Nascholing Middellandse-Zeegebied

Transcriptie

1 Nascholing Middellandse-Zeegebied

2 Programma Presentatie drs. Pim Beukenkamp (FGW/UU UU): geologie en landschap van het Middellandse- Zeegebied ( ) 11.15) Idem: Prof. Steven de Jong (FGW/UU UU) ) >> Dr. Geert Sterk (FGW/UU UU): landdegradatie in het mediterrane gebied: effecten van ecologische en omgevingsfactoren ( ) 12.45) Lunchpauze ( ) 13.30) Presentatie Prof. Rob van der Vaart (UC/FGW/UU UU): natuurlijk milieu en samenleving in het Middellandse-Zeegebied: bevolkingsdruk, verstedelijking en economie in een kwetsbaar ( ) 14.45) Workshop Prof. Joop van der Schee (OC/VU): bronnen en opdrachten voor het Middellandse- Zeegebied ( ) 16.00)

3 Begrenzing Middellandse-Zeegebied (R Middellandse-Zeegebied) Niet eenduidig, afhankelijk van kriterium: : natuurlijk & geopolitiek & cultuur & geschiedenis: Landen grenzend aan MZ (zeer ruim) Cultuurlandschap: landgebruik Sociaal-economisch > Blue Plan: Middellandse Zee + kustzone Fysisch-geografisch geografisch/ecologisch: klimaat, stroomgebieden, vegetatie

4

5 INHOUD Middellandse-Zeegebied in examenprogramma Middellandse-Zeegebied in het nieuws Geologische ontwikkeling Middellandse- Zeegebied: van divergentie tot convergentie Platentektoniek: Afrika vs. Europa Natuurlijke gevaren m.b.t. platentektoniek: aardbevingen, vulkanisme, tsunamis Het mediterrane klimaat - temperatuur, neerslag & verdamping - waterbalans > natuurlijke hulpbron water Natuurlijke gevaren m.b.t. weer en klimaat: stormen & overstromingen, bosbranden

6 MZgebied in examenprogramma Het Middellandse-Zeegebied maakt in het examenprogramma deel uit van het domein C. Aarde In het VWO (CE) als toepassing van de aarde als natuurlijk systeem (samenhangen en diversiteit) In het HAVO (SE) als : Samenhangen en verschillen op regionaal niveau

7 Middellandse-Zeegebied regelmatig in het nieuws Aardbevingen (o.a. Aquila in 2009) en vulkaanuitbarstingen (o.a. Etna) Aardverschuivingen en overstromingen (o.a. Istanbul sept. 2009) Meer droogte en minder neerslag (tgv( klimaatveranderingen?) Toenemend watertekort (o.a. tgv waterverspilling en klimaatverandering?) Bosbranden (o.a. Griekenland in 2009) Watervervuiling aan de kust (open riool van omliggende landen!)

8 Aardbeving l Áquila 6 april 2009: sterkte 6,3, diepte 10 km

9 Stromboli april 2009

10 Overstroming Istanbul 9 september 2009

11 Bosbranden Griekenland 30 sept. 2010

12 MZ bekken: zeer gefragmenteerd, gelede kust, 3 continenten, 2 zeebekkens: W en O, O groter dan W en W noordelijk dan O W bekken ruimtelijk coherent (Euraziatische( plaat), 3 eilandgroepen O bekken ruimtelijk gefragmenteerd (Afr.plaat( Afr.plaat), veel (schier)eilanden O bekken dieper dan W en tectonisch onrustiger

13 Systeem Aarde

14 Landschap bepaald door interacties tussen endogene en exogene krachten/processen en mens

15 Kenmerken Mediterrane landschap Relief: MZgebied > gebergten (m.u.v. Libië en Egypte), zowel intercontinentaal als intracontinentaal (tgv alpiene gebergtevorming botsing Afrikaanse vs. Europese plaat) Gebergten // kust met smalle kustvlaktes en intermontane bekkens Steile en sterk gelede kust ( km) Onstabiele gebergten (> aardbevingen) en vulkanisme Tectoniek: : actieve subductiezones en back arc bekkens (zeebekkens achter een eilandenboog, met dunne continentale of oceanische korst)

16

17 Bosatlas kaart 126A (Tektoniek): zoek de onnauwkeurigheden/onjuistheden op

18 Belangrijkste aardplaten op aarde (N.B( N.B.. > Haïti ti)

19 Platentektoniek: divergentie > uiteenvallen van supercontinent Pangea (vorming van Atlantische Oceaan en Tethys)

20 Platentektoniek : convergentie Afrika en Europa

21 Geodynamische ontwikkeling van de MZ Ontstaan MZ bekken is 250 Ma begonnen met het opbreken van het supercontinent Pangea (> divergentie) en de vorming van de Neotethys oceaan, de voorloper van de huidige MZ Botsing (> convergentie) van de Afrikaanse en Europese platen vanaf Eind-Krijt Krijt,, vooral in de laatste 60 Ma, leidde tot de ondergang van de Tethys oceaan door subductie Subductie van de (oceanische) Afrikaanse plaat onder de (continentale) Europese plaat, leidde tot de vorming van de Alpen en Betische Cordilleren (in het westen) en Dinariden, Helleniden en Tauriden in het oosten: actieve subductie) Enkele geologische resten van de Neotethys oceaan zijn bewaard gebleven in het oostelijke MZ bekken De MZ is pas ontstaan in het Midden-Mioceen Mioceen,toen Afrika samen met Arabie,, bij Turkije tegen Eurazie botsten. De verbinding met de Indische Oceaan werd verbroken, de MZ had vervolgens nog maar een nauwe (en ondiepe) verbinding met de Atlantische Oceaan.

22 Mediterrane zoutcrisis: 6,0-5,3 Ma Laat-Mioceen Mioceen: : MZ vrijwel volledige afsluiting van de Atlantische Oceaan > droogvallen MZ > dikke zoutpakketten (gips, Na + K + Mg zouten) > ( Messinian Salinity Crisis ) ) >> Zoutcrisis Afsluitingen MZ: : 1: 7,6 Ma, 2:6,8 Ma, 4:6,5 Ma (Her)opening van MZ: 5,33 Ma > begin van het Plioceen Straat van Gibraltar thans: km breed, m diep > grote gevolgen voor water- en zoutcirculatie MZ en (indirect) voor klimaat

23 Modellen bij totale afsluiting van de Atlantische Oceaan (evenwicht tussen N en A en V Legenda: - blauw: zeewater - bruin: drooggevallen - zwarte lijn: positie kustlijn (bij neerslag gips) na 3000 jaar

24 Ontwikkeling MZ gebied v.a. Tertiair (65 Ma)

25

26

27

28

29 Roll-back proces

30 Slab detachment

31 Seismische tomografie

32 Tektonische ontwikkeling MZ bekken

33 Beweging Afrika t.o.v. Europa(in stappen van 20 Ma): - in begin rotatie rond NW punt, - sinds 60 Ma naar N, - laatste 20 Ma naar NW

34 Beweging Turkije (Anatolische blok) > Griekenland (Egeische( Zee(

35

36 Ligging Kreta t.o.v. Euraziatische en Afrikaanse platen + profiel door Helleense subductiezone

37 Ontstaan fore-arc bekken

38 Gevolgen platentektoniek voor landschap Vorm Middellandse Zee: bekkens en toegangen >> geringe uitwisseling met omringende zeeën Kusten // plooiingsgebergten Weinig laaggelegen gebieden (kustvlaktes en riviervlaktes) Grote variatie aan gesteenten (> delfstoffen): - vooral sedimentgesteenten (kalksteen, mergel, schalie, zandsteen; afhankelijk van afz. milieu) - stollingsgesteenten (dieptegesteenten in oude massieven, en uitvloeiingsgesteenten t.g.v. vulkanisme) - metamorfe gesteenten (t.g.v. gebergtevorming) Aardbevingen, vulkanisme en tsunami

39

40

41 Aardbevingen Aardbevingen hebben een belangrijke rol gespeeld in het ontstaan van het Mediterrane landschap AB vormen het belangrijkste natuurlijke gevaar (geohazard)) in het gebied (o.a. voor nederzettingen en bevolking > geoarcheologie) Patroon van aardbevingen in W bekken duidelijker te koppelen aan plaatgrenzen dan in O bekken Meerderheid van AB is ondiep (< 60 km) en intermediair ( km); diepe AB (tot 200 km) komen vooral voor in de Egeïsche Zee en Tyrrheense Zee (relatie met subductie) AB hebben grote gevolgen voor landschap, zowel direct als indirect: kustbewegingen (stijging/daling), aardverschuivingen (t.g.v. beweging langs breuken) AB vormen de belangrijkste oorzaak van ontstaan tsunamis

42 Lichte en zware aardbevingen

43

44 Aardbevingen MZ-gebied (Bosatlas kaart 126C)

45 Aardbeving Lissabon 1755: zwaarste aardbeving Europa in historische tijd

46 Aardbevingen in 20e eeuw

47 Seismische gevarenkaart Europa

48

49 Aardbevingen (Zuid( Zuid-Italie)

50 Seismiciteit + aardbevingen Turkije

51 Vulkanisme Vulkanisme komt al miljoenen jaren in het MZ bekken voor, en is nauw gerelateerd aan de botsingszone tussen Afrikaanse en Euraziatische platen Vulkanisme heeft zich in het W bekken in 30 Ma verplaatst van west naar oost De meeste actieve vulkanen (< BP) ) zijn gerelateerd aan de actieve subductiezones: Midden- en Zuid-Itali Italië (Calabrische Boog), Griekenland (Heleense( boog: Egeïsche Zee) en Turkije Niet alle actieve vulkanen passen naadloos in het klassieke plaattektonische (subductie( subductie)model, met name Vesuvius (breuken) en Etna (afgescheurde Ionische plaat): hydride vulkanen Vulkaanuitbarstingen vormen een natuurlijk gevaar en risico, sterk afhankelijk van eruptietype (effusief( vs. explosief)

52 Vulkanisme in Europa

53 Vulkanen uitgebarsten in 20e eeuw (zwart), andere Holocene vulkanen (rood), overige vulkanen (groen)

54 Italiaanse vulkanen

55 Vulkanische gebieden rondom Napels

56

57 Uitbarstingen Vesuvius (1631) en Etna (1669)

58 Uitbarsting Vesuvius in 1631

59 Vesivius: : lavastromen en vulkaankegel

60 Ercolano en evacuatieschema

61

62 Etna in 2001 en 2002

63 Uitbarsting Etna in 2001en 2002

64 Vulkanen in Zuid-Italie Italie: Eolische eilanden t.g.v. subductie

65

66 Vulkanisme Griekenland

67 Santorini - Thera

68 In het MZ gebied (+ Zwarte Zee, Rode Zee en N.Atlantische Oceaan) komen 10% van alle tsunamis op aarde voor Aan gehele kust van de MZ kunnen tsunamis voorkomen, maar vooral in het O bekken Verreweg de meeste tsunami ontstaan in de aardbevingszones van het Med.. bekken (bv( bv.. Lissabon 1755) Ze worden bovendien veroorzaakt door vulkaanuitbarstingen (Tyrrheense en Egeïsche zee: Italiaanse en Griekse vulkanen) en onderzeese aardverschuivingen Tsunami In het MZ gebied (+ Zwarte

69 Tsunami in MZ gebied

70 Tsunami (animatie) ZWkust Kreta (AD 365)

71 Door tsunami bedreigde kusten (+ tsunami v.a. Etna (Valle del Bove), 8000 BP

72 Klimaat Het mediterrane klimaat in Europa ligt tussen NB in het westen van het Euraziatische continent Het ligt tussen het subtropische hogedruksysteem in het Z en westwindengordel in het N Het klimaat wordt gekenmerkt door een vochtige en zachte winter (o.i.v( o.i.v.. westenwinden) en droge/hete (o.i.v.tropische( hogedruksysteem) Door de aanwezigheid van de MZ en het ontbreken van N-Z gebergteketens strekt het mediterrane klimaat zich ver in het continent uit Volgens het klimaatsysteem van KöppenK heeft het gebied een Cs klimaat, resp. Csa (maritiem) en Csb (continentaal) In de gebergten heeft het klimaat een meer continentaal karakter

73 Ligging MZgebied t.o.v. atmosferische circulatie (winter en zomer)

74 Grote regionale verschillen: temperatuur en neerslag > klimaatgrafieken W-O: : afstand tot Atlantische Oceaan en Aziatische continent: oceanisch vs continentaal klimaat N-Z: : afstand tot Europa en Afrika: resp. gematigd-maritieme maritieme klimaten en woestijn/steppeklimaten) Relief (> gebergten) Hoogte (> hoogtezones)

75

76

77

78 Klimaatgrafieken

79 Seizoensgebonden neerslag

80 Indicatoren neerslag-verdamping Klimaatgrafieken: jaarlijks verloop temperatuur en neerslag niet gelijk > verschillen in aantal droge en natte maanden Neerslaghoeveelheid: afname van NW > ZO (verschil tussen zomer en winter) Periodiciteit: maxima verschilt per regio Zomer/winter, voorjaar/najaar) Neerslagintensiteit: toename van vochtige naar droge klimaat Neerslagvariabiliteit (betrouwbaarheid): toename (NW > ZO) van 5% naar 35%. In Z vaak meerdere droge jaren.

81 Klimaatgeografische landschapsindeling: aantal droge dagen, idem: droge maanden, grenzen olijfboom

82 Gevolgen klimaat voor andere systemen aan het aardoppervlak (mede o.i.v. relief, substraat en mens) Hellingprocessen: afspoeling en massabewegingen (bodemerosie en landdegradatie > presentatie Geert Sterk (Geringe) verwering en bodemvorming t.g.v. weinig vocht Morfodynamiek: geomorfologische processen: fluviatiel, aeolisch,, kustprocessen Grondwater > karstverschijnselen Vegetatie: olijfboom grens Csa klimaat Landbouw (aanpassing) en irrigatie Waterbeschikbaarheid/-schaarste schaarste (presentatie Rob v.d. Vaart)

83