Executive summary. Observatorium voor krediet aan niet-financiële vennootschappen kredietobservatorium. Links:

Transcriptie

1 Observatorium voor krediet aan niet-financiële vennootschappen de Berlaimontlaan 14 BE-1000 Brussel Tel Fax BTW BE RPM Brussel Links: kredietobservatorium Executive summary In het derde kwartaal van 2017 vertoonde de groei van de kredietverlening aan niet-financiële vennootschappen door de ingezeten banken in België een lichte daling. Eind september bedroeg het jaar-op-jaar groeitempo van die kredieten 5,7 %, tegen 5,8 % in juni. Die vertraging kwam tot uiting in alle kredietcategorieën. Het veranderingspercentage van de kortlopende kredieten (minder dan een jaar) kwam eind september uit op 3,0 %, tegen 3,2 % aan het einde van het voorgaande kwartaal. Dat van de kredieten op middellange termijn (tussen een en vijf jaar) bleef hoog, met 9,0 %, tegen 9,3 % in juni. De groei van de kredieten op lange termijn (meer dan vijf jaar), ten slotte, bleef krachtig, hoewel hij eveneens gematigd terugliep tot 6,1 % in het derde kwartaal van 2017, tegen 6,2 % in het voorgaande kwartaal. De kredietgroei werd over het algemeen ondersteund door het lage rentepeil voor nieuwe bankkredieten. De tarieven van de nieuwe kredieten op lange en middellange termijn gingen in het derde kwartaal van 2017 enigszins omhoog, terwijl de rentetarieven op kortlopende kredieten vrijwel onveranderd bleven, in de buurt van hun historisch minimum. Deze tarieven, die gewoonlijk dezelfde tendens vertonen als de geldmarktrente, namen met 1 basispunt af, tot 1,67 % voor de leningen van minder dan 1 miljoen, en tot 1,39 % voor de leningen van meer dan 1 miljoen. De rentetarieven op middellange termijn (tussen een en vijf jaar) zijn tussen eind juni en eind september 2017 met 6 basispunten toegenomen, tot 1,47 %. De gemiddelde rente op langlopende kredieten (meer dan vijf jaar), ten slotte, steeg eveneens, tot 1,83 % (+3 basispunten). De door de banken gehanteerde kredietverleningscriteria bleven in het derde kwartaal van 2017 over het algemeen ongewijzigd. Volgens de gegevens die de vier grote Belgische banken verstrekken in het kader van de enquête van het Eurosysteem naar de bancaire kredietverlening, zou de concurrentie tussen de kredietinstellingen echter tot een versoepeling van de kredietvoorwaarden hebben geleid. Bovendien maakten de banken gewag van een nieuwe toename van de kredietvraag ten opzichte van het voorgaande kwartaal, vooral vanwege de kmo s. Deze vraag zou aan verscheidene factoren toe te schrijven zijn, vooral aan het lage rentepeil, alsook aan de toegenomen financieringsbehoeften ingevolge investeringen, fusies en overnames, en schuldherschikkingen. Voor het laatste kwartaal van 2017 verwachten de Belgische banken een lichte verstrakking van hun kredietverleningscriteria en rekenen ze op een toename van de vraag naar leningen van de ondernemingen, vanwege zowel de grote bedrijven als de kmo s. De niet-financiële vennootschappen beschouwen de algemene kredietvoorwaarden nog steeds als gunstig. Voor het eurogebied als geheel steeg de kredietverlening aan ondernemingen in het derde kwartaal van 2017 tot 2,5 %, tegen 2,0 % in het voorgaande kwartaal. Het kredietverloop blijft echter enigszins verschillen tussen de lidstaten. Daarnaast maakten de banken uit de monetaire unie gewag van een lichte versoepeling van hun criteria voor bedrijfskredieten tijdens deze periode, alsook van een toename van de vraag naar krediet. Ze verwachten dat die tendensen zullen aanhouden in het vierde kwartaal van

2 VERLOOP VAN DE KREDIETVERLENING AAN ONDERNEMINGEN IN HET DERDE KWARTAAL VAN Kredietvolume Het jaar-op-jaar veranderingspercentage van de kredietverlening door ingezeten banken aan Belgische ondernemingen lag in het derde kwartaal van iets lager dan in het tweede kwartaal. Het bedroeg eind september 5,7 %, tegen 5,8 % eind juni. Deze ontwikkeling weerspiegelt de geringe daling van de nettokredietstroom tijdens het derde kwartaal ten opzichte van dezelfde periode in In seizoengezuiverde cijfers bleef de kredietverlening tussen juli en september echter op een hoog peil, namelijk 1,0 miljard. De kredietgroei bleek krachtig, hoewel hij licht vertraagde. Het groeitempo van de kortlopende kredieten (minder dan één jaar) bedroeg 3,0 % in het derde kwartaal, tegen 3,2 % in het tweede kwartaal van het jaar. Dat van de kredieten op middellange termijn (tussen een en vijf jaar) beliep 9,0 % (tegen 9,3 % in het voorgaande kwartaal). Het veranderingspercentage van de kredieten op lange termijn (meer dan vijf jaar) liep terug van 6,2 % in het tweede kwartaal tot 6,1 % in het derde kwartaal van De gegevens met betrekking tot het verloop van de kredietverlening door ingezeten banken aan nietfinanciële vennootschappen in België worden nu opgesteld volgens de methodologie van het ESR Deze wijziging heeft geleid tot veranderingen in de kredietgegevens en tot een breuk in de gegevensreeks over de tussen november en december 2014 uitstaande bedragen. 2

3 Voor hun financiering kunnen de Belgische ondernemingen eveneens een beroep doen op buitenlandse banken 2. De kredietstromen vanuit de niet-ingezeten banken kunnen worden geanalyseerd aan de hand van de financiële rekeningen die de Bank opstelt op basis van de statistieken van de betalingsbalans 3 4. Ten opzichte van de overeenstemmende periode van het voorgaande jaar is de kredietverlening door de buitenlandse banken in het tweede kwartaal van 2017 al met al gedaald: jaar-op-jaar beliepen de nettotransacties vanuit de banken van het eurogebied (uitgezonderd België) -3,8 miljard (voor een uitstaand bedrag van in totaal 20,6 miljard eind juni 2017), terwijl de nettostromen van de door overige buitenlandse banken verstrekte kredieten over dezelfde periode positief waren ( 1,1 miljard, voor een uitstaand bedrag van 14,8 miljard). Bijgevolg kwam het jaar-op-jaar veranderingspercentage van de bancaire kredietverlening, waarbij rekening wordt gehouden met alle verstrekte bancaire kredieten aan Het begrip buitenlandse (of niet-ingezeten) bank berust op het concept van territorialiteit. Dochterondernemingen en bijkantoren van buitenlandse banken die over een vestiging in België beschikken, worden beschouwd als ingezeten banken. De kredietverlening door buitenlandse banken omvat dus alleen de kredietverstrekking door in het buitenland gevestigde instellingen. In september 2017 werd voor de betalingsbalans een nieuwe methodologie ingevoerd voor de berekening van de internationale investeringspositie (IIP). Terwijl voorheen voor de kredietverlening enkel de gegevens van de bedrijfsenquêtes (gegevens over de Overige investeringen die samen met die over de Buitenlandse directe investeringen worden verzameld) werden gebruikt, steunt die berekening nu op gegevens van de BIB. Deze vormen het aggregaat van de door buitenlandse banken aan hun centrale bank gerapporteerde gegevens over de kredietverstrekking aan Belgische ingezetenen. Deze bron is uitvoeriger, en heeft als gevolg dat de buitenlandse bankkredieten aan niet-financiële vennootschappen opwaarts worden bijgesteld. De cijfers werden, op basis van die nieuwe methodologie, vanaf 2014 herzien. Deze gegevens zijn later beschikbaar dan die over de kredietverlening door de ingezeten banken. Ze bestrijken momenteel een periode tot het tweede kwartaal van

4 Belgische ondernemingen, in het tweede kwartaal van 2017 uit op 2,3 %, of een daling ten opzichte van het cijfer van het eerste kwartaal van 2017 (3,4 %). In het eurogebied herstelde de kredietverlening aan ondernemingen zich tijdens het derde kwartaal van Het jaar-op-jaar veranderingspercentage beliep 2,5 %, tegen 2,0 % aan het einde van het voorgaande kwartaal. Dat gemiddelde veranderingspercentage voor het eurogebied verhult echter nog steeds enige heterogeniteit: terwijl in de meeste landen, waaronder Finland (5,4 %), Frankrijk (5,2 %), Oostenrijk (4,2 %) en Duitsland (4,1 %) de jaar-op-jaar groei van het bankkrediet aan ondernemingen positief was, bleef die groei in andere landen negatief of laag. Dat geldt onder meer voor Ierland (-3,0 %), Portugal (-1,2 %), Italië (-0,5 %), Griekenland (-0,4 %) en Nederland (-0,2 %). De statistieken van de Kredietcentrale voor ondernemingen 5, die zowel betrekking hebben op de toegestane kredietlijnen als op de opgenomen kredieten bij de ingezeten banken, geven een beeld van het verloop van het krediet op basis van de grootte 6 van de kredietnemende ondernemingen, maar ook volgens de bedrijfstak en het gewest waar ze hun hoofdkantoor hebben. 5 6 De deelnemende instellingen leveren continu data aan de Centrale voor kredieten aan ondernemingen. De reeksen kunnen worden herzien, en dat over een periode van een jaar. In de grafieken van deze toelichting worden enkel de gegevens vóór september 2016 als definitief beschouwd. Deze gegevens zijn in overeenstemming met de methodologie van het ESR 2010 vanaf december Sinds eind 2016 heeft de Kredietcentrale haar classificatie naar grootte van de ondernemingen aangepast om te voldoen aan de Europese richtlijn 2013/34/EU, die onder meer tot doel heeft de aan de bedrijven gevraagde financiële informatie te harmoniseren en de formaliteiten voor zeer kleine ondernemingen te verlichten. De omzetting van die richtlijn had met name tot gevolg dat een nieuwe groottecategorie werd 4

5 Volgens de statistieken van de Kredietcentrale bedroegen de door de ingezeten kredietinstellingen aan niet-financiële vennootschappen toegestane kredietlijnen eind september 2017 in totaal 180,1 miljard. Het effectief door de ondernemingen aangewende kredietvolume beliep 130,4 miljard. Die leningen werden verstrekt aan micro-ondernemingen voor in totaal 14,7 miljard toegestane kredieten en 12,2 miljard opgenomen kredieten. De kleine ondernemingen waren goed voor 62,6 miljard toegestane en 52,1 miljard opgenomen kredieten. Aan middelgrote ondernemingen werden kredieten toegestaan voor een bedrag van 34,7 miljard, waarvan 25,1 miljard aan kredieten werd opgenomen. Ten slotte telden de grote ondernemingen voor 54,4 miljard toegestane kredieten en voor 29,9 miljard opgenomen kredieten. 7 Het 7 toegevoegd, namelijk de micro-ondernemingen. Dit zijn ondernemingen die noch moeder- noch dochteronderneming zijn en die niet meer dan een van de volgende drie criteria overschrijden : aantal werknemers in VTE van hooguit 10, jaaromzet van en balanstotaal van De reeks van de micro-ondernemingen wordt in deze toelichting voortaan toegevoegd aan de reeksen van de kleine, middelgrote en grote ondernemingen. De richtlijn had tevens een invloed op de drempels die de andere groottecategorieën bepalen. Als kleine ondernemingen worden aldus de bedrijven beschouwd die een verkort schema van de jaarrekening hebben neergelegd en die niet meer dan een van de volgende drempels overschrijden : personeelsbestand van 50 VTE, omzet van en balanstotaal van Ondernemingen die een volledig schema hebben neergelegd, worden beschouwd als middelgroot indien ze niet boven een van diezelfde drempels uitkomen, of als groot wanneer ze er ten minste twee overschrijden of indien ze beursgenoteerd zijn. Eveneens als grote ondernemingen, ten slotte, worden de bedrijven beschouwd met een omzet van of meer gedurende twee opeenvolgende boekjaren, of een omzet van in één boekjaar, of met een balanstotaal van of meer voor de vennootschappen zonder omzet, bijvoorbeeld de holdings. De som van de aan de micro-ondernemingen en de kleine, middelgrote en grote ondernemingen verstrekte leningen is kleiner dan het totaal van de opgetekende toegestane of opgenomen kredieten. Een bepaald 5

6 gemiddeld opgenomen kredietbedrag berekend voor de bedrijven die effectief leningen aangingen beliep 15,0 miljoen voor de grote ondernemingen, 2,4 miljoen voor de middelgrote ondernemingen, 0,3 miljoen voor de kleine ondernemingen en 0,1 miljoen voor de microondernemingen. De aanwendingsgraad van de kredieten, die het bedrag van de opgenomen kredieten relateert aan dat van de toegestane kredieten, geeft weer hoe intens de ondernemingen gebruik maken van hun kredietlijnen. Algemeen beschouwd is de aanwendingsgraad omgekeerd evenredig met de bedrijfsgrootte. Dat zou kunnen worden verklaard door het feit dat er voor kleinere ondernemingen nauwelijks alternatieve financieringsvormen bestaan; het kan echter ook wijzen op een negatief verband tussen de omvang van het kredietnemende bedrijf en de beoordeling van het risico door de kredietinstellingen. Eind september 2017 beliep de aanwendingsgraad van de kredieten 82,9 % voor de microondernemingen, 83,2 % voor de kleine ondernemingen, 72,4 % voor de middelgrote en 54,9 % voor de grote ondernemingen. Ten opzichte van een kwartaal eerder (eind juni 2017) liep de aanwendingsgraad terug voor alle categorieën. Hij daalde licht voor de micro-ondernemingen en voor de kleine en middelgrote ondernemingen (met respectievelijk 0,2, 0,3 en 0,4 procentpunt). Hij aantal ervan wordt immers verleend aan ondernemingen waarvoor geen informatie over de grootte beschikbaar is (omdat ze hun balans nog niet hebben neergelegd of die niet moeten neerleggen). De aan deze ondernemingen verstrekte kredieten bedroegen in september 2017 in totaal 13,7 miljard voor de toegestane kredieten en 11,1 miljard voor de opgenomen kredieten. 6

7 nam ook af voor de grote bedrijven (-0,9 procentpunt), als gevolg van een aanzienlijke stijging van de toegestane kredieten en een matige daling van de opgenomen kredieten. De aanwendingsgraad verschilt ook aanzienlijk volgens de bedrijfstak. Zo beschikken de ondernemingen uit de verwerkende nijverheid over de grootste marges inzake 'niet-aangewend' krediet, zoals de structureel lagere aanwendingsgraad doet vermoeden. De ondernemingen uit de horeca of de vastgoedsector vaak kmo's wenden daarentegen meestal een groter gedeelte van de hun ter beschikking gestelde kredietlijnen aan. Eind september 2017 bedroeg de aanwendingsgraad van de kredieten 85,8 % voor de ondernemingen uit de vastgoedsector en 85,3 % voor die uit de horeca. Hij had een middelgrote waarde voor de ondernemingen uit de handel (72,0 %) en was het laagst in de bouwnijverheid en in de verwerkende industrie (respectievelijk 63,6 % en 56,2 %). Ten opzichte van eind september 2016 daalde de aanwendingsgraad in de handel, als gevolg van een verhoudingsgewijs krachtiger stijging van de kredietlijnen. Hij steeg daarentegen in de verwerkende industrie en de bouwnijverheid, ingevolge een sterkere toename van de opgenomen kredieten. Ten slotte bleef hij relatief stabiel in de horeca en in de vastgoedsector. Wat de gewesten betreft, blijft de aanwendingsgraad in Vlaanderen en in Wallonië gemiddeld beschouwd hoger dan in Brussel, voornamelijk omdat heel wat hoofdkantoren van grote ondernemingen op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gevestigd zijn. Eind september 2017 bedroeg hij 75,3 % in het zuiden van het land en 74,1 % in het noorden. In Brussel beliep hij 62,1 %. Vergeleken met de situatie van september 2016, nam de aanwendingsgraad van de kredieten af in Wallonië en steeg hij licht in Vlaanderen, terwijl hij in Brussel fors toenam als gevolg van een fusie- en overnametransactie verricht door het hoofdkantoor van een onderneming uit de verwerkende industrie. 2. Rentetarieven De rentetarieven die de Belgische banken en de banken van het eurogebied op de nieuwe bedrijfskredieten toepassen, zijn een van de voornaamste determinanten van de kredietkosten die de niet-financiële vennootschappen worden aangerekend. Ze worden verzameld via de MIR-enquête (zie De rentetarieven van de ECB zijn onveranderd gebleven sinds 16 maart 2016, de effectieve datum waarop de centrale beleidsrente werd vastgelegd op 0 %, terwijl de rente op de depositofaciliteit en de rente op de marginale beleningsfaciliteit werden vastgesteld op respectievelijk -0,40 % en 0,25 %. De korte referentietarieven op de geldmarkt zijn niet significant veranderd ten opzichte van het tweede kwartaal van De driemaands OIS-rente 8 bleef onveranderd op -0,36%. De langetermijnrentes vertoonden al met al weinig schommelingen. Aldus liepen de rendementen op Belgische vijfjaars overheidsobligaties in het derde kwartaal van 2017 met 10 basispunten terug, tot -0,22 % eind september (tegen -0,12 % eind juni). Voor de tienjaars overheidsleningen bedroeg dat rendement eind september 0,55 %, tegen 0,56 % eind juni. 8 Rente op de daggeldrenteswaps (overnight indexed swap - OIS). Het gaat om de rente op de leningen aan banken met een zeer gunstige rating (prime banks). 7

8 De rentes voor nieuwe bankkredieten op korte termijn zijn nagenoeg onveranderd gebleven. Ten opzichte van het voorgaande kwartaal daalden ze met 1 basispunt, tot 1,67 % voor leningen met een waarde van minder dan 1 miljoen en tot 1,39 % voor de leningen met een hogere waarde. De kosten voor kredieten op middellange termijn (kredieten met een rentevaste periode van een tot vijf jaar en een waarde van minder dan 1 miljoen) stegen tussen eind juni en eind september 2017 met 6 basispunten en kwamen uit op 1,47 %. Het tarief voor langlopende leningen (kredieten met een rentevaste periode van meer dan vijf jaar en een waarde van minder dan 1 miljoen), ten slotte, steeg in het derde kwartaal eveneens, tot 1,83 % (+3 basispunten). De indicatieve marges van de banken op de nieuwe kredieten (benaderd aan de hand van de verschillen tussen de rente op kredieten aan ondernemingen en de OIS-rente 9 op respectievelijk een, drie of zeven jaar) zijn nauwelijks veranderd ten opzichte van het einde van het tweede kwartaal, met uitzondering van de marge op kredieten op middellange termijn, die in september werd geraamd op 170 basispunten (tegen 164 in juni). De marge op leningen op lange termijn bedroeg 157 basispunten (-2 basispunten ten opzichte van eind juni). De geraamde marge voor de leningen op korte termijn 10 bleef tijdens dezelfde periode onveranderd en beliep 182 basispunten. In het eurogebied zijn de tarieven op bankkredieten gedaald voor de korte looptijden, terwijl ze toenamen voor leningen op middellange en lange termijn. De rentetarieven op kortlopende kredieten met een bedrag van minder en meer dan 1 miljoen liepen respectievelijk met 1 en 9 basispunten terug, tot 2,19 % en 1,21 %. Het banktarief voor kredieten met een rentevaste periode tussen één en vijf jaar en een waarde van minder dan 1 miljoen steeg met 8 basispunten, tot 2,36 %. De rente op kredieten met een looptijd van meer dan vijf jaar en een waarde van minder dan 1 miljoen, ten slotte, bedroeg 1,85 % (+4 basispunten in vergelijking met het einde van het voorgaande kwartaal) De rente op kortlopende bankkredieten werd vergeleken met de eenjaars OIS, de kredieten op middellange termijn met de driejaars OIS en de langlopende kredieten met de zevenjaars OIS. De indicatieve marge op de kortetermijnkredieten is een gewogen gemiddelde van de marges op de kortetermijnkredieten van meer of minder dan 1 miljoen. De weging wordt berekend op basis van een afgevlakt gemiddelde over twaalf maanden van de brutokredietstromen (MIR-gegevens). 8

9 9

10 3. Enquêtes naar de kredietvoorwaarden De enquête van het Eurosysteem naar de bancaire kredietverlening (zie verschaft kwalitatieve informatie over het verloop van de toekenningsvoorwaarden van en de vraag naar bankkredieten, alsook over de factoren die aan deze ontwikkelingen ten grondslag liggen. In het derde kwartaal van 2017 wijzen de antwoorden van de vier bij deze enquête bevraagde Belgische grootbanken op een stabilisatie van de kredietverleningscriteria voor de ondernemingen, terwijl de kredietinstellingen van het eurogebied over het geheel genomen gewag maakten van een lichte versoepeling van hun criteria. De heterogeniteit ter zake tussen de lidstaten van het eurogebied is binnen de perken gebleven. In de overgrote meerderheid van de landen hebben de banken hun kredietverleningscriteria al met al onveranderd gehouden. De Spaanse en Oostenrijkse banken hebben ze evenwel matig aangescherpt, terwijl ze in Duitsland en in Portugal werden versoepeld. De bevraagde banken in België beschouwen de toename van de concurrentiedruk (de druk die uitgaat van de andere bankinstellingen) evenwel als een factor die bijdraagt aan de versoepeling van de kredietverleningscriteria. 10

11 De handhaving van de kredietverleningscriteria in het derde kwartaal van 2017 ging voor de ondernemingen gepaard met positieve ontwikkelingen van verscheidene monetaire en nietmonetaire determinanten. De rapporterende banken meldden immers een vernauwing van de marges, zowel op de standaardkredieten als op de meest risicodragende kredieten. De kredietinstellingen deelden eveneens mee dat ze, over het geheel genomen, de voorwaarden inzake het volume en de looptijd van de kredietlijn, de waarborgvereisten, en de clausules in de kredietovereenkomsten hadden versoepeld. Al met al verwachten de Belgische banken voor het vierde kwartaal van 2017 dat ze hun kredietvoorwaarden licht zullen verstrakken, terwijl de banken van het eurogebied die voorwaarden matig zouden versoepelen. In België deelden de banken bovendien mee dat de kredietvraag in het derde kwartaal van 2017 toenam. De stijgende vraag was hoofdzakelijk afkomstig van de kmo's. Volgens de bevraagde kredietinstellingen is die vraag toe te schrijven aan verscheidene factoren, en in het bijzonder aan de toename van de financieringsbehoeften ingevolge investeringen, fusies en overnames, en schuldherschikkingen. Het lage rentepeil blijft ook een factor die de kredietvraag ondersteunt. Voor het vierde kwartaal van 2017 verwachten de Belgische banken een nieuwe stijging van de vraag naar leningen van de ondernemingen, zowel van de kmo's als van de grote ondernemingen. 11

12 De banken uit het eurogebied maakten eveneens gewag van een toename van de kredietvraag in het derde kwartaal van 2017, die door de kmo s en de grote ondernemingen werd geschraagd. Die hogere vraag zou toe te schrijven zijn aan de stijging van de financieringsbehoeften ten gevolge van verscheidene factoren (rentepeil, investeringen, fusies en overnames). Ze zou evenwel licht zijn getemperd door de beschikbare alternatieve financieringsmogelijkheden (hoofdzakelijk interne financiering en door niet-bancaire instellingen verstrekte leningen). De kredietinstellingen uit het eurogebied verwachten voor het vierde kwartaal van 2017 een nieuwe toename van de vraag naar krediet, zowel van de grote ondernemingen als van de kmo's. 12

13 Uit de in oktober 2017 door de Bank uitgevoerde enquête 11 blijkt dat de bedrijfsleiders de algemene toekenningsvoorwaarden voor bankkrediet al meer dan drie jaar als gunstig beoordelen. Van de ondernemingen uit de verwerkende nijverheid, de bouwnijverheid en de diensten aan ondernemingen bestempelde 37,0 % de toekenningsvoorwaarden voor nieuwe bankkredieten als gunstig, terwijl 4,9 % ze als ongunstig beschouwde. Al met al beliep het nettosaldo van de antwoorden van de bedrijfsleiders 32,1 %, iets meer dan in het voorgaande kwartaal (28,8 %). De tevredenheid in de drie beschouwde bedrijfstakken (industrie, diensten aan ondernemingen en 11 In deze enquête wordt de ondernemingen verzocht twee vragen te beantwoorden. De eerste vraag betreft de kredietvoorwaarden op het ogenblik van de enquête ('Lijken de voorwaarden om bij de banken krediet op te nemen u momenteel: gunstig, neutraal of ongunstig?'). In de toelichting worden de antwoorden op die vragen behandeld onder de titel 'Algemene voorwaarden'. De tweede vraag gaat over de tijdens het kwartaal vóór de enquête vastgestelde ontwikkelingen (verbetering, stabilisatie of verslechtering van de voorwaarden), en de antwoorden worden uitgesplitst volgens specifieke criteria (rentetarieven, andere bankkosten, kredietvolume, gevraagde waarborgen). De antwoorden op die vraag worden criterium per criterium toegelicht. 13

14 bouwnijverheid) blijft op een historisch hoog peil. De tevredenheid over het renteverloop, gemeten aan de hand van het saldo van de positieve en negatieve beoordelingen, is veel minder negatief dan in de enquête van juli 2017 (-2,0 %, tegen -6,2 %). Net als in de voorgaande kwartalen beschouwde een ruime meerderheid van de bedrijfsleiders (85,5 %) de rentedynamiek evenwel als neutraal. Met betrekking tot de niet-monetaire kredietverleningscriteria maakten de ondernemers in de drie bedrijfstakken overwegend gewag van een geringere verslechtering dan in het tweede kwartaal van 2017 voor het kredietvolume, de gevraagde waarborgen en de extra kosten. Er zij overigens opgemerkt dat het saldo van de antwoorden, zowel voor de extra kosten als voor het kredietvolume of de gevraagde waarborgen, in het derde kwartaal hoger ligt dan het gemiddelde sinds 2009 (toen de kwartaalenquête begon). Sedert de laatste enquête is de tevredenheid van de ondernemingen, uitgesplitst naar grootte, over de kredietvoorwaarden verbeterd voor alle categorieën. De tevredenheidsgraad weerspiegelt nog steeds gunstige kredietvoorwaarden voor alle ondernemingen. In totaal bedroeg het saldo van de beoordelingen van de kredietvoorwaarden in oktober 27,3 % voor de kleine ondernemingen, 35,9 % voor de middelgrote ondernemingen, 38,2 % voor de grote ondernemingen en 40,8 % voor de zeer grote ondernemingen. 14

15 15