Jaarrapportage geluidshinderklachten militaire vliegoperaties Datum 14 februari 2014

Transcriptie

1 Jaarrapportage geluidshinderklachten militaire vliegoperaties 2013 Datum 14 februari 2014 Status Definitief

2 Colofon Ministerie van Defensie Commando Luchtstrijdkrachten Afdeling C4ISR Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Luchtmachtplein 1 MPC92 A Postbus BB Breda

3 INHOUD Colofon 2 Inhoudsopgave 3 1. Rapportage 4 Bijlagen A Vliegbasis Leeuwarden 11 B Vliegbasis Volkel 12 C Vliegbasis Eindhoven 13 D Defensie Helikopter Commando 14 D1 Vliegbasis Gilze Rijen 15 D2 Militair Luchtvaart Terrein Deelen 16 D3 Maritiem Vliegkamp De Kooy 17 E Vliegbasis Woensdrecht 18 F Luitenant-generaal Bestkazerne 19 G Laagvlieggebieden en routes Koninklijke Luchtmacht 20 H Lijst met afkortingen 23

4 Rapportage 1. Koninklijke Luchtmacht Defensie heeft als grondwettelijke taken de verdediging van het nationale grondgebied, de handhaving van de internationale rechtsorde en het uitvoeren van humanitaire operaties. De Koninklijke Luchtmacht levert hieraan met haar vliegend materieel een belangrijke bijdrage. De luchtvloot bestaat uit een mix van jacht-, lesen transportvliegtuigen als ook helikopters. Om met deze luchtvloot te kunnen opereren beschikt de Koninklijke Luchtmacht over militaire luchthavens vanwaar deze toestellen dagelijks vliegoperaties uitvoeren. Voor de uitoefening van militaire taken is het van groot belang dat de Krijgsmacht goed is opgeleid en getraind. Laagvliegen is ook een vereiste voor het operationele optreden van militaire helikopters, enerzijds omdat vliegen op lage hoogte de eigen bescherming van vliegtuig en bemanning bevordert, anderzijds omdat lucht- en landeenheden in toenemende mate geïntegreerd met elkaar optreden. Voor militaire luchtvaartuigen zijn minimum vlieghoogten vastgesteld in de Regeling VFR (visual flight rules) nachtvluchten en minimum vlieghoogten voor militaire luchtvaartuigen 1. In de regeling zijn ook de laagvlieggebieden en -routes aangewezen. De Koninklijke Luchtmacht streeft ernaar bij vluchten niet meer geluid te veroorzaken dan strikt noodzakelijk. Echter, het voorkomen van ieder vorm van geluid is niet mogelijk. 2. Klachtenprocedure Geluidsklachten kunnen op een aantal manieren worden ingediend. Via de website van Defensie ( de diverse vliegbases (lokale nummers) of het landelijke gratis nummer ( ). De Koninklijke Luchtmacht registreert de klacht en doet intern onderzoek. Indien gewenst, wordt de klager teruggebeld over de klacht. Bij schade die mogelijk is veroorzaakt door vliegoperaties van de Koninklijke Luchtmacht wordt deze na melding op bovengenoemde manieren doorgezet naar de afdeling Claims van Defensie. Deze afdeling is verantwoordelijk voor de afhandeling van alle schademeldingen van Defensie. 3. Totaal aantal klachten. In 2013 werden door het Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering van de staf Commando Luchtstrijdkrachten (BGZR CLSK) 2684 geluidsklachten ontvangen. De vliegbases ontvingen 5402 klachten. Het totaal aantal over 2013 is daarmee In 2012 zijn klachten 7484 ontvangen; in 2013 dus een toename van 602 klachten. Dit jaar zijn voor het eerst de informatieverzoeken niet meegenomen in de totalen. Het aantal weken van (grootschalige) oefeningen is ten opzichte van voorgaande jaren niet significant gewijzigd. Wel worden regelmatig boven land en met name in de Temporarily Reserved Airspace 12 (TRA-12) (Provincie Noord Brabant) dagelijkse 1 Regeling op: Pagina 4 van 23

5 trainingsvluchten uitgevoerd. Deze vluchten zijn voornamelijk in het kader van de opleidingen, training en samenwerking met grondeenheden. 4. Zwaartepunten Op het totaal aantal klachten zijn vijf structurele klagers 2 goed voor 1629 klachten. Deze top 5 laat twee personen zien met 306 en 203 klachten, niet wonende in de omgeving van een vliegveld. De andere personen in deze top 5 wonen allen in de omgeving van een militair luchtvaartterrein. 1 persoon met 731 klachten. 1 persoon met 306 klachten. 1 persoon met 219 klachten. 1 persoon met 203 klachten. 1 persoon met 170 klachten. Ten opzichte van 2013 is het aandeel van de structurele klagers gestegen van 17,14 % naar 20,15% (van 1283 naar 1629 klachten). 5. Milieubeleid. Defensie, als onderdeel van de Rijksoverheid, baseert haar milieubeleid op het milieubeleid van het Rijk. Het milieubeleid van Defensie staat vanaf 2009 beschreven 2 Een persoon die meer dan één klacht per week of 26 per kwartaal of meer klachten indient en niet (meer) door Defensie wenst te worden teruggebeld. Pagina 5 van 23

6 in de Defensie Duurzaamheidsnota 2009 (DDN2009). Milieumanagement is een onderdeel van de bedrijfsvoering van Defensie. Defensie dient net als andere instellingen en bedrijven te verantwoorden welke milieubelasting er plaatsvindt. In het kader van genoemd milieuverslag wordt het aantal milieuklachten, waaronder die ontstaan door geluidoverlast te gevolge van luchtverkeer, verzameld en gerapporteerd. 6. Schriftelijke klachten. Naast de telefonische en elektronische klachten (website Defensie) worden ook schriftelijke klachten behandeld. In 2013 zijn er bij BGZR CLSK, geen brieven van instanties en particulieren binnengekomen. Wel zijn klachten binnengekomen via het algemene adres van Defensievoorlichting, verschillende Provinciale Milieu Klachten en Informatie Centrales (MKIC) en via het DCMR Milieudienst Rijnmond. 7. Schadeclaims Koninklijke Luchtmacht. Het aantal schademeldingen in 2013 als gevolg van militaire vliegoperaties is t.o.v gestegen. Er is een toename in het aantal claims als gevolg van operaties met helikopters en een (ongeveer) gelijk blijvend aantal schadeclaims als gevolg van jachtvliegoperaties. Door de schadeclaims als gevolg van het incident met de Apache in de Bommelerwaard in 2007 is dat jaar niet representatief. In onderstaande tabel zijn de schadeclaims als gevolg van dit incident (8001 stuks) niet opgenomen. Pagina 6 van 23

7 Door zorg van de Schadecommissaris Krijgsmacht van het Commando Dienstencentrum Juridische Dienstverlening sectie claims werd in 2013 als gevolg van schade opgelopen door operaties met luchtvaartuigen van de Koninklijke Luchtmacht een bedrag van ,88 uitgekeerd. Het aantal claims liet, ten opzichte van 2012, een stijging zien, het uitgekeerde bedrag daalde echter met bijna 40%. 8. Klachtenregistratie. Klachten kunnen op verschillende wijzen worden ingedeeld. In deze jaarrapportage worden klachten inzichtelijk gemaakt onder andere naar: - inrichtinggebonden klachten; - doorbreken geluidsbarrière; - laagvliegroutes jachtvliegtuigen; - laagvlieggebieden helikopters; - Close Air Support (CAS/FAC); Pagina 7 van 23

8 - navigatieroutes (En Route) en Nieuw Milligen verkeersleidingsgebieden (TMA s); - laagvlieggebieden; - overig. Meer inzicht in het soort klachten kan een duidelijk beeld geven waar beperking van verstoring en overmatige hinder mogelijk is. 9. Indeling klagers. De klachten/klagers op het 0800-nummer worden naar (mogelijk) sociale factoren ingedeeld. Hiermee wordt getracht inzicht te krijgen in de achtergrond van beleving van de klager om gerichter te kunnen communiceren met betreffende groepen. Er is een indeling gemaakt van acht categorieën: - ouders met jonge kinderen; - klagers die inbreuk op welzijn ervaren; - klagers die politieke keuzes in Nederland (waaronder Defensie) afwijzen; - klagers die vliegen ervaren als milieubelasting; - anti militaristen; - klagers met onbegrip voor Defensie activiteiten; - beroepsmatig gehinderden; - klagers die vliegoperaties ervaren als het verstoren van de natuurbeleving. Het toekennen van een van de categorieën wordt mede bepaald aan de hand van gesprekken met klagers en uit analyse van de ingesproken boodschappen op de antwoordapparaten. Soms is uit gesprekken niet altijd de benodigde informatie te achterhalen, meestal worden deze dan ingedeeld bij inbreuk welzijn. Vaak worden ook meerdere redenen in eenzelfde gesprek aangegeven. Inbreuk welzijn vormt de belangrijkste factor voor klagers om hinder te melden, ook Onbegrip is een belangrijke reden. Op gepaste afstand gevolgd door Politiek incorrect, Antimilitaristisch en Milieubelasting. Bij inbreuk welzijn vindt het merendeel van de klagers dat overal gevlogen mag worden, maar niet boven zijn of haar woonomgeving. Met betrekking tot onbegrip is specifiek gekeken naar het creëren van begrip voor militaire vliegoperaties bij klagers. Pagina 8 van 23

9 10. Klachtenpatroon Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Het aantal klachten dat in 2013 is binnengekomen bij en verwerkt door het Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering van de staf Commando Luchtstrijdkrachten (BGZR CLSK) is gedaald ten opzichte van Er is nagenoeg even vaak als in voorgaande jaren boven land geoefend en er is weer een regulier vliegprogramma boven Nederland gevlogen. Het aantal meldingen als gevolg van het vliegen met helikopters van DHC is gestegen. Hier tegenover staat een daling in het aantal meldingen over het vliegen met jachtvliegtuigen. De piek in juli is veroorzaakt door een tweeweekse oefening in TRA-12. Pagina 9 van 23

10 11. Zwaartepunten 2013 Op de landelijke klachtenlijn van Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering van de staf CLSK is geen top 5 van structurele klagers samen te stellen. Er zijn slechts twee structurele klagers, deze zijn samen goed voor 509 klachten. 12. Soort en oorzaak klachten Vanaf 2006 is een begin gemaakt om inzicht te krijgen in onder andere de soorten klachten. Door inzichtelijk te maken waar en door welke activiteit de klachten worden veroorzaakt is het mogelijk om door gerichte communicatie, persoonlijke bezoeken of voorlichting aan bewoners en belangengroepen over taak en werkwijze van de KLu, deze klachten wellicht te laten afnemen. Onbegrip over de oorzaak van de ervaren geluidshinder is een van de belangrijkste redenen voor mensen om de klachtenlijn te bellen. Het overzicht per type vliegtuig laat de onderlinge verhoudingen zien waarbij de categorie overig bestaat uit de klachten over vrachtvliegtuigen, militaire propeller (les)vliegtuigen en die klachten waarbij niet aangegeven werd om welk type vliegtuig het gaat. Van alle binnengekomen klachten zijn er 1140 toe te schrijven aan F-16 s, 1039 aan helikopters en de overige 505 klachten aan andere of onbekende types. Omdat in 2002 het gebruik van de laagvliegroute-10a is opgeschort is spreiding over de routes niet mogelijk, het aantal klachten als gevolg van het gebruik van de Low Flying Route 10 laat in 2013 een daling zien. Van alle klachten die betrekking hebben op het laagvliegen, zijn er 51 toe te schrijven aan F-16 s en 359 aan helikopters. De En Route klachten m.b.t. F-16 s, dit zijn er 242, worden voornamelijk veroorzaakt door het vliegen van en naar laagvliegroute en oefengebieden. Het beoefenen van Urban CAS en FAC laat een daling zien ten opzichte van voorgaande jaren opgeleverd. Deze oefeningen hebben een directe relatie met de trainingsbehoefte voor de operaties in uitzendgebieden. De FAC-oefeningen, waarbij een landmacht militair de doelen voor de F-16 s visueel of door middel van laser aanwijst, vinden grotendeels plaats op Luitenant-generaal Bestkazerne (voormalig Luchtmachtbasis De Peel), op de Marnewaard en rond Dedemsvaart. De Urban Cas oefeningen, waarbij de doelen voor de F-16 s visueel of door middel van laser worden aangewezen, vinden plaats rondom steden. De helikopters zijn verantwoordelijk voor 334 En route klachten. Pagina 10 van 23

11 VLIEGBASIS LEEUWARDEN BIJLAGE A 1. Klachtenpatroon Het aantal klachten is gedaald van 241 in 2012 naar 187 in Een reden hiervoor is wellicht dat door de baanrenovatie dit jaar negen weken vanaf vliegbases Volkel en Eindhoven is geopereerd. Afgelopen jaar heeft er onder andere een Frisian Flag plaatsgevonden. De pieken in het onderstaande overzicht werden veroorzaakt door de oefening Frisian Flag (april) en vliegen ten behoeve van de reünie 323 squadron (mei) en 322 squadron (juni). 2. Zwaartepunten 2013 De top drie melders hebben in totaal 20 klachten ingediend. Dit is 10,7% van het totale aantal inrichtinggebonden klachten. Het betreft: 1 persoon met 10 klachten. 1 persoon met 6 klachten. 1 persoon met 4 klachten. 3. Jaartotalen Pagina 11 van 23

12 VLIEGBASIS VOLKEL BIJLAGE B 1. Klachtenpatroon Het totaal aantal klachten over 2013 komt op 205. De pieken in het overzicht zijn toe te schrijven aan de trainingen ten behoeve van de Luchtmachtdagen (juni), het tijdelijk verblijf van F-16 s van vliegbasis Leeuwarden (augustus, september) en een vliegdemonstratie ten behoeve van 60-jarig bestaan van het 313 squadron (oktober). 2. Zwaartepunten 2013 De top vijf melders hebben in totaal 35 klachten ingediend. Dit is 17,1% van het totaal aantal inrichtinggebonden klachten. Het betreft: 1 persoon met 12 klachten. 1 persoon met 7 klachten. 1 persoon met 6 klachten. 1 persoon met 6 klachten. 1 persoon met 4 klachten. 3. Jaartotalen Pagina 12 van 23

13 VLIEGBASIS EINDHOVEN BIJLAGE C 1. Klachtenpatroon Het totaal aantal klachten in 2013 komt uit op 3694 dit is een stijging ten opzichte van 2012 (2327). 2. Zwaartepunten 2013 De top vijf melders hebben in totaal 1377 klachten ingediend. Dit is 37,3 % van het totaal aantal inrichtinggebonden klachten. Het betreft: 1 persoon met 731 klachten 1 persoon met 219 klachten 1 persoon met 170 klachten 1 persoon met 134 klachten 1 persoon met 123 klachten 3. Jaartotalen 4. Civiele luchtvaart op militaire luchtvaartterreinen. Op de Vliegbasis Eindhoven zijn 3694 klachten ingediend. In 2013 zijn 1010 klachten gemeld over de civiele luchtvaart en 568 klachten over de militaire luchtvaart. De overige klachten betroffen onder andere recreatieve luchtvaart, transito verkeer, algemene klachten en structurele klachten. Pagina 13 van 23

14 DEFENSIE HELIKOPTER COMMANDO BIJLAGE D 1. Klachtenpatroon Vanaf 2008 zijn alle helikopteroperaties geconcentreerd op de Vliegbasis Gilze Rijen, de Vliegbasis Deelen en het Maritiem Vliegkamp De Kooy. Om inzicht te hebben in eventuele trends van de klachten is in dit jaarverslag een bijlage voor het gehele DHC en de drie onderdelen van het commando opgenomen. Meer spreiding van de vliegoperaties heeft het aantal klachten doen teruglopen van 1400 naar 1283 stuks. 2. Zwaartepunten 2013 De top vijf melders heeft totaal 417 klachten ingediend. Dit is 32,5% van het totaal aantal klachten. Het betreft: 1 persoon met 117 klachten. 1 persoon met 85 klachten. 1 persoon met 81 klachten. 1 persoon met 70 klachten. 1 persoon met 64 klachten. 3. Jaartotalen Voor de jaartotalen zijn de cijfers gebruikt vanaf het moment dat deze voor alle van de individuele onderdelen van het DHC beschikbaar waren. Pagina 14 van 23

15 VLIEGBASIS GILZE RIJEN BIJLAGE D1 1. Klachtenpatroon De stijgende trend van het aantal klachten sinds de samenvoeging van de helikopters afkomstig van de Vliegbasis Soesterberg lijkt zich in 2011 te hebben gestabiliseerd. Wijzigingen in de procedures lijken tot een vermindering van de overlast te komen. Ook het gebruik van de Militair Luchtvaartterrein Deelen voor oefenvluchten heeft bijgedragen aan de vermindering van klachten. In 2012 kwamen 1225 klachten binnen, 2013 laat een daling zien naar 1158 stuks. 2. Zwaartepunten 2013 De top vijf melders heeft totaal 412 klachten ingediend. Dit is 35,6% van het totaal aantal klachten. Het betreft: 1 persoon met 117 klachten. 1 persoon met 85 klachten. 1 persoon met 81 klachten. 1 persoon met 70 klachten. 1 persoon met 59 klachten. 3. Jaartotalen Pagina 15 van 23

16 MILITAIR LUCHTVAARTTERREIN DEELEN BIJLAGE D2 1. Klachtenpatroon 2013 laat ten opzicht van 2012 een daling van 10 klachten zien, van 28 klachten in 2012 naar 18 klachten in Deelen wordt voornamelijk gebruikt als lokaal oefenterrein en als transitiehaven voor brandstofvoorziening. 2. Zwaartepunten 2013 Alle 18 klachten zijn door 18 verschillende melders ingediend. 3. Jaartotalen Pagina 16 van 23

17 MARITIEM VLIEGKAMP DE KOOY BIJLAGE D3 1. Klachtenpatroon Met de oprichting van het Defensie Helikopter Commando op 4 juli 2008 is het Maritiem Vliegkamp De Kooy onder leiding van het DHC gekomen. Nadat de klachtenbehandeling aanvankelijk op De Kooy werd gedaan door een functionaris van de luchtverkeersleiding, is de afhandeling nu in handen van de Sectie Communicatie van het DHC. Uit de cijfers van 2013 blijkt een afname van 18 klachten ten opzichte van Zwaartepunten 2013 De top vijf melders heeft totaal 87 klachten ingediend. Dit is 81,3% van het totaal aantal klachten. Het betreft: 1 persoon met 64 klachten. 1 persoon met 9 klachten. 1 persoon met 7 klachten. 1 persoon met 4 klachten. 1 persoon met 3 klachten. 3. Jaartotalen 4. Civiele luchtvaart op militaire luchtvaartterreinen. Het aantal ingediende klachten aangaande civiele vluchten op MVK De Kooy bedraagt 74 van de totaal 107 ingediende klachten. Pagina 17 van 23

18 VLIEGBASIS WOENSDRECHT BIJLAGE E 1. Klachtenpatroon In vergelijking met 2012 is het aantal klachten dat betrekking heeft op het vliegverkeer in de CTR van vliegbasis Woensdrecht gedaald. In 2012 werden 86 klachten ingediend waaronder 2 voor grondgebonden geluidshinder. In 2013 werden in totaal 39 klachten ingediend. De pieken worden veroorzaakt door oefenvluchten met AWACS-toestellen (januari en september), overvliegende burgertoestellen (april) en de oefening Lowlands (juni). 2. Zwaartepunten 2013 De top twee melders heeft totaal 9 klachten ingediend. Dit is 23,1 % van het totaal aantal klachten. Het betreft: 1 persoon met 7 klachten. 1 persoon met 2 klachten. 3. Jaartotalen 4. Civiele luchtvaart op militaire luchtvaartterreinen. De civiele vliegbewegingen op de Vliegbasis Woensdrecht komen van Fokker Aircraft Services, gespecialiseerd in vliegtuigonderhoud. In 2013 zijn geen klachten ontvangen die toegeschreven kunnen worden aan Fokker Air Service. Pagina 18 van 23

19 BIJLAGE F LUITENANT-GENERAAL BESTKAZERNE (voormalig Luchtmachtbasis De Peel) 1. Klachtenpatroon Vanaf april 2012 zijn alle grondgebonden luchtverdedigingseenheden van de krijgsmachtdelen ondergebracht bij het Defensie Grondgebonden Luchtverdedigingscommando (DGLC) in Vredepeel. De kern van de nieuwe eenheid bestaat uit personeel van de Groep Geleide Wapens van de luchtmacht en het Commando Luchtdoelartillerie van de landmacht. De nieuwe eenheid valt organisatorisch onder het commando van de landmacht. Naast de oprichting van het DGLC is ook de locatienaam veranderd. Luchtmachtbasis De Peel is omgedoopt tot Luitenant-generaal Bestkazerne. De startbaan van de voormalige Luchtmachtbasis De Peel heeft geen actieve status meer en er is derhalve geen sprake van starts en landingen van gemotoriseerde vliegtuigen. Het terrein is echter wel een aangewezen Militair Luchtvaartterrein. De voormalige luchtmachtbasis wordt veelal gebruikt voor het beoefenen van Close Air Support (CAS), dit zijn oefeningen waarbij grondeenheden worden ondersteund door jachtvliegtuigen. Daarnaast worden hier regelmatig ondersteunende vluchten, tijdens opleidingen en oefeningen van het op dit onderdeel gelegerde DGLC, uitgevoerd. 2. Zwaartepunten 2013 Er is met betrekking tot de Luitenant-generaal Bestkazerne geen sprake van structurele klagers. 3. Jaartotalen Pagina 19 van 23

20 BIJLAGE G LAAGVLIEGGEBIEDEN EN ROUTES KONINKLIJKE LUCHTMACHT Klachten over de laagvliegroutes. Binnen Nederland zijn voor (jacht)vliegtuigen twee laagvliegroutes wettelijk vastgesteld. Deze zijn gelegen in Noordoost Nederland (zie bijgevoegde kaart ). Het gebruik van de westelijke route-10a, deze wordt in zuidelijke richting gevlogen, is sinds 2002 tijdelijk opgeschort. De oostelijke route-10 is wel in gebruik. Over het gebruik van de laagvliegroute specifiek voor helikopters en de militaire propeller(les)vliegtuigen van de Koninklijke Luchtmacht (zie bijgevoegde kaart) zijn geen klachten ontvangen in Klachten vliegactiviteiten in laagvlieg- en oefengebieden. In Nederland is een aantal gebieden aangewezen als oefengebied voor laagvliegen met militaire helikopters en militaire propeller(les)vliegtuigen (Zie bijgevoegde kaart). De toegestane minimum vlieghoogte in deze gebieden is 30 meter of zoveel lager als de opdracht vereist. Het aantal klachten vanuit de invloedssfeer van deze gebieden bedraagt 359, een stijging van 72. In onderstaande grafiek is tevens een totaal aantal meldingen over geluidshinder van En route vliegen opgenomen. Onder En route wordt verstaan het vliegen op de toegestane minimumhoogte buiten de genoemde laagvlieg- en oefengebieden. Naast de laagvlieggebieden is het oefengebied voor militaire propeller(les)vliegtuigen opgenomen. Dit gebied bevindt zich boven Midden Zeeland en de Noordzee voor de kust van Zeeland (de Walcheren Area). De vlieghoogte binnen dit gebied is tussen de 1600 en 6000 meter. De operaties in dit gebied genereerden zes klachten. Pagina 20 van 23

21 De klachten uit de GLV 7 (Veluwe) blijven nagenoeg gelijk (24 om 25 klachten). Door de concentratie van nagenoeg alle helikopters op de Vliegbasis Gilze Rijen is een veranderd gebruik van de laagvlieggebieden ontstaan. Met name de Apache gevechtshelikopter maakt in verband met de aanvliegtijd minder gebruik van de GLV 7, de operaties en oefeningen zijn nu vaker in het Maas/Waal gebied en de Zuid-Hollandse eilanden. In het Maas/Waal laagvlieggebied is het aantal klachten t.o.v gestegen van 216 naar 234. Verder is er een toename van klachten uit de GLV 5 (Oirschotse Heide), van 29 naar 82 klachten. Pagina 21 van 23

22 Pagina 22 van 23

23 LIJST AFKORTINGEN: BIJLAGE H AWACS BGZR BS CAS CDS CLSK COVM CoLua CVH DAOG DCMR DEF DHC DRMV DVD EHS EMVO FAC FWIT GGW GLV ISAF LFR LMB LVR MKIC MLT MPC SGLS STAS STC TMA TRA VFR Airborne Warning And Control Station Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Bestuursstaf Close Air Support Commandant der Strijdkrachten Commando Luchtstrijdkrachten Commissie Overleg en Voorlichting Milieuhygiëne Commando Luchtdoelartillerie Crisisbeheersing-, Vredes- en Hulpverleningsoperaties Directie Aansturing Operationele Gereedheid Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond Ministerie van Defensie Defensie Helikopter Commando Dienst Ruimte, Milieu en Vastgoed Dienst Vastgoed Defensie Ecologische Hoofdstructuur Elementaire Militaire Vlieger Opleiding Forward Air Controller Fighter Weapon Instructor Training Groep Geleide Wapens Laagvlieggebied International Stabilisation Afghan Force Low Flying Route Luchtmachtbasis Luchtvaartreglement Milieu Klachten en Informatie Centrale Militair Luchtvaartterrein Militaire Post Code School voor Grond/Lucht samenwerking Staatssecretaris Staatscourant Terminal Control Area Temporary Reserved Airspace Visual Flight Rules Pagina 23 van 23