VAN VOLKSBIBLIOTHEEK NAAR OPENBARE BIBLIOTHEEK

Transcriptie

1 Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte Studiegebied Kunstwetenschappen en Archeologie Promotor: Prof. Inge Bertels Ingrid Vanhaevre VAN VOLKSBIBLIOTHEEK NAAR OPENBARE BIBLIOTHEEK Een architectuurhistorisch onderzoek naar de evolutie van Antwerpse openbare bibliotheken in de periode tussen 1862 en Onderzoek Proeve ingediend voor het behalen van de graad van Master in de Kunstwetenschappen en Archeologie Academiejaar

2

3 FROM POPULAR LIBRARY TO PUBLIC LIBARY An architectural-historical study on Antwerp public libraries in the period between 1862 and 1978 Ik verklaar plechtig dat ik de masterproef, Van volksbibliotheek naar openbare bibliotheek. Een architectuurhistorische onderzoek naar de evolutie van Antwerpse openbare bibliotheken in de periode tussen 1862 en 1978, zelf heb geschreven. Ik ben op de hoogte van de regels i.v.m. plagiaat en heb erop toegezien om deze toe te passen in deze masterproef. 15 juli 2012 Ingrid Vanhaevre 1

4 Inhoudstafel 1. Onderzoek Inhoudstafel... 2 Samenvatting... 4 Voorwoord Inleiding Afbakening van het onderzoeksonderwerp Methodologie Opbouw De architectuur van openbare bibliotheken: een korte historische schets De origine van openbare bibliotheken De architecturale vormgeving van openbare bibliotheken Van volksbibliotheek tot openbare bibliotheek in België Volksboekerijen in de negentiende eeuw Een wet op openbare bibliotheken in Het fenomeen van openbare bibliotheken in Antwerpen De ontwikkeling van de openbare bibliotheken in de provincie Antwerpen Ontwikkeling van een stedelijk netwerk van openbare bibliotheken in Antwerpen Casestudies: een architectuurhistorische onderzoek van zes openbare bibliotheken in de (groot)stad Antwerpen De architectuurgeschiedenis van de centrale bibliotheek van de stad Antwerpen in de Blindestraat ( ) Filiaal 1 in de Brederodestraat Het eerste openbare bibliotheekgebouw: Hoboken Een openbare bibliotheek in het scholencomplex van de Luchtbal Filiaal 4 in de Zurenborgwijk De centrale openbare bibliotheek van Deurne Algemeen besluit De ontwikkeling van openbare bibliotheken in ons land De bouw en inrichting van openbare bibliotheken Zes waardevolle bibliotheekgebouwen

5 6.4 Reflecties over de erfgoedwaarde van het bibliothekenpatrimonium in de provincie Antwerpen Verder onderzoek Lijst tabellen Literatuurlijst Afkortingen Onuitgegeven bronnen Literatuur Tentoonstellingscatalogi E-bronnen Bijlage: oproep in het tijdschrift Meta Illustraties 3

6 Samenvatting De architectuur van openbare bibliotheken werd in België nauwelijks bestudeerd. De meeste studies over bibliotheken vertrekken vanuit cultuurhistorisch en bibliotheekwetenschappelijk perspectief en leggen de nadruk op de analyse van de collecties, zelden op het gebouw. Vanuit de architectuurgeschiedenis is de beschikbare literatuur, in het bijzonder over de openbare bibliotheken, dan ook vrij beperkt. In onze studie willen we daarom ingaan op de openbare bibliotheekgebouwen vanuit dit architectuurhistorisch perspectief. We willen ze daarbij situeren in een bredere maatschappelijke context. Zo hebben we niet enkel oog voor de architecturale vormgeving, bouwtechnieken en gebruikte materialen maar besteden we ook aandacht aan de opdrachtgevers, de bouwheren, de geografische omgeving enz. We gaan eveneens in op het sociaal-culturele gegeven van de openbare bibliotheken zoals dit in de democratiseringsbeweging van de negentiende eeuw gestalte kreeg. We kozen ervoor om de bouwkundige erfgoedwaarde van een aantal openbare bibliotheken in de Antwerpse provincie te onderzoeken voor de periode tussen 1862 en Onder het fenomeen openbare bibliotheek verstaan we een bibliotheek met een algemene collectie die toegankelijk is voor iedereen en waarvan de publieke overheid de opdrachtgever is. Het begin van onze onderzoeksperiode valt samen met een ministeriële omzendbrief die elke gemeente aanbeval om, als aanvulling op de school, een openbare bibliotheek op te richten, terwijl het einde ervan ingeluid wordt door het Vlaamse decreet op de openbare bibliotheken van Een mijlpaal hierbinnen is de wet van 1921 op de openbare bibliotheken die elke gemeente verplichtte om over een openbare bibliotheek te beschikken. Deze wet leidde tot de oprichting van honderden bibliotheken en bibliotheekjes. In een eerste deel gingen we vanuit onze literatuurstudie dieper in op de architectuur van bibliotheken in het algemeen, en van openbare bibliotheken in het bijzonder. We keken naar de oorsprong van het fenomeen en naar het samenspel van factoren die de bouw en materiële inrichting ervan beïnvloeden: er is bijvoorbeeld de vorm van de informatiedragers, het tijdsgebonden karakter, de gebruikte bouwmaterialen of bouwstijlen maar ook de locatie waar de bibliotheek wordt gebouwd en de maatschappelijke betekenis die ze heeft. 4

7 In een tweede deel schetsten we de ontwikkeling van openbare bibliotheken in België zoals deze zijn ontstaan vanuit de volksbibliotheken. Deze ontwikkelingsgeschiedenis begint in de tweede helft van de negentiende eeuw in het spoor van de industriële revolutie. Ze situeert zich binnen het moraliserende gedachtengoed van volksverheffing en groeit na de Tweede Wereldoorlog uit tot een instrument van cultuurspreiding. We gingen hierbij in op zowel de theoretische behandeling van openbare bibliotheken binnen het architecturale denken als op de wettelijke voorschriften voorzien door de Belgische overheid. Daarnaast ging onze aandacht naar de interpretatie en praktische toepassing van deze ideeën door verschillende maatschappelijke actoren zoals een advocaat, een architect, een bibliotheekinspecteur en een lesgever binnen de opleiding van bibliothecarissen. In een volgend deel bestudeerden we, na een schets van de historische ontwikkeling van de openbare bibliotheken in de provincie Antwerpen, zes openbare bibliotheken uit het stedelijke bibliotheeknetwerk van de huidige grootstad en spitsten ons daarbij toe op de bouwfase en/of eerste verbouwingen ervan. We kozen twee gebouwen uit de periode van vóór de wet van Het betreft de centrale volksboekerij toen ze gehuisvest was in de Blindestraat en het hulplokaal 1 in de Brederodestraat. De volgende twee bibliotheekgebouwen dateren uit het interbellum. De gemeentelijke bibliotheek van Hoboken werd in 1933 als eerste in Vlaanderen specifiek voor dat doeleinde gebouwd. Het filiaal in de wijk Luchtbal werd in 1939 eveneens hiervoor speciaal ontworpen, maar dan als onderdeel van een scholencomplex. De laatste gevalstudies dateren van na de Tweede Wereldoorlog. Het filiaal in de Zurenborgwijk stamt uit de jaren 60 en de gemeentelijke bibliotheek van Deurne werd gebouwd in de jaren 70 naar een ontwerp van Jul De Roover. Aan de grondslag van de moderne bibliotheekbouw ligt een functioneel denken waarbij de boeken, de lezers en de bibliotheektechnische dienstverlening belangrijke elementen vormen voor het bouwprogramma. In de openbare bibliotheken werd vanaf het begin een afstand ingebouwd tussen de boeken en het personeel enerzijds en de lezer anderzijds. Dat vertaalde zich letterlijk doordat tot in het interbellum een beschot met (uitleen)balie tussen beide wordt gebouwd. De gebruikers krijgen de boeken slechts te zien via een loket waar hen de boeken, gekozen uit een catalogus, overhandigd worden. Dit heeft te maken met de oorspronkelijke doelgroep, met name de arbeidende klasse, die vanuit een paternalistische visie niet rijp werd geacht om zelfstandig zijn lectuur te kiezen. Eerst tijdens het interbellum wordt het 5

8 openkastsysteem ingevoerd, waarbij de lezers nu gezien als alle burgers zonder onderscheid zich vrij tussen de boekenrekken kunnen bewegen om zelf hun boeken te kiezen. De leeszaal voor opzoekingswerk wordt in meerdere bibliotheken, afhankelijk van de beschikbare ruimte, gebruikelijk vanaf de jaren 20. Het gaat om een rustige, overvloedig verlichte ruimte die aangekleed wordt met de nodige opvoedkundige platen en huiselijk opgefrist wordt met planten. Mettertijd, wanneer het opvoedkundige aspect van lectuur plaats ruimt voor de democratische gedachte van cultuurparticipatie, zal de aankleding minder strak worden. Met jeugdafdelingen werd in sommige bibliotheken vanaf de Eerste Wereldoorlog geëxperimenteerd, om de verwildering van de jeugd tegen te gaan. Het bibliotheektechnische beheer vergt steeds meer afzonderlijke ruimtes. Waar dit rond de 1900 nog een ontsmettingskamer omvatte, valt deze na de Tweede Wereldoorlog weg. Het boekbinden en het catalogiseren zullen daarentegen nog decennialang een essentieel onderdeel van het bouwprogramma uitmaken voor de zelfstandige openbare bibliotheken. Met deze studie wilden we bijdragen tot een beter begrip voor de architecturale waarde van het sociaal-culturele fenomeen van openbare bibliotheken in ons land. In de inventaris van ons erfgoed staan enkele, vooral oudere, bibliotheekgebouwen geregistreerd. Voor sommige van de door ons bestudeerde gebouwen ligt een ontwerp van beschermingsdossier voor omwille van hun erfgoedwaarde. We menen dat het fenomeen meer systematische aandacht binnen de monumentenzorg verdient. Ons inziens dreigt anders dat sommige recentere waardevolle bibliotheekgebouwen uit ons erfgoed zullen verdwijnen. 6

9 Abstract This research presents an architectural-historical view on public libraries in Antwerp. In the second half of the nineteenth century, popular libraries in Belgium developed into a widespread socio-cultural phenomenon. The establishment saw them as an education tool for the working class, in this new era of industrial revolution. In the twentieth century, they evolved into public libraries, with free access for all, in a spirit of democratic cultural participation. In the original building program, the users were separated from books and staff. They were only allowed in a waiting room where they must ask for books at a counter. From the twenties onwards, reading rooms were gradually introduced. Only after the second world war, readers were considered sufficiently raised to get direct access to the books. In view to protect this heritage, further research is needed, in order to safeguard our public library buildings. Keywords: Architectural history, public libraries, Belgium, nineteenth century architecture Architectuurgeschiedenis, openbare bibliotheken, België, negentiende-eeuwse architectuur 7

10 Voorwoord Deze masterproef is het orgelpunt van een boeiende opleiding Kunstwetenschappen en Archeologie aan de Vrije Universiteit Brussel. Ik wil hierbij sommige mensen speciaal danken voor hun steun bij het afleggen van dit traject als werkstudent. In de eerste plaats dank ik Prof. Balis voor zijn inspirerende rondleidingen doorheen de wereld van de kunsten. Ook Prof. Coomans ben ik ontzettend dankbaar voor de passie die hij in mij opriep voor de architectuur en hoe hij mij leerde kijken naar gebouwen. Prof. Bertels wil ik danken om mij wegwijs te maken in de monumentenzorg en haar steun bij mijn onderzoek en het geleidelijk opbouwen van deze masterproef. Maar dit werk zou ook nooit tot zijn huidige vorm uitgegroeid zijn zonder de opbouwende commentaren van Nelleke Teughels, plaatsvervangend docente tijdens het zwangerschapsverlof van Prof. Bertels. Ik wil ook in het bijzonder een aantal mensen bedanken die mij hielpen tijdens deze studie. Bruno Vermeeren, directeur van de VVBAD, wil ik speciaal bedanken voor de hulp in mijn zoektocht om inzicht te krijgen in de intrigerende bibliotheekwereld en voor de lancering van een oproep naar die wereld in het tijdschrift Meta. We danken ook de bibliotheekmedewerkers die reageerden op deze oproep voor informatie over de bibliotheekgebouwen en in het bijzonder Rudy Balemans van de bibliotheek van Deurne, evenals Karolien Verloo van het District Hoboken, de archivaris Jaak Bormans en zijn collega s van de heemkundige kring Hobuechen Dit onderzoek is gebaseerd op ontelbare archiefbronnen. Zo kregen we dankzij de archivaris Marc Vanhauter toegang tot de honderden inspectieverslagen in het Provinciearchief van Antwerpen (P.A.A.). Wij zijn hem hier heel erkentelijk voor. Ook het Architectuurarchief van de provincie Antwerpen (A.P.A.) en het Felixarchief van de stad (S.A.A.) waren erg belangrijke informatiebronnen. We zijn in het bijzonder Dirk Laureys en Stefaan Grieten van het Architectuurarchief dankbaar voor het meedenken in onze zoekstrategieën. Tevens willen we hier Ellen van Impe van het Vlaams Architectuur Instituut (Vai) vermelden evenals Greet Plomteux en Sibylle De Sadeleer werkzaam bij het team stedelijk oost van de dienst Onroerend Erfgoed van Antwerpen. We zijn hen ontzettend dankbaar voor hun motiverende hulp bij onze studie en de inzage in hun beschermingsdossiers. 8

11 Alhoewel heel wat bibliotheken anno 2012 niet langer functioneren als bibliotheek, konden we rekenen op de vriendelijke behulpzaamheid van de huidige verantwoordelijken uit allerhande kringen van het onderwijs en/of de stedelijke administratie waardoor we heel wat hedendaags fotomateriaal konden nemen. Tot slot wil ik mijn vrienden bedanken die steeds achter mij zijn blijven staan, ondanks alle moeilijkheden die ik tijdens het onderzoek tegenkwam. Ook gaan warme gedachten uit naar de verantwoordelijke en de collega-gidsen van de vereniging Korei met wie ik de passie voor architectuur steeds verder kan uitdiepen. Een heel speciale vermelding verdienen Isabel Vermote, Catherine Nolens en Nathalie Van Hoey, die een stuk van het studietraject met mij deelden. Hun vriendschap en verfrissende ideeën hebben deze studiejaren geweldig verrijkt. Brussel, juli

12 1 Inleiding Over bibliotheken verscheen heel wat wetenschappelijke literatuur. De studie van manuscripten en van de sociaal-economische en cultuurgeschiedenis legt echter veelal de nadruk op de analyse van de collecties. Ook de bredere belangstelling voor de ontsluiting van archieven en de groeiende immateriële en roerende erfgoedzorg bekijkt het fenomeen van bibliotheken vanuit die invalshoek. Vaak gebeurde het onderzoek vanuit de context en de bouwcomplexen waarbinnen de collecties werden aangelegd. Zo is onder meer heel wat studie verricht met betrekking tot specifieke tempel-, kasteel-, abdij-, universitaire en/of nationale bibliotheken. Tijdens onze literatuurstudie troffen we heel wat werken aan die bijvoorbeeld de situatie schetsen van abdij- en andere bibliotheken in Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Engeland Historische overzichtswerken zijn vooral sterk ontwikkeld in het buitenland. 1 De analyse van het fenomeen bibliotheken is echter veelal gemaakt vanuit cultuurhistorisch en bibliotheekwetenschappelijk perspectief. Naar de architectuur van bibliotheken werd eveneens wetenschappelijke studie verricht. Binnen de archeologie zijn bijvoorbeeld verschillende vermaarde paleis- en tempelbibliotheken uit de oudheid bestudeerd. De hier in de voetnoot geciteerde historische werken behandelen zijdelings ook de bouw en de inrichting van de besproken bibliotheken. Vooral Clark s werk van 1901 is gefocust op de architectuur van deze gebouwen tot aan het einde van de achttiende eeuw. Van recentere datum zijn voornamelijk studies die westerse monumentale bibliotheekgebouwen sinds de middeleeuwen analyseren. 1 Van de uitmuntende historische overzichtsstudies vermelden we slechts enkele voorbeelden. Voor verdere literatuur verwijzen we onder meer naar de uitgebreide bibliografieën die we erin aantroffen. CLARK John Willis, The Care of Books: an Essay on the Development of Libraries and their Fittings, from the earliest Times to the end of the eighteenth Century, Londen, Variorum Reprints, De oorspronkelijke versie van dit rijkelijk geïllustreerde werk dateert uit 1901 en de herdruk uit 1902 is als e-book volledig online beschikbaar gesteld door het Gutenborgproject: HARRIS Michael H., History of Libraries in the Western World, Metuchen (NJ)-Londen, The Scarecrow Press, 1995 (4 ed.). STAIKOS Konstantinos Sp., The great Libraries: from Antiquity to the Renaissance (3000 B.C. to A.D. 1600), New Castle (Del.)-Londen, Oak Knoll Press, STAIKOS Konstantinos Sp., The History of the Library in Western Civilization. 1. From Minos to Cleopatra. The Greek World from the Minoans Archival Libraries to the Universal Library of the Ptolemies, New Castle (Del.)-Londen, Oak Knoll Press, STAIKOS Konstantinos Sp., The History of the Library in Western Civilization. 2. The Roman World. From Cicero to Hadrian. The Roman World from the Beginnings of Latin Literature to the Monumental and Private Libraries of the Empire, New Castle (Del.)-Londen, Oak Knoll Press, STAIKOS Konstantinos Sp., The History of the Library in Western Civilization. 3. The Byzantine World. From Constantine the Great to Cardinal Bessarion, New Castle (Del.)-Londen, Oak Knoll Press, STAIKOS Konstantinos Sp., The History of the Library in Western Civilization. 4. From Cassiodorus to Furnival, New Castle (Del.)-Londen, Oak Knoll Press,

13 Vanuit de architectuurgeschiedenis is de voorhanden zijnde literatuur daarentegen vrij beperkt. In het standaardwerk van Pevsner History of Building Types uit 1975 is een hoofdstuk gewijd aan bibliotheken en musea. 2 Ook de Belgische architect en hoogleraar Cloquet besteedt er een hoofdstuk aan in zijn Traité d architecture uit Beide doen dit echter veelal puur typologisch beschrijvend. Over de architectuur van een bijzonder type van bibliotheek, met name de openbare bibliotheken is er nog minder gepubliceerd. De literatuur is eerst sinds de jaren 50 van vorige eeuw, nadat de Unesco er aandacht gaat aan besteden, toegenomen. Deze is echter heel functioneel met als doel om een praktische leidraad te bieden bij de bouw van heel concrete gebouwen. In onze studie willen we daarom hierop verder ingaan. We zullen in onze architectuurhistorische analyse de thematiek bovendien ruim benaderen: we willen immers de gebouwen situeren in een breed maatschappelijke context en hun verankering in de samenleving onder de loep nemen. Zo zullen we niet enkel oog hebben voor de architecturale vormgeving, bouwtechnieken en gebruikte materialen maar eveneens aandacht besteden aan de opdrachtgevers, de bouwheren, de geografische omgeving enz. We kunnen evenmin voorbijgaan aan het culturele gegeven van de openbare bibliotheken zoals ze in de democratiseringsbeweging van de negentiende eeuw gestalte kregen. Een bibliotheekgebouw neemt immers een welbepaalde plaats in binnen een cultuur: de sociale ideologie van een bibliotheek hangt bijvoorbeeld samen met het belang dat gehecht wordt aan lezen en schrijven in de samenleving. We zullen bestuderen welke drijvende krachten hierachter schuilen. Wanneer we in het bijzonder focussen op de architecturale vormgeving van de openbare bibliotheken zullen we tegelijkertijd de sterke beïnvloeding die uitging van onder meer sociale, economische en politieke omstandigheden in onze analyse betrekken. 2 PEVSNER Nicolaus, Libraries in: PEVSNER Nicolaus, A History of Building Types, Londen, Thames and Hudson, 1975, p Ook hij stelt in zijn bibliografie dat ondanks de immense hoeveelheid literatuur over bibliotheken deze vrijwel steeds gaat over de collecties en er nauwelijks pagina s gewijd worden aan de bibliotheekgebouwen. Idem, p CLOQUET Louis, Traité d architecture, vol. 4, Estétique, Composition et décoration, Parijs-Luik, Ch. Béranger, 1901, p In het Duitse taalgebied geldt het Handbuch der Architectuur van het begin van de twintigste eeuw als een standaardwerk. Het gaat om een serie van werken waarvan een boekdeel van de reeks over gebouwen uit de kunstwereld, het onderwijs en de wetenschap een heel uitgebreid hoofdstuk bevat over bibliotheken en archieven. We komen er later nog op terug. KÖRTUM Albert, Bibliotheke, in: KÖRTUM Albert & OPFERMANS Rudolf, Handbuch der Architectur 4, Entwerfen, Anlage und Einrichtung der Gebäude 6, Gebäude für Erziehung, Wissenschaft und Kunst 4, Gebäude für Sammlungen und Ausstellungen, Stuttgart, Kroner, 1906, p

14 Ook de maatschappelijke waarde die gehecht wordt aan bibliotheken zal de vormgeving ervan beïnvloeden. De architecturale ontwikkeling van bibliotheken hangt immers niet enkel samen met de vorm van de informatiedragers, of is niet enkel tijdsgebonden en gelinkt aan de gebruikte bouwmaterialen of kunstperiodes maar ze is eveneens eigen aan de locatie waar de bibliotheek wordt gebouwd en de sociale betekenis die ze heeft. Hoewel het buiten het bestek van dit beperkt onderzoek valt om een typologie voor bibliotheekgebouwen op te stellen, behouden we in ons achterhoofd de vraag of er zoiets als een typologie van openbare bibliotheekgebouwen überhaupt zou kunnen onderkend worden en hoe deze eruit zou kunnen zien. We zullen hierbij onder meer ingaan op de behandeling van bibliotheekgebouwen binnen het architecturale denken. Als een aanzet voor verder typologisch onderzoek zien we het als onze opdracht op zoek te gaan naar gemeenschappelijke architecturale karakteristieken van de door ons bestudeerde openbare bibliotheekgebouwen uit de provincie Antwerpen. 1.1 Afbakening van het onderzoeksonderwerp We kozen voor ons onderzoek om de bouwkundige erfgoedwaarde van een aantal openbare bibliotheken in de Antwerpse provincie van nabij te bekijken. Het is hierbij belangrijk om goed af te bakenen wat we verstaan onder het begrip openbare bibliotheken en waarom we juist deze regio en onze onderzoeksperiode uitkozen Openbare bibliotheken De term bibliotheek wordt in ons taalgebruik begrepen als zowel de collectie als het gebouw. In deze paper behandelen we enkel het gebouw. Wanneer de collectie ter sprake komt, is dit omwille van de architecturale gevolgen. Bibliotheken waren als architecturale constructie doorheen de eeuwen meestal een onderdeel van een ander complex: paleizen, kastelen, abdijen, universiteiten of colleges. Het valt buiten het bestek van deze paper om de algemene geschiedenis van bibliotheken te beschrijven, maar het is belangrijk om ons onderzoeksterrein af te bakenen en te definiëren wat we hier verstaan onder een openbare bibliotheek. Zeker voor de oudste gekende bibliotheken was het onderscheid met bijvoorbeeld archieven niet steeds even eenvoudig te trekken. Voor de 12

15 algemene definitie van een bibliotheek sluiten we ons aan bij de werkdefinitie die Harris naar voor schuift in zijn geschiedenisoverzicht History of Libraries in the Western World. 4 Hij spreekt over een bibliotheek als een collectie van grafische materialen: 1. Die op een systematische manier wordt bewaard waardoor de collectie op een eenvoudige manier kan gebruikt worden; 2. Waarvoor zorg wordt gedragen door iemand die vertrouwd is met het bewaarsysteem; en 3. Die toegankelijk is voor, een al dan niet beperkt aantal, gebruikers. Onder deze definitie ressorteren ook de vroegste religieuze en overheidsarchieven waarin allerlei gegevens werden opgeslagen ten behoeve van het functioneren van de samenleving. Dergelijke vroege bewaarplaatsen konden overigens ontwikkeld zijn door privépersonen zoals bijvoorbeeld in het geval van de collectie van familiemanuscripten. We zullen het in ons onderzoek echter niet hebben over archieven noch over documentatiecentra, al kunnen ze soms aan elkaar gekoppeld zijn. 5 We zullen ons bovendien voor deze masterproef minder concentreren op bibliotheken in de betekenis van bewaarplaats dan wel van het gebruik van geschriften waarbij het gaat om opgeslagen gegevens die ook historische, literaire of informatieve bronnen omvatten en die verder reiken dan de gegevens van de oorspronkelijke eigenaar en waarvan het gebruik absoluut niet beperkt bleef tot deze eigenaar. We zullen focussen op het specifieke type van de openbare bibliotheken die vandaag de dag gekenmerkt worden door drie belangrijke karakteristieken: 1. De opdrachtgever en eigenaar is de publieke overheid; 2. De collectie is erg breed en omvat zowel algemene fictie als non-fictie. We zien hier de collectie als tegengesteld aan deze van gespecialiseerde bibliotheken die zich richten op bepaalde vakgebieden of bijzondere collecties; 3. De bibliotheek is openbaar in de betekenis dat ze toegankelijk is voor eenieder, zonder uitzondering. In deze enge zin is de openbare bibliotheek een fenomeen dat 4 HARRIS Michael H., History of Libraries in the Western World, Metuchen (NJ)-Londen, The Scarecrow Press, 1995 (4 ed.), p Voor het onderscheid met deze instellingen verwijzen we naar het werk van Schneiders: SCHNEIDERS Paul, Nederlandse bibliotheekgeschiedenis. Van librije tot virtuele bibliotheek, Den Haag, Nederlands Bibliotheek en Lectuur Centrum (NBLC), 1997, p

16 eerst in Europa opduikt in de late negentiende eeuw en in zekere zin vooral tot ontwikkeling komt in de twintigste eeuw. 6 Openbare bibliotheken onderscheiden zich van het klassieke type van bibliotheken van publieke of private aard, die behoren tot al dan niet autonome instellingen en die een onderdeel vormen van een groter geheel zoals abdij-, school-, universiteits-, kunstbibliotheken; of museumbibliotheken. Het onderscheid situeert zich bij deze laatste vooral door hun doelgroep en door hun dienstverlening en (gespecialiseerde) collectie. Het fenomeen van openbare bibliotheken is opgekomen na de verlichting. De pioniers zijn te vinden in de liberaal getinte Angelsaksische landen. In de negentiende eeuw zijn het overwegend bibliotheken opgericht door publieke overheden zoals steden en gemeenten die bezocht worden door een geletterde elite. Ze zijn sterk filantropisch geïnspireerd en dienen als instrument van volksverheffing. Het opvoedkundig doel (autodidact) wordt benadrukt en ze komen tot stand naast musea en het onderwijs. Op het Europese vasteland ontwikkelt de openbare bibliotheek zich meer vanuit een andere optiek gebaseerd op het democratische gedachtengoed. Hoewel ook het educatieve doel centraal staat, is het moraliserende aspect minstens even belangrijk. Ze worden afgestemd op een bepaalde bevolkingslaag en krijgen de titel van volksboekerijen (bibliothèques populaires). Naast de lokale overheden nemen velerlei private personen en verenigingen het initiatief om een dergelijke plaatselijke openbare bibliotheek te openen. In ons land speelt de verzuiling, zoals we verder zullen zien, een sterke rol in de massale uitbouw van duizenden bibliotheken en bibliotheekjes. Het numerieke aantal op het moment van de eerste Belgische wet op de openbare bibliotheken zijnde in 1921 in België - zegt evenwel weinig over de architecturale waarde. Het getuigt enkel van het aantal boekencollecties en slaat voornamelijk op de inhoud. In de toenmalige literatuur wordt steeds op de culturele en moraliserende waarde gewezen. Een bibliotheek uitbouwen hoefde geenszins veel te kosten Investeringen in het onderdak waren dan ook zoals we zullen zien veeleer bijkomstig, zolang deze maar degelijk was en paste in het moraliserende kader van de openbare bibliotheek. Subsidies door de centrale 6 Zie ook HARRIS Michael H., History of Libraries in the Western World, Metuchen (NJ)-Londen, The Scarecrow Press, 1995 (4 ed.), p Harris beklemtoont in zijn historisch overzicht waar hij de ontwikkeling van openbare bibliotheken beschrijft tot aan de Eerste Wereldoorlog dat deze meestal erg simpel gehuisvest waren. Idem, p Wanneer hij de situatie in Frankrijk bijvoorbeeld aanhaalt, stelt hij dat ze gewoonlijk onderdak vonden in ongebruikte ruimtes van openbare gebouwen. Idem, p

17 overheid werden verleend onder de vorm van boeken of een vergoeding voor de bibliothecaris, niet voor de gebouwen. In ons onderzoek naar de architectuurgeschiedenis van de openbare bibliotheken zullen we nagaan hoe er gedacht werd over de wijze waarop de collecties konden worden ondergebracht Van 1862 tot 1978 De geschiedenis van de bibliotheken kent in ons land drie grote mijlpalen. Zo worden de gemeenten in 1862 in een ministeriële omzendbrief opgeroepen om in aanvulling op het onderwijs een openbare bibliotheek op te richten. Dit feit markeert de beginperiode van onze architectuurhistorische analyse. In 1921 zal de eerste Belgische wet op de openbare bibliotheken, de zogeheten wet Destrée, worden gestemd. Hierdoor worden de gemeenten aangemaand om minstens over een bibliotheek te beschikken: het hoefde geen eigen gemeentelijk initiatief te zijn, want de gemeenten konden ook vrije bibliotheken opgericht door privé-initiatiefnemers erkennen en aannemen. Deze wet zal een grote invloed uitoefenen op de explosieve ontwikkeling van bibliotheken in ons land. Het einde van ons onderzoek wordt ingeluid door het Vlaamse decreet op de openbare bibliotheken dat definitief het daglicht ziet in Gezien een uitgebreide studie werd gevoerd over het bouwen van bibliotheken in Vlaanderen sinds het decreet 7, laten we deze periode buiten beschouwing Het Antwerpse stedelijke bibliotheeknetwerk Ons onderzoek spitst zich toe op de openbare bibliotheken in de provincie Antwerpen. In deze provincie zullen al vrij vroeg volksboekerijen worden opgericht, vooral in de grotere agglomeraties zoals Antwerpen (1846) en Mechelen (1864). 8 Gezien de beperkte middelen die voor 1978 geïnvesteerd werden in de bouw van openbare bibliotheken, en de vrij spoedige vaststelling dat de vrije bibliotheken om de haverklap verhuisden, gingen we van de veronderstelling uit dat we meer kans maakten om 7 HOFLACK Marijke, Bibliotheken bouwen in Vlaanderen. Twintig jaar openbare bibliotheekbouw , Antwerpen, VVBAD, MOONS Ad., Ontstaan en ontwikkeling der stedelijke volksboekerijen van Antwerpen , Antwerpen, Uitgeversfirma Ruquoy-Delagarde-Van Uffelen, 1925, p

18 bouwkundige sporen terug te vinden van de gemeentelijke initiatieven. Als onderzoeksterrein kozen we, hoofdzakelijk om pramatische redenen, uiteindelijk heel concreet om het stedelijke bibliotheeknetwerk van Antwerpen van nabij te bekijken. We zullen hierbinnen enkele bibliotheekgebouwen in de huidige (groot)stad Antwerpen bestuderen die specifiek gebouwd en/of verbouwd werden met het doel om een openbare bibliotheek te herbergen. 1.2 Methodologie We zullen ons in onze studie toespitsen op de architecturale vormgeving van de Antwerpse openbare bibliotheken en die situeren in een sociaal-culturele en historische context. Niet de inhoud van de bibliotheken - noch het boekenbezit, noch de collectievorming - is hierbij onze focus. Wel zal de ruimtelijke omgeving bestudeerd worden, met name de locatie binnen de sociale setting, de ruimtelijke structuren en de aankleding ervan, de gebruikte materialen, en de toegankelijkheid. In België lijkt een typologische bibliotheekarchitectuur op eerste zicht nauwelijks te onderkennen al hebben heel wat bibliotheken ons inziens een bouwkundige en sociaalculturele erfgoedwaarde, en verdienen zij bijzondere aandacht binnen de monumentenzorg omwille van hun zeldzaamheid. De meeste bibliotheekgebouwen waarover we nu nog beschikken, werden eerst gebouwd sinds de negentiende eeuw en het merendeel ervan dateert zelfs van de twintigste eeuw toen het concept van een bibliotheek heel functioneel was geworden. In deze paper zullen we ons beperken tot de openbare bibliotheken in de provincie Antwerpen die opgericht werden tussen 1862 en We zullen ons concentreren op zes specifieke gebouwen die belangrijk lijken vanuit hun erfgoedwaarde en voor deze gevalstudies proberen te achterhalen welke architecturale karakteristieken zij gemeenschappelijk hebben en hoe deze kaderen in de erfgoedwaarde van een bibliotheekgebouw Onderzoeksproblematiek Onze eerste stap was een zicht te krijgen op het fenomeen van openbare bibliotheken die de tand des tijds hadden doorstaan. Richtsnoer was daarbij de Inventaris van Ons Erfgoed die we 16

19 in september 2011 consulteerden vanuit de noemer bibliotheken. 9 Voor België kwamen we toen via dit trefwoord bij 52 bibliotheken voor Vlaanderen, waarvan elf in de provincie Antwerpen. Het ging om (1) het filiaal van de openbare bibliotheek van de stad Antwerpen in de Lange Beeldekensstraat; (2) het gebouw van de stedelijke centrale der openbare bibliotheken in de Lange Nieuwstraat; (3) de universiteitsbibliotheek in de Prinsstraat; (4) het scholencomplex in de wijk Luchtbal; (5) de bibliotheekcentrale van Deurne; (6) een school met bibliotheek in de Nekkerspoelstraat te Mechelen; (7) t Getouw, het administratief en cultureel centrum van Mol; (8) de gemeentelijke bibliotheek van Schoten; (9) een burgerhuis in de Emile Verhaerenstraat te Sint-Amands; (10) het café met feestzaal De Leeuw eveneens in Sint Amands; en (11) het voormalig hulpgemeentehuis en Erfgoedhuis te Oppuurs. Toen we in juni 2012 opnieuw dezelfde zoekactie uitvoerden, waren de school met bibliotheek uit Mechelen en de laatste drie gebouwen niet langer via de typologie bibliotheken terug te vinden en leverde ze bijgevolg slechts zeven resultaten op. 10 Uit de vroegere studie voor onze bachelorpaper over abdijbibliotheken ontdekten we overigens dat een aantal bibliotheekgebouwen niet systematisch op de lijst als dusdanig terug te vinden waren omdat deze een onderdeel vormen van een ander gebouwencomplex. De inventaris bood ons dus weinig of geen houvast. Uit de literatuur wisten we dat ons land in het begin van onze onderzoeksperiode honderden en zelfs meer dan duizend bibliotheken rijk was. Het was echter niet evident de lijst van openbare bibliotheken uit die periode terug te vinden. Intuïtief startten we daarom ons onderzoek vanuit de actuele lijst van openbare bibliotheken die we aantroffen in de telefoongids en een tweede lijst die we kregen van de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archief- en Documentatiewezen (VVBAD) 11. Maar het was niet vanzelfsprekend om deze actuele lijsten tegen het licht van een opsomming van openbare bibliotheken van de negentiende eeuw te houden. Uit de literatuur konden we in aanvang enkel greep krijgen op het fenomeen vanuit de individuele geschiedenis van specifieke bibliotheken. Hierin bleek echter zelden aandacht voor de architectuurhistorische analyse. 9 ONROEREND ERFGOED, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed (online). (september 2011). 10 Het gaat respectievelijk om de relicten met nummer ID 7115, ID 6149, ID 5763, ID , ID 11321, ID 1491, ID 52734, ID 14340, ID 2105, ID 2125, ID ONROEREND ERFGOED, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed (online). aam=&typologie=bibliotheken&datering=&stijl=&persoon_naam=&zoeken=zoeken (13 september 2011 en 5 mei 2012). 11 Voor de geschiedenis van de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archief- en Documentatiewezen (VVBAD) die haar zetel heeft in Berchem, Antwerpen, verwijzen we naar het werk dat in 1996 verscheen naar aanleiding van hun 75-jarig bestaan: HEYMANS Frans, Nu van hooger hand. Vijfenzeventig jaar Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archief- en Documentatiewezen, Antwerpen

20 Een nieuwe poging om informatie op te sporen over de architectuurgeschiedenis van openbare bibliotheken bestond in het richten van een oproep naar de bibliotheekwereld. Met de hulp van de VVBAD, waarvoor we Bruno Vermeeren, directeur van de vereniging, van harte danken, konden we een oproep plaatsen in hun tijdschrift Meta in november (Zie bijlage 1 achteraan.) Opmerkelijk was echter dat we als antwoord op die oproep een tiental reacties kregen van bibliotheken ook niet openbare - die evenwel door de respondenten blijkbaar rechtstreeks erkend worden als erfgoed. Voor verschillende van de betrokken bibliotheken bestaat zo bijvoorbeeld een beschermingsdossier of is dit in de maak. Als bij toeval stuitten we in een publicatie uit 1924 van een inspecteur van openbare bibliotheken 13 op een volledige lijst waarin alle bibliotheken per provincie stonden opgesomd met hun type (gemeentelijk, aangenomen, of vrij) en een algemene aanduiding van hun locatie. Deze lijst zou uiteindelijk een cruciale basis worden voor de selectie van onze gevalstudies. In een nieuwe poging vertrokken we van deze lijst, maar hier deed zich het fenomeen voor dat de toenmalige negentiende-eeuwse locatie niet vanzelfsprekend terug te situeren was binnen de hedendaagse context. Naast de typfouten van gemeentenamen en de wijzigingen van gemeentegrenzen heel wat gehuchten zijn opgegaan in nieuwe administratieve entiteiten - veranderden straatnamen. Snel zou ook blijken dat de openbare bibliotheken om de haverklap verhuisden van locatie en dat ze grotendeels werden ondergebracht in bestaande ruimtes die hiervoor werden aangepast. We ontdekten bovendien uit de literatuur dat er reeds in 1907 een lijst was opgemaakt door de vereniging Biblion. Deze publicatie was echter niet eenvoudig terug te vinden. 14 Wegens de heel uitgebreide lijst die ook andere dan de openbare bibliotheken omvat, gebruikten we deze opsomming enkel om onze telling van de gemeentelijke bibliotheken uit de provincie Antwerpen van 1924 hiermee te vergelijken. We komen hier in hoofdstuk uitgebreid op terug. 12 VANHAEVRE Ingrid, Oproep. Onderzoek geschiedenis bibliotheekgebouwen, provincie Antwerpen, Meta, 8 (2011), p DEPASSE Charles, La bibliothèque publique. Complément indispensable de l école. Comment la créer à peu de frais, Luik, Biblio, Deze lijst werd oorspronkelijk gepubliceerd als brochure in 1907 door Biblion, een brochure waarop we zoals verwacht - niet de hand konden leggen door haar onvindbaarheid. Zie LIESEN Bruno, Bibliothèques populaires et bibliothèques publiques en Belgique ( ). L action de la Ligue de l enseignement et le réseau de la Ville de Bruxelles, Luik, Editions du C.L.P.C.F., p De lijst werd evenwel het jaar daarop opnieuw heruitgegeven. Liste générale des bibliothèques de Belgique, in: LA FONTAINE Henri et. al., Annuaire de la Belgique scientifique, artistique et littéraire. Services administratifs, associations, instituts, musées, archives, bibliothèques, collections publiques et privées, enseignement supérieur, documentation, Bruxelles, Institut International de Bibliographie, 1908, p

21 1.2.2 Onderzoek Voor de geschiedenis van de openbare bibliotheken in ons land konden we ons enerzijds baseren op literatuuronderzoek, wat in de eerste plaats de wetgeving en de wetenschappelijke literatuur hieromtrent betreft. Zoals gezegd bestaan er voor sommige specifieke bibliotheken historische studies waarin de architectuur zijdelings ter sprake komt. Een belangrijke bron was de bibliotheek van de VVBAD en in het bijzonder hun tijdschrift De bibliotheekgids 15 dat verschijnt vanaf Om een overzicht te krijgen over de feitelijke toepassing van de wetgevende initiatieven konden we anderzijds terecht in verschillende archieven en erfgoedbibliotheken. Dankzij de statistieken jaarlijks gepubliceerd voor het land en bewaard in het Rijksarchief te Brussel kregen we bijvoorbeeld een cijfermatig overzicht van het fenomeen. Daarenboven kenden openbare bibliotheken als ze erkend waren door de staat en/of de provincie jaarlijks een inspectiebezoek van een inspecteur. Deze honderden inspectieverslagen konden we hoewel hun inhoud nog niet geïnventariseerd is dankzij de archivaris Marc Vanhauter, inkijken in het Provinciearchief van Antwerpen (P.A.A.). 16 Ook het Architectuurarchief van de provincie Antwerpen en het Felixarchief van de stad waren belangrijke informatiebronnen. We konden er terecht voor gegevens over zowel onze gevalstudies als voor meer algemene informatie over de bibliotheken, hun architecten en over bijvoorbeeld de schoolarchitectuur waarbinnen sommige van de geselecteerde bibliotheken zich situeerden. We zijn in het bijzonder Dirk Laureys en Stefaan Grieten van het Architectuurarchief dankbaar voor het meedenken in onze zoekstrategieën. Tevens willen we Ellen van Impe van het Vlaams Architectuur Instituut (Vai) vermelden voor haar hulp bij het opstarten van onze moeizame zoektocht. Zoals vroeger aangestipt, spitsen we ons concreet architectuurhistorisch onderzoek toe op zes bibliotheekgebouwen van het Antwerpse stedelijke bibliotheeknetwerk. We selecteerden hieruit allereerst twee gebouwen die als bibliotheek ingericht werden vooraleer we in ons land een wetgeving op de openbare bibliotheken kregen. Het gaat met name om de centrale 15 Het tijdschrift veranderde door de jaren van naam: achtereenvolgens kreeg het de titel Bibliotheekgids, De Bibliotheekgids, Bibliotheek- en archiefgids. Anno 2012 draagt het de titel Meta. 16 Doordat de archiefstukken van het Provinciebestuur van Antwerpen van de dienst openbare bibliotheken nog niet geïnventariseerd werden, dragen ze nog geen archiefnummer. We zullen ze daarom omschrijven als Serie Openbare Bibliotheken (O.B.). 19

22 volksbibliotheek in het centrum van Antwerpen en het eerste filiaal dat in het zuiden van de stad werd opgericht. Voor de periode na de wetgeving van 1921 kozen we vervolgens twee gebouwen uit het interbellum. Het betreft enerzijds de centrale bibliotheek in de toenmalige randgemeente Hoboken en anderzijds het negende filiaal dat in de wijk Luchtbal binnen een scholencomplex werd gebouwd. Het gebouw uit Hoboken trok onze bijzondere aandacht omdat dit het eerste bibliotheekgebouw in ons land was dat speciaal hiervoor werd ontworpen. Tenslotte kozen we twee bibliotheken die na de Tweede Wereldoorlog werden gebouwd. Het gaat enerzijds om het vierde filiaal van het stedelijk netwerk waarvoor in de jaren 60 een nieuw gebouw werd opgetrokken in de wijk Zurenborg en anderzijds om de centrale bibliotheek van de toenmalige randgemeente Deurne die in de jaren 70 werd gebouwd. Voor de analyse van de zes gevalstudies consulteerden we naast meer algemene literatuur en de briefwisseling en nota s over de betreffende bibliotheken ook de bouwdossiers voor zover we die konden terugvinden in de archieven en in het bijzonder in het Felixarchief van de stad Antwerpen. Dit was zeker het geval voor de centrale volksbibliotheek in de Blindestraat en de eerste twee filialen van het stedelijk bibliotheeknetwerk. Voor twee bibliotheken, met name die van de wijk Luchtbal en deze van de gemeente Deurne kregen we toegang tot de ontwerpbeschermingsdossiers van de Vlaamse dienst die zorg draagt voor ons onroerend erfgoed. We zijn Greet Plomteux en Sibylle De Sadeleer, werkzaam bij het team stedelijk oost van de dienst Onroerend Erfgoed van Antwerpen, hiervoor ontzettend dankbaar. Voor Hoboken, een bibliotheekgebouw dat in de jaren 70 werd afgebroken, was nauwelijks bouwinformatie te vinden. Noch het district Hoboken noch de plaatselijke heemkundige kring konden ons aan de bouwplannen helpen. Voor vijf van de zes bibliotheekgebouwen konden we gelukkig nog een bezoek brengen aan de locatie, al was deze ondertussen vaak van functie veranderd of van inrichting sterk gewijzigd. Dankzij de behulpzaamheid van de huidige verantwoordelijken konden we in het voorjaar van 2012 heel wat hedendaags fotomateriaal nemen. 20

23 1.3 Opbouw Deze scriptie bestaat uit twee volumes. In het eerste volume brengen we de resultaten van ons onderzoek terwijl het tweede volume de illustraties bevat. In ons onderzoek gaan we in een eerste deel (hoofdstuk 2) vanuit onze literatuurstudie dieper in op de architectuur van bibliotheken in het algemeen, en van openbare bibliotheken in het bijzonder. We kijken naar de oorsprong van het fenomeen en naar wat de factoren zijn die de bouw en materiële inrichting van bibliotheken beïnvloeden. We stellen ons hier bijvoorbeeld de vraag wat de waarde was die aan openbare bibliotheken gehecht werd en wordt binnen de samenleving en in hoeverre dit het ontstaan en de bouw ervan bepaalde. Zo bestaat er een wisselwerking tussen de visie op een bibliotheek en het belang dat gehecht wordt aan het lezen en schrijven in de samenleving alsook met de denkbeelden over bijvoorbeeld de doelgroepen van de openbare bibliotheek. We zullen bestuderen welke drijvende krachten achter de oprichting ervan schuilden en kijken hoe de sociale, economische en politieke omstandigheden hierbij onder meer een rol speelden. De architecturale ontwikkeling van bibliotheken hangt immers niet enkel samen met de vorm van de informatiedragers, of is niet alleen tijdsgebonden en gelinkt aan de gebruikte bouwmaterialen of kunstperiodes maar ze is eveneens eigen aan de locatie waar de bibliotheek wordt gebouwd en de sociale betekenis die ze heeft. We willen in onze studie hierbij niet enkel ingaan op de theoretische behandeling van bibliotheekgebouwen binnen het architecturale denken maar ook heel concreet op zoek gaan naar de architecturale karakteristieken van dit type van gebouwen. Daarom schetsen we in een tweede deel (hoofdstuk 3) kort het onderzoeksterrein, met name de ontwikkeling van openbare bibliotheken in België zoals deze zijn ontstaan vanuit de volksbibliotheken. 17 De ontwikkelingsgeschiedenis begint bij ons in de tweede helft van de negentiende eeuw. We kunnen drie mijlpalen in de geschiedenis van de Belgische openbare bibliotheken onderscheiden. In 1862 verscheen een ministeriële omzendbrief waarbij de gemeenten werd aanbevolen om een openbare bibliotheek in aanvulling op het onderwijs op hun grondgebied te voorzien. In 1921 verscheen vervolgens de eerste wet op de openbare 17 Sinds 14 september 2009 heeft Vlaanderen een eenduidige en overzichtelijke lijst vastgesteld van het in Vlaanderen gebouwde patrimonium met erfgoedwaarde. De vaststelling heeft juridische consequenties. De lijst bevat zowel beschermde als niet-beschermde gebouwen. 21

24 bibliotheken die gemeenten verplichtte om over een openbare bibliotheek te beschikken. Dit betekende daarom nog niet dat elke gemeente zelf een bibliotheek moest oprichten, gezien ze ook een bestaand privé-initiatief kon aannemen of een vrije bibliotheek kon erkennen. In 1978, na een staatshervorming, was het bibliotheekbeleid niet langer een nationale aangelegenheid en ziet voor Vlaanderen een Vlaams decreet op de openbare bibliotheken het daglicht. Deze mijlpalen waren determinerend voor de afbakening van ons onderwerp en bepaalden zoals gezegd de keuze van onze gevalstudies in de provincie Antwerpen. In een derde deel (hoofdstukken 4 en 5) bestuderen we de gekozen gevalstudies architectuurhistorisch. Vooraleer concreet in te gaan op de zes geselecteerde bibliotheekgebouwen, bespreken we in hoofdstuk 4 het openbare bibliothekenpatrimonium in de provincie Antwerpen en situeren dit binnen de sociale en culturele context van het ontstaan en de diversificatie van bibliotheken in de regio. Vervolgens spitsen we ons in hoofdstuk 5 toe op de architecturale vormgeving van de geselecteerde bibliotheekgebouwen en situeren die in een historische context. Onze bedoeling zal zijn om te analyseren hoe de architecturale vormgeving van de zes bibliotheken eruit ziet en of we daarin gemeenschappelijke karakteristieken kunnen onderscheiden. We zullen daarbij nagaan welke factoren een rol speelden bij de bouw en inrichting ervan. In een laatste deel (hoofdstuk 6) zullen we onze conclusies confronteren met de vraag wat de erfgoedwaarde kan zijn van een openbare bibliotheek en in hoeverre het fenomeen zijn plaats krijgt binnen de monumentenzorg. Een eerste indruk bestaat daarbij dat er in België wel veel bibliotheekruimtes, vooral dan de laatste eeuw, uit de grond verrezen maar dat we vóór de jaren 60 van de twintigste eeuw nauwelijks van een diepgaande architecturale reflectie over openbare bibliotheken kunnen spreken. 22

25 2 De architectuur van openbare bibliotheken: een korte historische schets 2.1 De origine van openbare bibliotheken In de geschiedschrijving van bibliotheken in de westerse wereld beklemtoont men vaak de bibliotheken in abdijen en kathedralen in de middeleeuwen. Maar bewaarplaatsen van boeken zijn reeds veel eerder te vinden, namelijk in het vierde en derde millennium voor onze tijdrekening in Mesopotamië en Egypte. 18 Vanaf wanneer we kunnen spreken van de vroegste bibliotheken is onbekend, al is het vanzelfsprekend dat hun ontstaan samenhangt met de ontwikkeling van het geschreven woord. De oude bibliotheek van Alexandrië is in de bibliotheekgeschiedenis belangrijk omdat ze kan beschouwd worden als een prototype van de grote nationale en universele moderne bibliotheken. Ondanks de mythe rond de bibliotheek van Alexandrië (uit de derde eeuw BC) is over de fysieke vormgeving echter weinig of niets geweten. 19 Ook openbare bibliotheken bestaan al langer. In Rome waren er in de vierde eeuw niet minder dan 28 openbare bibliotheken, waarvan er acht bij naam gekend. 20 Caesar (13 juli 100 BC 15 maart 44 BC) had reeds plannen gehad om een publieke bibliotheek te bouwen die deze van Alexandrië zou evenaren maar hij zou dit plan niet meer kunnen realiseren voor hij vermoord werd. De eerste openbare bibliotheek werd gesticht in 39 BC door Gaius Asinius Pollio (75 BC 4 AD) op de Aventijnheuvel in de Tempel van de Vrijheid (Atrium Libertatis). Clark haalt Plinius de Oudere aan die in zijn The Natural History schrijft he was 18 HARRIS Michael H., History of Libraries in the Western World, Metuchen (NJ)-Londen, The Scarecrow Press, 1995 (4 ed.), p. 19. Van de periode toen de Assyriërs aan het bewind waren, zijn meerdere sporen van ware bibliotheken terug te vinden waarin gegevens gerangschikt waren per onderwerp en geconsulteerd konden worden door middel van een primitieve vorm van catalogi. Deze Assyrische bibliotheken zouden open geweest zijn voor het publiek dat kon lezen en zouden ook veel gebruikt zijn geweest. De teruggevonden sporen van deze vroege bibliotheken vormden echter overwegend een onderdeel van tempelen paleizencomplexen. 19 Zie BERTI Monica & COSTA Virgilio, The Ancient Library of Alexandria. A Model for Classical Scholarship in the Age of Million Book Libraries, CLIR proceedings of the International Symposium on the Scaife Digital Library, (online), 1 maart p HARRIS Michael H., op. cit., p. 58. Zie ook PINNER H.L., The World of Books in classical Antiquity, Leiden, Sijthoff, 1949, p. 56. In de kleinere steden bestonden eveneens openbare bibliotheken. Zo bouwde Plinius er een in Como en Gellius schrijft over een andere in Tivoli waar rijkere Romeinen de zomer doorbrachten. In de laatste bibliotheek konden bezoekers boeken uitlenen, waar dit in andere openbare bibliotheken zelden het geval was en de boeken ter plekke moesten worden geconsulteerd. 23