Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Jaarverslag 2004

Transcriptie

1 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Jaarverslag 24 1

2 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Postbus 19121, 1 GC Amsterdam T F knaw@knaw.nl isbn Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van fotokopie, via internet of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende, behoudens uitzonderingen bij de wet gesteld. vormgeving Edita-knaw Françoise Berserik (omslagontwerp) beeldbewerking Stadsdrukkerij Amsterdam n.v. fotografie Capital Photos: portretten nieuwe leden en pp.12, 21 en 24 Jan Schot: p. 28 interviews nieuwe leden Hans Ariëns en Bruno van Wayenburg druk Stadsdrukkerij Amsterdam n.v. Het papier van deze uitgave voldoet aan de iso norm 976 (1994) voor permanent houdbaar papier 2

3 Inhoud 1 Voorwoord 5 De KNAW in hoofdlijnen Wetenschappelijk forum 13 Advisering 16 Kwaliteitsbevordering 22 Internationale samenwerking 25 knaw-instituten 29 Bedrijfsvoering 32 2 De KNAW in detail Fondsen, beurzen, subsidies en wetenschapsprijzen 38 Raden en commissies 44 Kwaliteitsbevordering 5 Internationale samenwerking 51 knaw-instituten 59 Kengetallen bedrijfsvoering 64 Bijeenkomsten, symposia, workshops 67 Rapporten, publicaties en redactiecommissies 71 3

4 4

5 Voorwoord Zorg om de kwaliteit van de wetenschapsbeoefening in Nederland, zo formuleert het tussentijdse strategische plan (24) de missie van de Akademie. De essentie van ons genootschap schuilt in het bijeenbrengen van voortreffelijke wetenschapsbeoefenaren uit de volle breedte der wetenschap en de uitwisseling van wetenschappelijke opvattingen. Daaruit put de Akademie de kracht om een sterk besef van wetenschappelijke kwaliteit en integriteit levend te houden, inspirerende toekomstvisies op de ontwikkeling van de wetenschap uit te brengen, zich internationaal gezaghebbend te manifesteren en in haar instituten excellent onderzoek, alsmede professionele dienstverlening, te initiëren en te stimuleren. Juist in een periode waarin de politieke en publieke aandacht voor wetenschap en innovatie een verheugende opleving vertoont, is het de taak van ons genootschap de blik gericht te houden op de ultieme functie van de wetenschap: het verschaffen van een rationele basis aan ons denken over de wereld om ons heen en over ons menselijk bestaan in het bijzonder. Die functie is veel ruimer dan de bijdrage die de wetenschap levert aan technologische innovatie. De wetenschapsbeoefening gaat iedereen aan, zo schrijft het strategisch plan, niet alleen omdat ons welzijn, onze gezondheid, onze welvaart drijven op het verantwoorde gebruik van wetenschappelijke en technologische kennis, maar vooral omdat wetenschappelijk inzicht burger en samenleving mogelijkheden biedt tot weloverwogen besluitvorming op grond van relevante en geverifieerde informatie. Wetenschappelijk denken immuniseert tegen bijgeloof, vooroordelen en irrationaliteit. Die functie gaat gepaard met grote verantwoordelijkheden. Niet alleen dient de Akademie steeds de excellentie en integriteit van het onderzoek te bevorderen, zowel in eigen huis als in landelijk perspectief, maar ook moet zij inzetten op de disseminatie van wetenschappelijk denken in onze kennismaatschappij. Dit jaarverslag laat zien hoe de knaw zich in 24 van deze taken heeft gekweten. Zo kan er geen twijfel over bestaan dat de oprichting van De Jonge Akademie grote gevolgen gaat hebben voor die disseminatie. Hetzelfde geldt voor de toenemende betrokkenheid van de Akademie bij het voortgezet onderwijs, en nu ook het basisonderwijs. Ook in 24 heeft de Akademie gerouwd om het verlies van leden die op voortreffelijke wijze de wetenschap hebben gediend. Dit gold in het bijzonder David de Wied die, als knaw-president van 1984 tot 199, het uitdragen van de wetenschap in onze maatschappij vanuit de Akademie met kracht heeft bevorderd. W.J.M. Levelt president 5

6 6

7 1De KNAW in hoofdlijnen 7

8 8

9 Inleiding De hoofdtaken van de knaw vormen de leidraad voor de hoofdstukindeling van dit jaarverslag. In het eerste deel van het jaarverslag worden de belangrijkste activiteiten en gebeurtenissen over het jaar 24 weergegeven. Het tweede deel geeft een uitgebreide opsomming van de activiteiten van de knaw, onderbouwd met cijfermatige informatie. de taken van de knaw Wetenschappelijk forum De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, opgericht in 188, is een genootschap met 2 gewone en 25 rustende leden (leden die ouder zijn dan 65 jaar). De knaw fungeert als het wetenschappelijk forum van Nederland waar vooraanstaande onderzoekers hun stem laten horen over vraagstukken in de wetenschapsbeoefening en het wetenschapsbeleid. De vele bijeenkomsten die de knaw jaarlijks organiseert en de talloze contacten met de wetenschapsbeoefenaren en beleidsmakers in het veld hebben grote invloed op de gedachtevorming over de rol van de wetenschap in de samenleving. De analyses en aanbevelingen helpen richting te geven aan de adviestaak van de knaw. Advisering De advisering van de knaw richt zich op onderwerpen die de onderzoeksgemeenschap in Nederland en internationaal aangaan. Deze adviezen worden uitgebracht aan de onderzoeksgemeenschap zelf, maar ook aan de ministeries, Tweede Kamer, geldverdelende en internationale organisaties. Het zwaartepunt vormen wetenschapsverkenningen. Kwaliteitsbevordering De knaw bevordert de kwaliteit van wetenschapsbeoefening door het organiseren van kwaliteitsbeoordelingen, het toekennen van wetenschapsprijzen en het verstrekken van subsidies voor wetenschappelijk onderzoek. Internationale samenwerking Door deelname aan internationale organisaties, uitwisseling van onderzoekers en omvangrijke samenwerkingsprogramma s met andere landen draagt de knaw ook internationaal bij aan de bevordering van de wetenschapsbeoefening. KNAW-instituten De knaw fungeert als koepelorganisatie voor zeventien onderzoeksinstituten. Deze instituten richten zich op fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en op het verzamelen en onderhouden van collecties van documenten, data of biologisch materiaal. De knaw streeft voor alle instituten naar een positie als internationaal center of exellence. Daarnaast is het van belang dat de instituten met hun onderzoek en collectie een unieke positie in de wetenschappelijke wereld innemen. organisatie Het wetenschappelijk genootschap van de knaw bestaat uit twee Afdelingen: de Afdeling Natuurkunde (wiskundige en natuurkundige wetenschappen, levenswetenschappen en technische wetenschappen) met 11 leden en de Afdeling Letterkunde (geesteswetenschappen, rechtswetenschappen, gedragswetenschappen en maatschappijwetenschappen) met 9 leden. 9

10 Het hoogste orgaan van de knaw is de algemene ledenvergadering, de Verenigde Vergadering van beide Afdelingen. Het algemeen bestuur van de Akademie bestaat uit de president en de bestuursleden van beide Afdelingen. De president, de voorzitters van beide Afdelingen en de algemeen secretaris vormen het dagelijks bestuur. De besturing van de zeventien knaw-instituten en de beleidsvoorbereiding en uitvoering op de andere werkgebieden van de knaw zijn opgedragen aan de directie knaw. Deze collegiaal besluitende directie bestaat uit een directeur algemene zaken (voorzitter), een directeur Instituten Geestes- en Sociale Wetenschappen, een directeur Instituten Levenswetenschappen en een directeur bedrijfsvoering. De knaw heeft een begroting van circa 12 miljoen euro en telt rond 13 personeelsleden, waarvan ongeveer 12 in de instituten werkzaam zijn en ruim 1 op het hoofdkantoor in het Trippenhuis te Amsterdam. Keimpe Algra Antieke en middeleeuwse wijsbegeerte Bij het werken aan de hellenistische filosofie ben je een soort archeoloog van het antieke denken Hij is expert in het denken van Aristoteles en hellenistische filosofische scholen als de Stoa en het epicurisme. Als ik favoriete filosofen moet noemen, dan zijn dat, Aristoteles en Epicurus. Aristoteles is mijns inziens de meest briljante onder de filosofen van de Oudheid. Hij heeft op zo veel gebieden vooruitgang geboekt: hij heeft een logica ontworpen en een min of meer compleet fysische wereldbeeld. Ook zijn biologische werk 1 was baanbrekend en zijn ethiek is ook in onze tijd nog actueel. Epicurus waardeer ik omdat hij een buitenbeentje was vanwege zijn consequent materialisme. Hij formuleerde een gedurfd systeem dat op gespannen voet stond met bijvoorbeeld de religieuze tradities. Epicurus heeft later als hedonist een slechte reputatie gekregen, hij werd afgeschilderd als wellustig zwijn. Ten onrechte, want hij predikte juist soberheid en zelfbeheersing. In dit opzicht paste hij juist meer in de mainstream van het Griekse denken dan vaak gedacht wordt. De publieke belangstelling voor de antieke filosofie kent een enorme opleving. Vertalingen zoals de recente vertaling van Aristoteles Ethica Nicomachea, gaan als warme broodjes over de toonbank. Dit komt, denk ik, omdat veel van de antieke wijsbegeerte afgezien van de technische kanten ook als een echte levensfilosofie kan gelden. In tijden van deconfessionalisering draagt dat kennelijk bij tot een hernieuwde populariteit. Voor mij zelf gelden andere motieven: een zuiver academische nieuwsgierigheid. Problemen oplossen, teksten ontcijferen, verbanden leggen die anderen nog niet hebben gezien, dat maakt het voor mij de moeite waard. Bij het werken aan de hellenistische filosofie, die goeddeels alleen in fragmenten is overgeleverd, ben je een soort archeoloog van het antieke denken. Algra geeft aan graag naar de knaw-maandagmiddag bijeenkomsten te komen, maar tot nu toe heb ik daar niet zo veel kans voor gekregen. Op dit moment ben ik decaan van de faculteit Wijsbegeerte, en zit dus nogal eens vast qua agenda, en daarvoor was ik gasthoogleraar in Yale. Ik heb dat verblijf trouwens buitengewoon plezierig gevonden. Een van de hoogtepunten was het opzetten van een onderzoeksseminar voor graduate studenten antieke filosofie. Zo veel goede en enthousiaste studenten bij elkaar, dat was een genot. Zijn hoogtepunt uit 24: In Leiden heb ik vorig jaar met mijn collega Frans de Haas een conferentie georganiseerd over de verhouding tussen fysica en wiskunde in de Oudheid, een van mijn bijzondere interesses. We hebben zo'n beetje de hele wereldtop op dit gebied bij elkaar gekregen. Dat was op zich al een succes. De vakgenoten op dit specifieke terrein zitten tamelijk verspreid en de antieke wetenschapsgeschiedenis is niet zo'n heel georganiseerde branche. Op dit moment het is een cliché, ik weet het slokt het decanaat nogal veel van mijn tijd op. In mijn resterende onderzoekstijd werk ik onder meer aan een boek over de Stoïsche theologie. Verder verdien ik inderdaad af en toe nog wel eens wat bij als zanger iets dat tot mijn verbazing was doorgedrongen tot mijn cv voor de Akademie. Maar dat doe ik eigenlijk steeds minder, hoe jammer ik dat ook vind. Nieuw bij de Afdeling Letterkunde

11 Leden van de Akademie Afdeling Letterkunde Afdeling Natuurkunde Afdelingsbestuur Afdelingsbestuur Algemeen bestuur en Dagelijks bestuur Directie Instituten Levenswetenschappen Instituten Geestes- en Sociale Wetenschappen Bureau van de Akademie knaw en haar omgeving De knaw opereert in een dynamische omgeving. Door de vele taken die aan de knaw als hoeder van de Nederlandse wetenschap zijn toevertrouwd is er veel interactie met andere spelers op dit terrein. In de eerste plaats de onderzoeksgemeenschap, die onder andere via het wetenschappelijk forum nadrukkelijk betrokken wordt bij de werkzaamheden van de Akademie. De leden van het wetenschappelijk genootschap zijn actief in de verschillende adviesraden, commissies en werkgroepen van de Akademie en spelen een belangrijke rol in de kwaliteitsbeoordeling door de Akademie. Maar ook wetenschappers van buiten de Akademie worden veelvuldig ingeschakeld bij het werk dat de Akademie doet. De knaw onderhoudt daarnaast nauwe contacten met de politiek en het verantwoordelijke ministerie. Het Kabinet Balkenende ii heeft kennis en innovatie tot speerpunt van zijn beleid benoemd en stelde bij aanvang van de regeerperiode extra middelen in het verschiet. Samen met de zogenaamde Manifestpartijen (nwo, tno, vsnu en vno-ncw) herinnert de knaw de politiek voortdurend aan de gemaakte afspraken en is zij actief betrokken bij bijvoorbeeld de discussie over de financiering van het Nederlands wetenschappelijk bestel. Daarnaast ontmoeten de voorzitters van de knaw, nwo en vsnu elkaar regelmatig in het Tripartiete Overleg om de horloges gelijk te zetten en gezamenlijke belangen zoveel mogelijk ook gemeenschappelijk te verdedigen. 11

12 uitreiking hendrik casimirkarl ziegler onderzoeksstipendia 14 juni 24 12

13 Wetenschappelijk forum de akademie De kern van de Akademie als wetenschappelijk forum wordt gevormd door de de Akademieleden, gekozen om hun verdiensten voor de wetenschap en verdeeld over twee afdelingen (Natuurkunde en Letterkunde) die alle wetenschapsdisciplines vertegenwoordigen. De Afdelingen zijn onderverdeeld in secties. De Akademieleden kiezen jaarlijks nieuwe leden op grond van aanbevelingen uit de wetenschappelijke gemeenschap. Door periodieke evaluaties van het ledenbestand en de verdeling over de secties zorgt de Akademie er voor dat de leden een goede afspiegeling blijven van een veld dat zich steeds ontwikkelt. In 24 werden zestien nieuwe leden gekozen, onder wie drie vrouwen. In de interviews verspreid door dit jaarverslag stellen zij zich voor. De leden komen maandelijks bijeen voor discussie over wetenschappelijke onderwerpen en zijn actief in besturen en commissies van de Akademie. Behalve de leden neemt een groot aantal onderzoekers uit binnen- en buitenland deel aan de activiteiten van de Akademie. In bijna alle adviesraden en commissies hebben externe deskundigen zitting, en betrokkenen uit de onderzoekswereld worden op ruime schaal uitgenodigd te participeren in bijeenkomsten, evaluaties en achtergrondstudies. de jonge akademie (dja) De knaw wil ook jonge wetenschapsbeoefenaren aanmoedigen deel te nemen aan de dialoog over wetenschap en wetenschapsbeleid. Daarom is in 24 besloten tot oprichting van De Jonge Akademie. Met dit initiatief wil de knaw jonge onderzoekers actief in aanraking brengen met vakgebieden buiten het eigen specialisme. De Jonge Akademie bestaat uit ten hoogste 5 onderzoekers die in de afgelopen tien jaar zijn gepromoveerd en zich wetenschappelijk hebben onderscheiden. Vanuit een brede belangstelling zullen zij ideeën ontwikkelen over de taken van het wetenschappelijk onderzoek en de plaats van de wetenschap in de maatschappij. In 24 zijn na een openbare selectieprocedure 4 jonge onderzoekers gekozen, 17 vrouwen en 23 mannen verspreid over alle disciplines. Het lidmaatschap geldt voor een periode van vijf jaar; elk jaar zullen tien nieuwe leden worden geselecteerd. De leden van De Jonge Akademie kiezen uit hun midden een bestuur, dat verantwoordelijk is voor de organisatie van activiteiten. Daarbij worden uitdrukkelijk ook niet-leden betrokken. Elk lid van De Jonge Akademie ontvangt jaarlijks een reisbeurs, en ook zijn er beurzen beschikbaar voor gastonderzoekerschappen in het buitenland. De Jonge Akademie zal in ieder geval jaarlijks een interdisciplinaire wetenschappelijke conferentie organiseren. bijeenkomsten Een wetenschappelijk forum biedt gelegenheid voor discussie, uitwisseling en debat en de Akademie doet dat ook door het organiseren van tal van lezingen en symposia. Elke maand zijn er bijeenkomsten van de beide Afdelingen waar door Akademieleden voordrachten worden gehouden die voor iedereen toegankelijk zijn. Enkele malen per jaar organiseert de knaw themabijeenkomsten waarin 13

14 door sprekers vanuit verschillende disciplines naar een actueel thema gekeken wordt. In juni 24 was er bijvoorbeeld een themabijeenkomst over 'De sombere toekomst van antibiotica', over de toenemende resistentie van vele ziekteverwekkende bacteriën tegen antibiotica. Omdat resistentie mede veroorzaakt wordt door een te hoog en verkeerd gebruik van antibiotica en hierin tussen landen grote verschillen bestaan, is dit een internationaal probleem dat een brede aanpak vereist. Ook ondersteunt de knaw de organisatie van wetenschappelijke bijeenkomsten door derden, en het gebouw van de Akademie wordt frequent gebruikt voor bijeenkomsten van wetenschappelijke of culturele aard van organisaties buiten de knaw. Deze voortdurende activiteiten maken de Akademie tot een huis voor de wetenschap. Op pagina 67 van dit jaarverslag staat een overzicht van de lezingen en bijeenkomsten waarbij de knaw als (mede)organisator optrad. De bijeenkomsten van de Akademie hebben vaak een interdisciplinair karakter en proberen soms een brug te slaan met de wereld buiten de wetenschap. Zo brengt de knaw Commissie Wetenschap en Kunst onderzoekers en kunstenaars samen rond het thema Kunst als onderzoek. In maart 24 vond er een symposium plaats over de invloed die kunst en wetenschap op elkaar hebben, naar aanleiding van het themanummer van het tijdschrift Boekman over kunst en wetenschap. Pearl Dykstra Verwantschapsdemografe Ik weet dat voor wetenschappers niet gemakkelijk is om de stap naar het publiek te maken, maar belangrijk is het wel. Het mooiste van 24? Dat was toch wel dat onze data beschikbaar kwamen voor wetenschappers, zegt Pearl Dykstra, die sinds 1999 bezig is met het Netherland Kinship Panel Study (nkps), een grootscheeps longitudinaal onderzoek naar familiebanden onder maar liefst tienduizend Nederlanders. In 24 werden de gegevens uit de eerste interviewronde opvraagbaar voor collega-onderzoekers. Echt een enorme klus, verzekert de hoogleraar (aan de Universiteit Utrecht) en senioronderzoeker bij het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut in Den Haag, maar de moeite waard. Inmiddels zijn er al ruim 8 aanvragen van onderzoekers die aan de slag gaan met de gegevens over familierelaties: over aanwezige broers, zussen, kinderen en ouders, maar ook over het verlenen van steun binnen de familie, het contact met uithuizige familieleden of, bijvoorbeeld, de rol van grootouders. Eerder deed Dykstra onderzoek naar onderwerpen als kinderloosheid, het belang van (familie)relaties voor ouderen en veranderingen in de levensloop op de langere termijn. De onderwerpen sluiten aan bij de onderzoeksvragen die beantwoord kunnen worden door het megaproject nkps, waartoe ook nog gedetailleerder deelonderzoeken (de mini-panels ), schriftelijke vragenlijsten van familieleden, en periodieke herhalingen van de gegevenscollectie horen. De bijkomende organisatie zal nog jarenlang tijd vergen van Dykstra en collega s, weet ze. Maar het is heerlijk om nu eindelijk zelf met de gegevens aan de slag te kunnen. Een eerste exercitie was een herhaling van een beroemd demografisch onderzoek uit de jaren zestig naar ongetrouwde vrouwen en mannen. Ongetrouwde vrouwen bleken in het algemeen hoog opgeleid en maatschappelijk geslaagd, the cream of the crop, terwijl de mannen zonder echtgenote juist tot het maatschappelijke tweede garnituur behoorden: the bottom of the barrel. Het verschil liet zich toen verklaren uit de neiging van vrouwen om mannen te trouwen met een hogere sociale status. Dat zou doen vermoeden dat met de toenemende emancipatie de tweedeling ook af zou nemen.geen sprake van, zo bleek uit Dykstra s analyse, ditmaal niet alleen van ongetrouwden maar ook van partnerloze mannen en vrouwen. Het verschil blijkt nog steeds op te gaan. In deze moderne variant blijkt ook dat homoseksuelen (mannen èn vrouwen) een grotere kans hebben alleenstaand te blijven. Het lidmaatschap van de knaw vindt Dykstra een prachtige erkenning voor al dat werk. Dykstra is zeer te spreken over de aandacht van de organisatie voor onderwerpen zoals vrouwen in de wetenschap, jonge wetenschappers, en wetenschappelijke integriteit. Wel vindt de onderzoekster dat aan knaw-activiteiten meer publiciteit zou moeten worden gegeven, om beter duidelijk te maken waarmee de knaw, en wetenschappers in het algemeen, zich nu eigenlijk bezighouden. Ik weet dat voor wetenschappers niet gemakkelijk is om de stap naar het publiek te maken, maar belangrijk is het wel. Nieuw bij de Afdeling Letterkunde 14

15 Akademieleden afdeling letterkunde Nieuwe leden 24 K.A. Algra, hoogleraar Antieke en Middeleeuwse wijsbegeerte, Universiteit Utrecht, A.P. Buunk, hoogleraar Sociale psychologie, Rijksuniversiteit Groningen, E.E.C. van Damme, hoogleraar Micro-economie, Universiteit van Tilburg, mw. P.A. Dykstra, senioronderzoeker Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (nidi), hoogleraar Verwantschapsdemografie, Universiteit Utrecht, P. Hagoort, directeur F.C. Donders Centre for Cognitive Neuroimaging, hoogleraar Neuropsychologie, Radboud Universiteit Nijmegen, J. Lucassen, senioronderzoeker Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (iisg), hoogleraar Internationale en comparatieve geschiedenis, Vrije Universiteit Amsterdam, W.W. Mijnhardt, hoogleraar Geschiedenis na de Middeleeuwen,Universiteit Utrecht, P.L.H. Scheepers, hoogleraar Methoden en technieken van sociaal-wetenschappelijk onderzoek, Radboud Universiteit Nijmegen, P.P. Wakker, hoogleraar Beslissen bij onzekerheid Universiteit van Amsterdam, hoogleraar Kwantitatieve economie, Universiteit Maastricht, mw. E.G.E. van der Wall, hoogleraar Geschiedenis van het Christendom en van de leerstellingen van de christelijke godsdienst, Universiteit Leiden. Buitenlandse leden F. Garcìa Martìnez, Katholieke Universiteit Leuven, België, S.J. Mennell, National University of Ireland, H.A. Schilling, Humboldt-Universität, Duitsland, C.G. Steel, Katholieke Universiteit Leuven, België. Correspondenten D.T. Runia, University of Melbourne, Australië, A.P. Schmid, United Nations Office on Drugs and Crime, Oostenrijk. afdeling natuurkunde Nieuwe leden 24 E.J. Baerends, hoogleraar Theoretische chemie, Vrije Universiteit Amsterdam, J.A. Knottnerus, hoogleraar Huisartsgeneeskunde, Universiteit Maastricht, M.C.M. van Loosdrecht, hoogleraar Milieubiotechnologie, Technische Universiteit Delft, W. van Saarloos, hoogleraar Theoretische natuurkunde, Universiteit Leiden, B.J.G. Scheres, hoogleraar Ontwikkelingsbiologie, Universiteit Utrecht, mw. L.E.M. Vet, directeur Nederlands Instituut voor Ecologie (nioo), hoogleraar Evolutionaire ecologie Wageningen Universiteit & Researchcentrum. Buitenlandse leden R.A. Sunyaev, Max-Planck Institute for Astrophysics, Duitsland. Correspondenten F.T. Bosman, University of Lausanne, Zwitserland, J.J. Engelen, cern-european Organization for Nuclear Research, Zwitserland, G.J.M. Meijer, Fritz Haber Institut, Duitsland. verleden in 24 J. Ariëns Kappers, J.H. van Boom, C.F.A. Bruyning, J.W. Kuiper, J.H. van Lint, L.M.J.U. van Straaten, N.J. Trappeniers, D. de Wied (president ) Buitenlands lid: J.R. Vane. verleden in 24 S.R. Slings, H. Drion, J.P.M. van der Ploeg O.P., C.J. Ruijgh, B.H. Slicher van Bath, P. VerLoren van Themaat. Buitenlandse leden: P.B.H. Birks, D.O. Edzard. 15

16 Advisering Regelmatig adviseert de knaw het parlement, ministeries, universiteiten en onderzoeksorganisaties, geldverdelende en internationale organisaties desgevraagd of uit eigen beweging over belangrijke onderwerpen die zowel het nationale als internationale onderzoeksveld raken. Zo worden bijvoorbeeld niet alleen adviezen uitgebracht over de opleiding van onderzoekers, de structuur voor de organisatie van de wetenschapsbeoefening en onderzoeksfinanciering, maar ook over het voortgezet en zelfs het basisonderwijs. De adviezen worden voorbereid door tien adviesraden. Zij vormen de spil van de adviesfunctie van de knaw en weerspiegelen de diversiteit van het wetenschappelijk onderzoek. Dankzij de brede samenstelling zorgen de raden voor een interdisciplinaire aanpak in de adviespraktijk. De leden zijn geselecteerd op hun inhoudelijke en/of bestuurlijke deskundigheid en zijn niet altijd knaw-lid. Belangrijk is vooral dat zij vanuit hun wetenschappelijke expertise in staat zijn zonder last of ruggespraak visies te formuleren en oordelen te geven over belangrijke ontwikkelingen in de wetenschap. Zij discussiëren in eigen gelederen en daarbuiten over onderwerpen en thema s die voor advisering door de knaw in aanmerking komen. Zwaartepunt van de activiteiten van de knaw-adviesraden vormen de wetenschapsverkenningen. wetenschapsbeleid In het afgelopen jaar was een terugkerend thema de financiering van het onderzoek en de relatie tot beoordelingssystemen. Herhaaldelijk heeft de knaw erop gewezen dat het invoeren van nieuwe financieringsmodellen geen soelaas biedt als er stelselmatig te weinig geld beschikbaar wordt gesteld voor wetenschappelijk onderzoek. Ook in het Wetenschapsbudget 24 bleven de toezeggingen voor nieuwe investeringen beperkt. Minister Van der Hoeven ontwikkelde slechts ideeen om tot herverdeling van middelen te geraken. In een reactie sprak de Akademie haar zorg uit over het voornemen van de minister om verschillen in onderzoekskwaliteit tussen universiteiten vast te stellen, met de bedoeling te komen tot een herverdeling van de eerste geldstroom, de rechtstreekse onderzoeksfinanciering door ocw. Volgens de knaw is er geen aanleiding te denken dat er duidelijke verschillen in kwaliteit tussen universiteiten bestaan waarvan de financiering afhankelijk gemaakt kan worden. Bij vergelijkbare kwaliteit heeft het invoeren van prestatiebekostiging weinig zin, maar wordt de wetenschappelijke wereld wel opgezadeld met nieuwe bureaucratische lasten. Bovendien kwam het plan op een moment dat knaw, vsnu en nwo een nieuw en gedegen systeem voor kwaliteitsbeoordeling hadden ingevoerd. In de Tweede Kamer werden bij de behandeling van het Wetenschapsbudget 24 uiteindelijk drie moties aangenomen, waarvan er twee aandringen op het beperken van de administratieve druk op onderzoekers. In de loop van 24 heeft het bestuur van de knaw op verschillende manieren bijgedragen aan het werk van het Innovatieplatform dat in september 23 door de regering is ingesteld om de innovatiekracht van Nederland te versterken. Zo heeft de knaw deelgenomen aan een projectteam dat een notitie voorbereidt over het stimuleren van publiek/private mobiliteit van onderzoekers. Op het advies van de Werkgroep-Wijffels Vitalisering van de Kenniseconomie heeft het bestuur van de knaw gereageerd met een brief waarin de gedachte om te komen tot een Innovatie-akkoord tussen alle betrokken partijen wordt gesteund. 16

17 Ter beantwoording van een adviesaanvraag van de minister van ocw stelde een door de Adviescommissie Wetenschap en Ethiek geformeerde ad-hoc werkgroep een advies op over de gevolgen van nanotechnologie: Hoe groot kan klein zijn?. Nanowetenschap onderzoekt en nanotechnologie vervaardigt atomen en moleculen die op uiteenlopende gebieden, van geneeskunde tot materiaalkunde, worden toegepast. De verwachtingen zijn hoog gespannen, maar er is ook maatschappelijke onrust over mogelijke ongewenste toepassingen. Onderzoekers behoren het grote publiek daarover en over de mogelijke gevolgen te informeren. Van belang is ook dat iedereen kan meedenken over de wenselijkheid van het onderzoek en de wijze waarop inzichten al dan niet worden toegepast. Het onderzoek in de nanowetenschap kan een enorme bijdrage leveren aan de kenniseconomie. Tegelijkertijd zijn er veel zaken die in de toekomst mogelijk lijken, maar waarvan volgens deskundigen volkomen duidelijk is dat ze onmogelijk zijn. Er is dan ook veel aan gelegen om overspannen verwachtingen te ontzenuwen en ongegronde angstbeelden weg te nemen. Het knaw-advies probeert hieraan een bijdrage te leveren. Evert Jan Baerends Theoretisch quantumchemicus Ik kan het mijn gezin uitleggen, aldus Evert Jan Baerends, als je hem vraagt hoe moeilijk zijn vak is. Kort gezegd: een molecuul bestaat uit een aantal positief geladen atoomkernen, die bij elkaar gehouden worden door een menigte negatief geladen elektronen. Als je het molecuul wilt begrijpen moet je precies weten hoe ieder elektron zich een weg baant door de menigte van bewegende collega s, die het elektron afstoten. Dat proberen wij uit te rekenen. Baerends, hoogleraar aan de vu en knaw-lid sinds vorig jaar, leverde belangrijke bijdragen aan de ontwikkeling van een nieuwe rekenmethode voor dit probleem, de dichtheidsfunctionaaltheorie. In 1998 ging de Nobelprijs voor de scheikunde naar Walter Kohn, ook één van de grondleggers van die theorie, en lid van het zeer selecte International Academy of Quantum Molecular Science, een gezelschap van theoretisch chemici en fysici waartoe Baerends in 1999 ook toetrad. Erkenning genoeg dus, al zag Baerends graag ook wat meer waardering uit de maatschappelijke hoek. Als je hoort hoe groot het publiek enthousiasme en de vanzelfsprekende belangstelling voor wetenschap een eeuw geleden was. Toen Hendrik Antoon Lorentz in 1928 stierf heerste er nationale rouw, en liep het volk in Haarlem massaal uit. En dat terwijl wetenschappers zich toen minder moeite getroostten om hun vak begrijpelijk te maken voor een groot publiek. Nieuw bij de Afdeling Natuurkunde Als je het molecuul wilt begrijpen moet je precies weten hoe ieder elektron zich een weg baant door de menigte van bewegende collega s, die het elektron afstoten De wetenschap is in zekere zin slachtoffer van zijn eigen succes, en is gebanaliseerd tot een melkkoe voor de economie, analyseert de wetenschapper. Aandacht voor wetenschap als culturele activiteit, en voor het feit dat de meeste technologische ontwikkelingen voortkomen uit onderzoek dat aanvankelijk helemaal niet toepasbaar leek, daar zouden ook organisaties als zijn eigen knaw erg op moeten hameren, vindt hij. Toch moet de quantumchemicus toegeven dat hij zelf relatief weinig last heeft van de pressie tot toepassingsgericht onderzoek. Ik heb altijd een paar aio s uit de eerste geldstroom die ik fundamenteel werk kan laten doen. Bovendien heeft mijn vakgebied als vanzelf heel toegepaste kanten. Zo noemt hij als één van de hoogtepunten van het afgelopen jaar, naast verse ideeën om de dichtheidsfunctionaaltheorie wezenlijk te verbeteren, rekenwerk aan de splitsing van waterstof op een katalyserend platina-oppervlak, een onderwerp dat zich in warme belangstelling van de chemische industrie kan verheugen. De vraag was al jaren of die reactie nu op het gladde kristaloppervlak, of juist op afstapjes, dislocaties, in dat oppervlak plaatsvond. Baerends groep liet met uitgebreide berekeningen zien dat juist de afstapjes voor reactiviteit zorgden. Ook verklaarde het werk waarom oppervlakken met weinig dislocaties toch reactiever waren dan verwacht. Baerends zou het thuis kunnen uitleggen: Moleculen die op een vlak gedeelte terechtkomen dansen net zolang rond op het oppervlak tot ze zo n afstapje tegenkomen. En dan splitsen ze alsnog. 17

18 open access De zorgelijke financiële situatie van universiteiten maakt het voor hen steeds moeilijker de bibliotheekbudgetten gelijke pas te laten houden met de stijging van de kosten van wetenschappelijke informatie. Anderzijds biedt de ontwikkeling van nieuwe technologie mogelijkheden voor andere systemen voor wetenschappelijk publiceren, bijvoorbeeld door het gebruik van internet voor open access tijdschriften, waarbij informatie vrij toegankelijk is voor gebruikers, en van repositories voor het aanbieden van de wetenschappelijke productie van instellingen. In januari 24 heeft het bestuur van de knaw een werkgroep ingesteld om voorstellen te ontwikkelen voor open access-initiatieven onder voorzitterschap van Les Grivell (European Molecular Biology Organisation embo, Heidelberg). Het bestuur heeft vervolgens in september de Berlin Declaration, waarin open access bepleit wordt, ondertekend en de directie gevraagd een actieplan op te stellen voor de knaw-instituten. In december organiseerde het Digitale Expertise Netwerk knaw (denk) een discussiemiddag over open access en repositories bij knaw-instituten. Een eerste landelijk initiatief zal in 25 worden gepresenteerd. Op de nationale website Keur der Wetenschap zullen 15 prominente wetenschappers, waarvan er vele verbonden zijn aan knaw-instituten, een overzicht bieden van hun wetenschappelijke publicaties. Jan Lucassen Internationale en comparatieve sociale geschiedenis Mijn type interpretatie van de multiculturele samenleving is niet erg geliefd Lucassen is senior onderzoeker aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en auteur van onder andere Nieuwkomers. Immigranten en hun nakomelingen in Nederland en Een wonder weerspiegeld. De Nederlandse Republiek in Europees perspectief. Het klinkt misschien ouderwets, maar ik beschouw het lidmaatschap als een eer, een soort lintje. Ik ben zelf geneigd zoiets meteen te relativeren en bij de Akademie denk ik al gauw aan de achttiende of negentiende eeuw, maar je ontvangt zelfs felicitaties uit het buitenland. Nu ik een aantal bijeenkomsten bezocht heb, merk ik dat ik het interdisciplinaire karakter van de Akademie erg stimulerend vind. Ik herinner me een conferentie over de werking van de hersenen, waar alfa s, gamma s en beta s elkaar troffen. Het zijn de snoepjes in het academische bestaan. Afgelopen jaar heb ik een aantal artikelen afgerond over mijn onderzoek in India, dat gaf me veel voldoening. Ik houd me op dit moment vooral bezig met de arbeidsverhoudingen in het midden van de negentiende eeuw. Daartoe vergelijk ik handvorm-steenbakkerijen in West- en Oost-Europa en India. In India worden nog steeds handmatig stenen gemaakt, dus er zit ook een element van oral history in: je kunt nu mensen interviewen die het vak beoefenen. Ik wilde de rol van de factor cultuur onderzoeken: hebben arbeiders in India wezenlijk andere arbeidsomstandigheden en verhouding tot hun werkgever? Onder dezelfde technische voorwaarden blijken die cultuurverschillen verrassend genoeg veel minder door te werken in de arbeidsverhoudingen. Daarmee was het een vingeroefening voor mijn programma over internationale labour history. Een ander terrein waarop ik me graag begeef is de migratiegeschiedenis. Dat heeft inderdaad nogal wat raakvlakken met het huidige maatschappelijke debat, maar ik meng me daar eigenlijk weinig in. Niet omdat ik niet zou willen, maar ik heb het idee dat mijn type interpretatie van de multiculturele samenleving niet erg geliefd is. Het spreken in termen van drama zoals Paul Scheffer doet, ligt beter. Ik zie een vestigingsproces als per definitie moeizaam, helaas. Op de lange termijn trekt dat dan in de regel weer recht. Onder invloed van Scheffer en co wil ik wel toegeven dat de instroom van migranten in Nederland sinds de jaren zeventig een bijzondere casus is. Ik heb onvoldoende oog gehad voor het mechanisme waardoor zo veel gastarbeiders buiten het arbeidsproces zijn geraakt en in allerlei regelingen van de recent ontstane welvaartsstaat terecht zijn gekomen. In vroeger tijden werden overtollige arbeidskrachten gewoon het land uitgezet. Ook de massale gezinshereniging maakt het nu tot een speciaal geval. Nieuw lijkt dus een institutioneel opgelegde apartheid waarbij veel immigranten uit het arbeidsproces verwijderd zijn en lastiger integreren. De alternatieve verklaring voor gemankeerde integratie, dat levensgevaarlijke karakter van de islam, lijkt me veel minder hout te snijden. Daar vind je historisch weinig houvast voor. Men heeft het nu heel snel over een totaal nieuw probleem, waarbij historische parallellen niet gelden. Van de andere kant vindt men vaderlandse geschiedenis ongelooflijk belangrijk. Ik zie niet in waarom dat historische bewustzijn in deze kwestie uitgeschakeld moet worden. Nieuw bij de Afdeling Letterkunde 18

19 adviezen Het knaw-advies Grote faciliteiten voor natuurkundig en sterrenkundig onderzoek werd voorbereid door de Raad voor Natuur- en Sterrenkunde. Een van de conclusies van het rapport is dat onderzoekers niets kunnen zonder goede instrumenten. Voor Nederland is het wel degelijk mogelijk voor natuur- en levenswetenschappelijk onderzoek een voorziening voor terahertzstraling te richten, is een van de conclusies in dit advies, dat onder andere werd aangeboden aan de voorzitter van het Innovatieplatform, minister-president Balkenende. Terahertzstraling is met name geschikt voor onderzoek aan membranen, voor onderzoek naar structuur en dynamica van eiwitten en voor dna-onderzoek. Ook kunnen met deze straling eiwitinteracties in levende cellen worden gevolgd. Voor de geneeskunde biedt terahertzstraling mogelijkheden voor bijvoorbeeld detectie van cariës en het ontrafelen van de driedimensionale structuur van botweefsel. Een advies over de beoordeling van sociaal-wetenschappelijk en geesteswetenschappelijk onderzoek is door de Sociaal-Wetenschappelijke Raad en de Raad voor Geesteswetenschappen in voorbereiding genomen. Een commissie heeft tot taak te adviseren op welke wijze geesteswetenschappelijk en sociaal-wetenschappelijk onderzoek beoordeeld dient te worden en welke rol sciëntometrisch onderzoek daarbij heeft. Het zou ongewenst zijn om zich alleen te richten op het aantal Engelstalige publicaties en citaties in wetenschappelijke tijdschriften. Hoewel alfaen gamma-onderzoekers primair met hun vakgenoten communiceren, hebben zij ook een rol in de communicatie van kennis naar een algemeen publiek. Bij de onderzoeksbeoordeling zou ook hiermee rekening moeten worden gehouden. verkenningen De adviesraden spelen ook een centrale rol bij het uitvoeren van wetenschapsverkenningen, waarmee de knaw richting probeert te geven aan ontwikkelingen in een bepaald wetenschapsgebied. Enkele belangrijke verkenningsvragen zijn: Wat zijn mondiale trends en ontwikkelingen op een wetenschapsgebied? Waar bieden zich nieuwe richtingen van onderzoek aan? Waar kunnen doorbraken worden verwacht? Welke kansen voor combinaties of confrontaties van benaderingen of disciplines zijn er? Welke ethisch-maatschappelijke belemmeringen zijn er? In 24 werd het verkenningsrapport Turning the water wheel inside out. Foresight study on hydrological science in the Netherlands afgerond. Hydrologen zijn aardwetenschappers die de kringloop van het water in samenhang met bodem, water en lucht bestuderen. Onderzoek dat dus van groot belang is voor de zorg voor ons milieu. In Nederland zou het hydrologisch onderzoek aldus de Verkenningscommissie Hydrologie zich de komende tien jaar moeten richten op gebieden waarop zij toonaangevende internationale expertise hebben én op thema s met maatschappelijke relevantie die interdisciplinair onderzoek stimuleren: hydrologie en klimaat, hydrologie en geo-ecosystemen en hydrologie en geo-milieu. Hydrologie is een interdisciplinaire wetenschap: vertegenwoordigers van verschillende disciplines hadden daarom zitting in de verkenningscommissie. De interdisciplinariteit blijkt ook uit de participatie van de adviesraden bij de verkenningen. De Raad voor Aarde en Klimaat was de initiator; de Biologische Raad en de Akademie Raad voor de Wiskunde waren er nauw bij betrokken. De in 24 gestarte verkenning Multifactoriële aandoeningen in het genomic tijdperk wordt uitgevoerd onder auspiciën van de Raad voor Medische Wetenschappen. Binnen deze verkenning wordt onderzocht wat de kansen en mogelijkheden zijn van het Nederlandse onderzoek naar ontstaan, beloop en preventie van multifactoriële, chronische ziekten. Als voorbeeldaandoeningen worden onder andere astma, reuma, kanker, multiple sclerosis en de ziekte van Alzheimer bestudeerd. Ook zal de verkenningscommissie onderzoeken in hoeverre toepassingsmogelijkheden vanuit het genomics-onderzoek beschikbaar komen. 19

20 2 In het onderzoek aan multifactoriële aandoeningen wordt gebruik gemaakt van populatie- en/of patiëntenbestanden. Cohorten, databestanden, patiëntendossiers en lichaamsmateriaal zouden optimaal gebruikt en uitgewisseld moeten kunnen worden, zonder uiteraard voorbij te gaan aan de juridische en ethische aspecten. De hiervoor benodigde voorzieningen en randvoorwaarden worden in deze verkenning geanalyseerd. De verkenningscommissie beoogt een breed draagvlak te creëren en zowel nationaal als internationaal te komen tot een succesvolle samenwerking tussen de verschillende disciplines die bij dit onderzoek betrokken zijn. Een ander interdisciplinair verband wordt gelegd in de verkenning archeologie, die in 24 is gestart. De toekomst van het Nederlandse archeologisch onderzoek wordt onder auspiciën van de Raad voor Geesteswetenschappen en de Raad voor Aarde en Klimaat verkend. De archeologie heeft de afgelopen decennia een snelle ontwikkeling doorgemaakt. Zij heeft naast traditionele relaties met disciplines uit de geesteswetenschappen, een unieke binding met de sociale en natuurwetenschappen ontwikkeld en een sterk multidisciplinair karkater gekregen. Tijdens de verkenning zal onderzocht worden welke positie de Nederlandse archeologie tegen de achtergrond van deze internationale ontwikkelingen op het vakgebied op langere termijn zal moeten kiezen en welke onderzoeksagenda-op-hoofdlijnen daaruit voort dient te vloeien. De raden besteedden in 24 wederom aandacht aan de implementatie van de verkenningsadviezen. In het voorjaar verscheen het verkenningsadvies Gij letterdames en gij letterheren. Nieuwe mogelijkheden voor taalkundig en letterkundig onderzoek in Nederland. Onderzoekers moeten aandacht blijven besteden aan het specifiek literaire aspect van de tekst ondanks de ontwikkelingen die zich afspelen op het gebied van de bredere culturele studies, stelt de verkenningscommissie in haar advies. Tijdens een internationale conferentie is in het najaar met onderzoekers en nwo verder gesproken over deze en andere aanbevelingen. Op deze manier wordt geprobeerd van advies beleid te maken.

21 26 april 24 installatie akademiehoogleraren 21

22 Kwaliteitsbevordering kwaliteitsbeoordeling De zorg om de kwaliteit van de wetenschapsbeoefening in Nederland. Dit is de missie, die de knaw sinds jaar en dag uitdraagt. Het mag duidelijk zijn dat de knaw daarom een belangrijke rol voor zichzelf weggelegd ziet in de beoordeling van deze kwaliteit. Op verzoek van de minister van ocw heeft de knaw de Erkenningscommissie Onderzoekscholen ingesteld. De Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie (nvao) adviseert de minister en staatssecretaris van ocw over de toelating van onderzoeksmasteropleidingen. De knaw verzorgt namens de nvao de beoordeling van de aanvragen van universiteiten. In 24 hebben vsnu, nwo en knaw de Meta-evaluatiecommissie Kwaliteitszorg Wetenschappelijk Onderzoek ingesteld. Deze commissie houdt toezicht op het functioneren van het Nederlandse kwaliteitsbeoordelingssysteem van publiek gefinancierd onderzoek, zoals vastgelegd in het Standard evaluation protocol. Het secretariaat is gevestigd bij de knaw. Internationaal gezien staat het Nederlandse systeem van kwaliteitsbeoordeling en accreditatie van wetenschaps-gerelateerde activiteiten in hoog aanzien en de knaw probeert deze sterke positie uit te bouwen. Zo heeft de knaw als lid van allea (All European Academies) in 24 het voorstel gedaan om een werkgroep voor de evaluatie van wetenschap in het leven te roepen. Deze werkgroep heeft tot doel de rol van academies van wetenschappen in de opzet, de implementatie en de uitvoering van onderzoeksevaluaties op nationaal, regionaal of internationaal niveau te ontwikkelen. Dit voorstel is aangenomen en in 25 zal de werkgroep aan de slag gaan. bevordering van excellentie Maar de knaw is niet alleen actief op het gebied van de beoordeling van kwaliteit. Ook stimuleert zij excellentie in de Nederlandse en internationale wetenschapsbeoefening, waarvoor bijvoorbeeld het programma Akademiehoogleraren is opgezet. Terwijl de carrièremogelijkheden voor jongere onderzoekers door bezuinigingen en vergrijzing beperkt zijn, voelen veel gevestigde wetenschapsbeoefenaren zich bij het uitvoeren van hun onderzoek en onderwijs gehinderd door zware bestuurlijke en administratieve taken. Het programma Akademiehoogleraren van de knaw biedt voor beide groepen mogelijkheden voor vernieuwing en doorstroming. Het stelt wetenschappers van 55 jaar en ouder met onderzoekselan in de gelegenheid om zich vijf à tien jaar lang te concentreren op innovatief onderzoek en onderwijs, zonder de bestuurlijke verplichtingen die normaal gesproken tot hun functie behoren. De knaw financiert het salaris van de Akademiehoogleraar en een onderzoeksbudget. De betrokken universiteit moet ter vervanging van de Akademiehoogleraar een jonge veelbelovende onderzoeksleider aantrekken, die zo de kans krijgt een eigen onderzoekslijn te beginnen. In 24 werden vijf nieuwe Akademiehoogleraren benoemd: J.J. Duistermaat (Universiteit Utrecht), E.R. de Kloet (Universiteit Leiden), C.A.J.M. Kortmann (Radboud Universiteit Nijmegen), R.A. van Santen (Technische Universiteit Eindhoven) en A.S. Tanenbaum (Vrije Universiteit). 22

23 Wetenschappelijke prijzen Onder de prijzen die door de knaw worden toegekend zijn zowel aanmoedigingsprijzen voor jonge talentvolle onderzoekers als onderscheidingen voor senior onderzoekers die door hun werk de wetenschap vooruit hebben geholpen. (Een volledige lijst van wetenschapsprijzen staat op pagina 38) heinekenprijzen Elke twee jaar reikt de Akademie de Heinekenprijzen uit, die beschikbaar worden gesteld door de Dr. H.P. Heineken Stichting en de Stichting Alfred Heineken Fondsen. De knaw stelt jury s in die de prijswinnaars selecteren. De winnaars van de Heineken wetenschapsprijzen 24 waren: A.Z. Fire, Stanford University School of Medicine: Dr. H.P. Heinekenprijs voor de Biochemie en de Biofysica Mevrouw E.H. Blackburn, University of California, San Francisco: Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Geneeskunde J. Le Goff, L'École des Hautes Études en Sciences Sociales, Parijs: Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Historische Wetenschap S.A. Levin, Princeton University: Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Milieuwetenschappen Behalve de vier wetenschapsprijzen wordt ook elke twee jaar de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Kunst toegekend. In 24 ging deze naar de Nederlandse kunstenaar D. van Golden voor zijn veelzijdigheid als beeldend kunstenaar en zijn gave om steeds opnieuw de kunst in een nieuwe context te plaatsen. Wim van Saarloos Theoretische natuurkunde Het lijkt een bonte mix, de lijst met onderwerpen waar Wim van Saarloos en zijn onderzoeksgroep in de loop der jaren hun blik op hebben gericht: voortplanting van bliksemschichten, het smelten van helium-oppervlakken, de groei van kristallen, geven de diversiteit weer. Toch is er wel een element dat die onderwerpen bindt, verzekert de hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Leidse universiteit, bij veel onderwerpen gaat het bijvoorbeeld om de voortplanting van fronten, ofwel het verschuiven van grenzen tussen twee verschillende toestanden van eenzelfde medium: ijs en water, gewone en geïoniseerde lucht. Van Saarloos schreef onlangs een groot overzichtsartikel over zijn algemene wiskundige beschrijving van zulke fronten, met maar liefst 26 verschillende (wetenschappelijke) toepassingen. Nog algemener zou je zijn onderzoek kunnen omschrijven als, in zijn eigen woorden, problemen waarbij de natuurkunde zit in de wisselwerking tussen de bouwstenen, niet in de bouwstenen zelf. Zo werkte Van Saarloos groep aan ribbels, golven en mengverschijnselen in granulaire media (zand en poeders) en aan instabiliteiten in polymeerstromen. De natuurkundige is er trots op dat deze nieuwe activiteiten, aanvankelijk met scepsis bekeken door de buitenwacht, in 24 doorbraken als serieus genomen onderzoeksgroepen. Een nieuwe wiskundige theorie voor granulaire media Nieuw bij de Afdeling Natuurkunde door één van onze promovendi trekt behoorlijk de aandacht, en zelfs ingenieurs erkennen nu wél dat het werk aan polymeren nieuwe inzichten geeft. Van Saarloos ziet het knaw-lidmaatschap als een persoonlijke eer, maar ook als erkenning van dit vakgebied, dat volgens hem in Nederland in de schaduw staat van de traditie waarin theoretisch natuurkundigen zich vooral bezighouden met het ontleden van de natuur in steeds fundamentelere processen: deeltjesfysica en quantummechanica gelden daarin als geavanceerd ten opzichte van de klassieke natuurkunde die volgens Van Saarloos, wel degelijk uitdagende, fundamentele problemen oplevert. Volgens Van Saarloos hangt deze wat eenzijdige focus samen met een vooral in Nederland doorgevoerde opdeling in toegepaste en algemene natuurkundigen. Technische universiteiten nemen hun technische missie heel letterlijk, en blijven erg dicht bij de toepassing, wat algemene universiteiten zien als een alibi om niet naar toepassingen te kijken. Als knaw-lid zou de natuurkundige eraan willen bijdragen om deze boedelscheiding enigszins ongedaan te maken. Ook wil de hoogleraar ijveren voor het invoeren van het Amerikaanse tenure-track-aanstellingensysteem, waarmee zijn eigen faculteit en de Rijksuniversiteit Groningen al experimenteren. Hierin krijgen jonge onderzoekers snel een tijdelijke, maar wel onafhankelijke positie om hun eigen onderzoekgebied uit te bouwen, Zelfs ingenieurs erkennen nu wél dat het werk aan polymeren nieuwe inzichten geeft waarna na circa vijf jaar een beslissing volgt over een vast hoogleraarschap. Dat past bij de trend om jonge mensen eerder verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid te geven, vindt Van Saarloos, en het zou volgens mij meer mensen aantrekken die nu nog huiverig staan tegenover een wetenschappelijke carrière waarin je je maar heel langzaam en met grote onzekerheid omhoog werkt. 23

24 brain science event 3 september - 1 oktober 24 24

25 Internationale samenwerking international policy advisory group Internationale samenwerking is één van de hoofdtaken van de knaw. De knaw is dan ook bijzonder actief op dit terrein. Niet alleen is de Akademie lid van vele internationale organisaties, maar ook heeft zij vele bilaterale overeenkomsten met zusterorganisaties, internationale programma s van subsidies en prijzen op het gebied van wetenschap en organiseert zij regelmatig internationale publieksbijeenkomsten, onder andere in de vorm van Akademie Colloquia. De wereld staat niet stil en er hebben in de afgelopen jaren belangrijke ontwikkelingen plaatsgevonden op operationeel, maar ook op politiek niveau. Wetenschap wordt steeds meer een wereldwijde onderneming, de aard van het wetenschapsproces verandert en steeds meer aandacht wordt geschonken aan wereldwijde wetenschappelijke samenwerking. Dit alles biedt weliswaar nieuwe uitdagingen maar werpt ook nieuwe problemen op. Al deze veranderingen roepen om een kritische herziening van de doelstellingen en de prioriteiten van het internationaliseringsbeleid van de Akademie. Om deze reden is in 24 de International Policy Advisory Group (ipag) ingesteld. De ipag buigt zich over het scala aan lidmaatschappen van internationale organisaties, samenwerkingsprogramma s, subsidiemogelijkheden en alle andere activiteiten, die op dit moment in de breedste zin van het woord onder de internationale paraplu van de knaw vallen. ipag kijkt vanuit de strategie van de knaw kritisch naar al deze programma s en activiteiten en zal in 25 met een samenhangend beleidsdocument en een lijst van strategische acties komen. samenwerking met china China is voor de knaw één van de meest prominente landen waarmee wordt samengewerkt. Structurele samenwerking bestaat al sinds het eind van de jaren zeventig van de twintigste eeuw en wordt zeer actief financieel gesteund door het ministerie van ocw. In 24 is er een aantal aansprekende resultaten behaald waar het de samenwerking met China betreft. Allereerst ging het Programme Strategic Scientific Alliances between the People s Republic of China and the Netherlands (psa), in april 24 van start. Dit programma heeft tot doel om een beperkt aantal strategische wetenschappelijke samenwerkingsverbanden te creëren op de gebieden materiaalonderzoek, biotechnologie, biofarmaceutica en milieuonderzoek. Vijftien geselecteerde projecten op deze geprioriteerde onderzoeksgebieden zijn in 24 van start gegaan, met als voornaamste doelstelling de wetenschappelijke samenwerking tussen de twee landen op concrete thema s uit te bouwen. Net zo belangrijk voor de toekomst van de Nederlands-Chinese samenwerking op wetenschappelijk gebied is de instelling in 24 van een speciaal programma voor de gezamenlijke opleiding van promovendi van de knaw en de Chinese Academie van Wetenschappen (cas). Dit programma heeft een duur van acht jaar en staat open voor uitmuntende Chinese promovendi. Tijdens deze periode zal het programma maximaal 12 promotieprojecten ondersteunen, die in eerste instantie binnen reeds succesvol lopende samenwerkingsprojecten met instituten van de Chinese academie zullen worden uitgevoerd. De cas en knaw verwachten van deze jonge wetenschappers dat zij de bestaande samenwerkingsverbanden zullen 25