizame bevalling soms is medisch ingrijpen nodig om seksuele gemeenschap en bevalling mogelijk te maken Mogelijke psychosociale en seksuele gevolgen op langere termijn angst voor seks/afkeer van seks PTSS angst en depressie Waar komt vgv voor? In 28 van de 53 landen in Afrika bestaat de gewoonte om meisjes te besnijden (cijfers Verenigde Naties). Naast deze landen is bekend dat in Jemen 23% van de meisjes besneden worden en dat in de Koerdische autonome regio in Noord Irak 73% van de vrouwen een besnijdenis ondergaat. Cijfers: Population Reference Bureau,

12 In Nederland wonen op 1 januari meisjes jonger dan 20 jaar waarvan ten minste één van de ouders afkomstig is uit een risicoland. Hoe vaak het voorkomt dat een in Nederland woonachtig meisje wordt besneden, is niet bekend. Schatting van de Raad voor de Volksgezondheid uit 2005: 50 per jaar. Wetgeving Mensenrechten In zowel het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (EVRM) als in het Internationale Verdrag inzake de rechten van het kind (IVRK) wordt bepaald dat maatregelen genomen moeten worden om het kind te beschermen tegen alle vormen van geweld, waaronder letsel en mishandeling. In artikel 10 van de Nederlandse Grondwet is het recht op lichamelijke en geestelijke integriteit vastgelegd. Strafrecht Vgv is in Nederland strafbaar als mishandeling. Naast degene die de besnijdenis uitvoert, zijn ook strafbaar de personen die deze handelingen medeplegen of uitlokken of medeplichtig zijn (opdracht geven, ervoor betalen of de middelen ervoor verstrekken). Het Nederlandse strafrecht geldt ook voor Nederlanders en vreemdelingen die in Nederland wonen en zich in het buitenland schuldig maken aan vgv, ook als de besnijdenis is uitgevoerd in een land waar dat niet strafbaar is. 12