MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE

Transcriptie

1 - ALGEMENE PROBLEMATIEK MAT00 - MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE Het belang van de keuze van materialen en buwtechnieken in het Brussels Hfdstedelijk Gewest BENADERING De keuze van materialen en buwtechnieken wrdt te vaak gestuurd dr het esthetische karakter (stedenbuwkundig reglement, keuze van de buwheer, ), dr technische vereisten (stabiliteit, vuurbestendigheid, ), en ng meer dr het ecnmische aspect dat inherent is aan de buwksten. Deze manier van keuzes maken aangaande technieken en buwmaterialen, hudt erg weinig rekening met de pririteiten die ndig zijn m de gevlgen van de buw p de gezndheid en het milieu te beperken. De "duurzame" keuze van buwmaterialen met absluut rekening huden met de bekmmernissen inzake gezndheid, milieu en energie. > Impact p de gezndheid Hewel de markt en de reglementeringen p dit vlak steeds strikter wrden (zie de pkmst van de eclabels die beperkingen pleggen qua emissies, de Eurpese richtlijn REACH enz.), blijven er p de markt prducten en buwmaterialen bestaan die schadelijk kunnen zijn vr de gezndheid, tijdens hun fabricage, hun uitvering, hun gebruik, f hun beheer p het einde van de levensduur, als afvalstf. De keuze van de materialen en de buwtechnieken met rekening huden met dit gegeven. De prblemen die men ervaart en hun mgelijke plssingen situeren zich p het vlak van: de ademhalingswegen: prblemen verrzaakt dr minerale vezels, VOS het endcrien systeem: aanwezigheid van PCP, vlamvertragers het risic p kanker: aanwezigheid van tlueen, benzeen, xyleen f PCP huidirritaties en irritaties aan de gen: aanwezigheid van frmaldehyde, minerale vezels de nieren: aanwezigheid van tlueen, benzeen, xyleen f PCP het zenuwstelsel: aanwezigheid van tlueen, benzeen, xyleen f PCP, lindaan f insecticiden, fungiciden en pesticiden Deze lijst smt slechts enkele risic s p die te maken hebben met hfdzakelijk chemische vervuiling. Andere risicfactren hebben fysische rzaken (vchtigheid) f bilgische rzaken (schimmel, mijten, pllen). Meer infrmatie ver dit nderwerp vindt u in de fiches CSS08 Fysische en chemische verntreiniging binnenshuis, CSS09 Lijm en verf: hun invled p gezndheid en milieu en CSS11 Interne vervuilingsbrnnen beperken: bicntaminanten. > Impact p het leefmilieu De impact p het leefmilieu kan vele vrmen aannemen. Dit geldt vr elk materiaal, vanaf de grndstfwinning tt het einde van de levenscyclus. De grndstfwinning kan schade aanrichten aan de natuur en kan de reserves van niet-hernieuwbare brnnen aantasten, de BLZ. 1 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI ALGEMENE PROBLEMATIEK MAT00 -

2 stadia van prductie, uitvering en explitatie genereren vervuilende stffen en afval, k de vernietigingsfase genereert vaak een aanzienlijke heveelheid afval en andere schade. Het leven van het materiaal f het prduct hudt niet systematisch p bij de afbraak van het gebuw: materialen wrden gedemnteerd, gerecupereerd, vr andere deleinden ingezet, het zijn allemaal scenari s die een andere impact hebben Het is k belangrijk m in deze reflectie de milieu-impact mee te nemen die verband hudt met het transprt en de energie m prducten te vervaardigen (elementen en materialen). > Energieverbruik De bezrgdheid van de buwers gaat steeds meer uit naar een ratineel gebruik van energie teneinde het energieverbruik in de gebuwen te beperken. Die delstelling is essentieel, maar het is wel van belang dat we de milieu-impact van het architectuurprject als een glbale prblematiek bekijken. Het energieverbruik van een gebuw beperkt zich immers niet tt de verwarming, de prductie van sanitair warm water en strmverbruik. Het hudt meer algemeen verband met het architectuurntwerp, en meer bepaald de inplanting (distributienetwerken en binnenkmende leidingen), de riëntatie van het gebuw (znneinbreng, natuurlijke verlichting enz.), de keuze van buwsystemen en -materialen (grijze energie van materialen ), en de capaciteit van het gebuw m zich dr de tijd aan te passen aan diverse gebruikswijzen. KEUZECRITERIA Behalve de algemene bezrgdheid ver gezndheid en milieu, met de keuze van materialen idealiter rekening huden met de vlgende criteria: > Srt en rsprng van de grndstffen Kennis van de grndstffen die in de samenstelling van de materialen wrden gebruikt, kan een idee geven ver de milieu-impact van het prduct. Men met zich nder meer de vlgende vragen stellen: Is de grndstf natuurlijk hernieuwbaar 1 p relatief krte termijn (minder dan 20 jaar), is ze afkmstig uit recyclagecircuits, f is ze in grte heveelheid aanwezig in de natuur? Kan de grndstf een brn zijn van uitstt van schadelijke stffen f deeltjes? Wat is de gegrafische rsprng van de grndstf: reginaal, natinaal, Eurpees, mndiaal? Welke vrzrgen werden bij de ntginning en de explitatie van de grndstf genmen: veiligheid en gezndheid van de arbeiders f bewners, maatschappelijke cntext? Het is bijvrbeeld beter dat betn wrdt aangemaakt met granulaten die vrtkmen uit de recyclage van inerte steenmaterialen, in plaats van riviergrind f steengreves, waarvan de winning de natuur ntwricht. Om dezelfde reden kiest men het best hut van gelabelde prducties en van lkale afkmst, en geen hut dat in niet-verantwrde, niet-duurzame explitaties is gekapt. > Type uitvering De uitvering van de materialen kan aan de rsprng liggen van vervuiling p verschillende niveaus. Al naar gelang het geval heeft de uitvering immers minder f meer water en elektriciteit ndig en brengt ze meer f minder afval mee. In dezelfde cntext zrgt de uitveringstechniek vr een minder f meer cnsequente verplaatsing van buwmaterialen en arbeiders. Bijvrbeeld: een traditinele buwtechniek zals metselwerk verrzaakt een grtere vervuiling p de buwplaats dan een buwtechniek p basis van prefabricatie, die een ptimaal afvalbeheer in een atelier garandeert, een snelle uitvering mgelijk maakt en het transprt beperkt. 1 Een grndstf is hernieuwbaar indien ze zdanig wrdt gebruikt dat de vrraad ervan niet uitgeput geraakt. De jaarlijkse natuurlijk geprduceerde heveelheid met gelijk zijn f met meer bedragen dan de heveelheid die de mens in diezelfde peride uit het milieu heeft gehaald (bijvrbeeld: hut, in het kader van verantwrde bsbuw). BLZ. 2 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010

3 We wijzen algemeen gesprken p het belang van de manier waarp kwalitatief de materialen wrden aangewend. Het is van essentieel belang m zich te infrmeren ver de geldende nrmen en prfessinele vrschriften, zdat later niets afgebrken met wrden wegens een slechte uitvering in het begin. > Levensduur Elk materiaal heeft een gemiddelde levensduur die varieert p basis van de kwaliteit van het prduct, en zijn uitvering en nderhud. Men met trachten m zveel mgelijk materialen te gebruiken met een z lang mgelijke levensduur en een z klein mgelijke impact p het milieu. De reële levensduur van het gebruikte materiaal met truwens z dicht mgelijk bij de theretische levensduur liggen. Dat betekent dat het materiaal gemakkelijk nderhuden en hersteld met kunnen wrden, maar vral dat de aanwending adequaat met zijn. Het blijft raadzaam m het juiste materiaal te gebruiken, p de juiste plaats, vr het juiste gebruik, en p de juiste wijze. > Ndzaak van nderhud en behud De meeste materialen hebben nderhud f bijwerkingen ndig m hun behud in de tijd te garanderen. Bij het kiezen van materialen met men zich vragen stellen ver de frequentie en het srt nderhud ndig vr elk type afwerkingsmateriaal (binnen: vlerbekleding, muurbekleding, schrijnwerk,... buiten: gevelbekleding, dakbedekking, schrijnwerk,...), maar men met k p zek gaan naar een adequaat gebruik m al dat nderhud te beperken. Men kiest het best buwmaterialen en -technieken die p lange termijn hersteld f bijgewerkt kunnen wrden znder al te zware ingrepen. In dezelfde zin kan men bij het kiezen van materiaal met een langere levensduur, een selectie maken p basis van de mgelijkheid tt vervanging p het einde van de levenscyclus. In alle gevallen met men erp tezien dat mkeerbare technieken wrden tegepast, die de mgelijkheid bieden m beschadigde delen te demnteren, znder dat de delen die in gede staat verkeren schade plpen. De behandelingsprducten meten speciaal nderzcht wrden m hun eventuele impact te bepalen p de gezndheid en het milieu. We nemen het vrbeeld van lijmen en verven die VOS (vluchtige rganische stffen) kunnen bevatten, die schadelijk zijn vr de gezndheid en die de recycleerbaarheid van een samenstellend element beperken. > Recyclagemgelijkheid en srt behandeling Alle materialen prduceren afval, zwel in het stadium van de prductie als van de explitatie f de afbraak. In het beste geval kunnen de gebruikte materialen wrden gerecupereerd vr hergebruik f recyclage. In het slechtste geval wrdt het thermisch gevalriseerd (verbranding) f naar de strtplaats gebracht, waar het bijdraagt tt de belasting van het leefmilieu. Het srt behandeling p het einde van de levensduur hangt niet enkel af van de aard van de materialen, maar k van de manier waarp ze wrden gebruikt, hetgeen de demntage- en recuperatiecapaciteit bepaalt van de samenstellende elementen en materialen. Het is ndig m een decnstructiedesign te verwegen, ftewel de kunst m iets te ntwerpen met het g p een latere afbraak (eerder schreven dan lijm, plannen en infrmatie beschikbaar inzake afbraak, ). De recyclagemarkt evlueert vrtdurend en het is niet gemakkelijk m de recyclagemgelijkheid van materialen te bepalen, want ze varieert vlgens het aanbd van de markt en de gegrafische ligging. Bij gebrek aan precieze infrmatie met het vrzrgsprincipe wrden tegepast. Op basis hiervan wrden materialen gekzen waar een gevestigde, al bewezen recyclagemgelijkheid vr bestaat. Dit principe impliceert dat men alle adequate middelen met inzetten m ged te kunnen srteren en te kmen tt een efficiënte afbraak, met name cördineren p de buwplaats, alle BLZ. 3 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010

4 betrkkenen p hun verantwrdelijkheid wijzen, de vereiste infrmatie en instrumenten ter beschikking stellen, We merken p dat materialen van plantaardige f dierlijke rsprng vaak als vrdeel hebben dat ze gemakkelijk recycleerbaar f zelfs cmpsteerbaar zijn (bijvrbeeld: smmige catings f natuurlijke islatiematerialen, hut,...), p vrwaarde dat de behandelingen die ze hebben ndergaan dit ptentieel niet schaden. De afvalbeheergids inzake buw en afbraakwerken uitgegeven dr Leefmilieu Brussel (versie december 2009) vermeldt de belangrijkste acties die meten wrden ndernmen teneinde de prductie van afval te beperken en het afvalverwerkingsprces ged te beheren. De verschillende actren staan erin vermeld, met beschrijving van hun rl en hun activiteiten. De vzw ROTOR is een gede infrmatiebrn rnd afval, beheer, hergebruik en recyclage en de integratie van die benaderingen in het architectuurprject ( Tal van buwprducten uit recyclagecircuits verschijnen nu p de markt. Smmige daarvan wrden vrgesteld p de site van het KINT (Kninklijk Instituut vr het Duurzame Beheer van de Natuurlijke Rijkdmmen en de Bevrdering van Schne Technlgie): > Overzicht van de criteria Verscheidene eerder aangehaalde criteria kunnen geïntegreerd en samengevegd wrden in de vrm van een waardeberdeling in een glbale vergelijkende studie van buwmaterialen Levenscyclusanalyse (LCA) f Ecbalans. Dit srt gegevens geeft de mgelijkheid m buwmaterialen te kiezen die rekening huden met de bezrgdheid m gezndheid en milieu. De meilijkheid bestaat er vrtaan in m cherente LCA-brnnen te identificeren (gerealiseerd vlgens dezelfde hypthesen en methdlgieën), deze te begrijpen en ze te interpreteren. In deze gids wrdt regelmatig verwezen naar een evaluatiesysteem van het vlgende type: de Milieuclassificatie van buwmaterialen van het NIBE (Nederlands Instituut vr Buwbilgie en Eclgie). Het NIBE is een referentietl ntwikkeld in Nederland met als del het pstellen van een klassement van buwmaterialen p basis van eclgische indicatren. Deze studie neemt verschillende factren in aanmerking die de natuurlijke mgeving, de bebuwde mgeving en de mens beïnvleden. Het materiaal f de techniek met de laagste NIBE-cëfficiënt heeft de beste eclgische eigenschappen. De criteria die in de NIBE-studie in aanmerking werden genmen, zijn de primaire energiebehefte vr de vervaardiging van het materiaal, de uitputting van de vrraden van natuurlijke hulpbrnnen, de vervuiling van de plaats waar de grndstf wrdt gewnnen, de fysische f chemische wijziging van de mlecuulketen, de uitstt van de vervuilende stffen CO 2 en SO 2 de gezndheidsfactr (gas / hygrmetrie / electrmagnetisch niveau), de levensduur (levensduur en nderhud, recyclage) en tt slt een valrisatie-index. De NIBE-tl biedt de mgelijkheid m in het kader van een buw f renvatie een keuze te maken gericht p gezndheid en milieu, p basis van een vergelijking van verschillende materialen bestemd vr eenzelfde functie. De infrmatie met betrekking tt deze nrm en methdlgie is beschikbaar p het internet: f p de Vlaamse tegenhanger De ppularisering van de infrmatie ver het eclgisch kiezen van materialen biedt iedereen de kans m zijn pririteiten aangaande begde buw- f renvatieprjecten te bepalen en te mschrijven. De keuze van buwmaterialen en -technieken gebeurt p basis van verschillende criteria. Het is belangrijk deze te kennen vrdat men een buw- f renvatieprject start. BLZ. 4 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010

5 HANDELEN Wat met men den als men wrdt gecnfrnteerd met de keuze van buwmaterialen? Drie basishandelingen meten leiden bij deze bedenkingen. Op basis hiervan is het mgelijk een aangepaste selectie te maken tussen buwmaterialen, die rekening huden met de bekmmernis m bezuiniging, leefmilieu en gezndheid: Minimaal: Het gebruik van buwmaterialen ratinaliseren GEBRUIKEN INDIEN NODIG Vrdat men zich vragen stelt ver de eclgische keuze van materialen, met men nagaan f die materialen echt nntbeerlijk zijn. Het is natuurlijk nmgelijk m te buwen "znder materiaal", maar het is wel mgelijk m het materiaal alleen daar te gebruiken waar het ndig is f m smmige materialen te hergebruiken. We nemen als vrbeeld vler-, wand- en plafndbekledingen waarvan men in smmige gevallen kan afzien, mdat de ruwe afwerkingsmaterialen zichtbaar wrden gelaten. Denk aan vlerplaten in glad betn, zichtbare plafndstructuren (huten structuur f hlle welfsels in glad betn) f verschillende srten metselwerk vr de muren. Men kan nder andere het gebruik van pleisterwerk, plafnnering, vlerbekleding enz. vermijden. Ok de structuur kan zdanig wrden bestudeerd dat men uitkmt bij een techniek die eenzelfde buwkwaliteit biedt maar met een kleinere heveelheid materiaal. Aangeraden: De materiaalkeuze ptimaliseren vlgens gebruik, belasting en bestemming KIEZEN VOLGENS DE BEHOEFTE Op basis van het srt gebruik van het materiaal, van zijn belasting (afbraakstffen, mechanische belastingen,...) en van zijn bestemming (gebruik in een weinig tegankelijk deel van het gebuw b.v.) selecteert men materiaalgrepen die de beste sterkte-eigenschappen in de tijd hebben, rekening hudend met de eventuele ndzaak van nderhud, slijtage, vervanging en dergelijke. Optimaal: Vr eenzelfde technische kwaliteit de materialen kiezen die de kleinste impact hebben p het milieu ECOLOGISCHE KEUZE Als de buwwijze bepaald is en de esthetische criteria en de "technische" kenmerken van de materialen zijn vastgesteld, vert men een grndig nderzek uit naar de eclgische kwaliteiten van de materialen. Bij een gelijkwaardige kwaliteit p technisch vlak en vereenkmstig de inherente belasting bij de tepassing van het betreffende materiaal, met men ervr zrgen dat men het materiaal kiest met de kleinste impact p het milieu en de gezndheid. Het is belangrijk te vermelden dat het kiezen van de buwmaterialen tegelijkertijd met gebeuren met het verleg ver de keuze van buwtechnieken. Elke buwtechniek heeft vren nadelen, zwel vanuit ecnmisch, milieuvriendelijk als maatschappelijk gpunt. We nemen als vrbeeld de uitvering van een "lichte" binnenwand (gipskartn p een metalen structuur) in vergelijking met een "zware" wand (metselwerk in baksteen). De "lichte" wand kan snel wrden geplaatst, met een geringe afvalprductie, er kmt geen water bij te pas... Maar ze biedt meestal een slechtere akestische prestatie en al haar samenstellende elementen kunnen niet systematisch gerecycleerd wrden, k al gaat het slpwerk een stuk vltter. De "zware" wand wrdt minder snel pgericht, er is water ndig in variabele heveelheden en bvenp kmt vaak een afwerkingscating, wat de heveelheid materie en arbeid vermeerdert... Ze biedt daarentegen een betere akestische prestatie, een betere thermische prestatie dr haar inertie en ze beschikt ver een hg recyclageptentieel (inerte materialen). BLZ. 5 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010

6 Hier zien we beter het rechtstreekse verband tussen de buwmaterialen en de keuze van de buwtechnieken ten pzichte van de eisen van het prject. Deze analyse met vraf en vr elk geval afznderlijk uitgeverd wrden dr de pdrachtgever en de uitverder. ECONOMISCHE GEGEVENS In tegenstelling tt de gangbare pvatting, zrgt de keuze van eclgische materialen vr nieuwbuw f renvatie niét systematisch vr een meerkst. De ecnmische analyse met vr elk geval afznderlijk gebeuren en behalve de kstprijs van de materialen, meten k de kstprijs van de uitvering, de levensduur en de nderhudsksten wrden meegerekend. We nemen als eenvudig vrbeeld de keuze van een huten raamkzijn, dat belangrijke thermische en eclgische prestaties biedt in vergelijking met aluminiumprfielen, waarvan de milieu-impact ngunstiger is. In de praktijk blijkt hut, afhankelijk van de srt, k ecnmisch interessanter. RENOVATIE & NIEUWBOUW: VERSCHILLENDE VOORZORGEN Kiezen tussen bepaalde eclgische materialen vr een renvatie is en blijft relatief meilijk. Bij renvaties gebeurt het vaak dat men plssingen met zeken vr vchtprblemen, prblemen van beschadigde materialen f aantasting dr insecten f schimmels. Dit vereist het gebruik van materialen f behandelingen die een enrme impact p het milieu kunnen hebben. Dr creatieve keuzes te maken bij nieuwbuw, vermijdt men een grt aantal van die meilijkheden en kan men besparen p bepaalde van die materialen f kan men uit een ruimer palet kiezen. Desndanks is het beter te renveren dan eraan te verzaken mwille van de impact p het milieu. Bij het pwaarderen van een bestaande wning kan men de bestaande cnstructie gebruiken, de heveelheid "nieuwe grndstf" beperken en de ecnmische en milieu-impact van de distributienetten verkleinen (gas / water / elektriciteit / rilering). Anderzijds draagt een renvatie in een stedelijke mgeving bij tt het bevrderen van de kwaliteit van de stad en de mbiliteit, als het gericht is p penbaar en alternatief verver (fiets...). We wijden hier even uit m te vermelden dat men bij een renvatie gecnfrnteerd kan wrden met materialen die na jaren schadelijk blijken vr de gezndheid en/f het milieu. We nemen als vrbeeld de vezelmaterialen van het type asbest (denk aan nderdakpanelen, islatie,...) f smmige muurbekledingen (bepaalde ldverven,...). Al naar gelang de behandeling ervan (verwijderen, gladschuren,...) meten bijzndere maatregelen wrden genmen. Het is belangrijk m zich te infrmeren ver het type bestaande materialen in het te renveren gebuw, alsk ver de maatregelen die men met nemen vr hun behandeling, vervanging f verwijdering. MEER WETEN Vr bijkmende infrmatie ver de materiaalkeuze en het afvalbeheer in gebuwen kunt u de vlgende fiches raadplegen: MAT01 - Didactische en ergnmische vrzieningen inzake afvalbeheer ntwerpen MAT02 - Ruwbuw: ratinele en spaarzame technieken en buwmaterialen kiezen, rekening hudend met hun milieubalans MAT03 - Een materiaal kiezen vr de dakbedekking, rekening hudend met zijn milieubalans MAT04 - Het ideale materiaal kiezen vr buitenschrijnwerk MAT05 - Thermische islatie: geznde en eclgische materialen kiezen MAT06 - Bekleding van binnenmuren en plafnds: geznde en eclgische materialen kiezen MAT07 - Vlerbekleding: geznde materialen met een gunstige milieubalans kiezen MAT08 - Een hutsrt kiezen vlgens de aard en de tepassing BLZ. 6 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010

7 MAT10 - Niet-dragende muren en tussenwanden: geznde materialen met een gunstige milieubalans kiezen MAT11 - Akestische islatie: geznde materialen met een gunstige milieubalans kiezen MAT12 - Recycleer materialen en afval, z mgelijk in situ MAT13 - Rekening huden met de levensduur van bestaande en tekmstige gebuwen en hun cmpnenten BLZ. 7 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010

8 AANVULLENDE INFORMATIE BIBLIOGRAFIE Algemene werken ver de keuze van materialen: Michiel Haas, Milieuclassificatie Buwmaterialen, Nederlands Instituut vr Buwbilgie en Eclgie te Naarden (NIBE) - Fiches Ecbestekken, pgemaakt dr de Cnferentie ver ecbuwen - Friedrich Kur, L habitat éclgique Quels matériaux chisir, uitg. Terre Vivante, 1999 Jutta Schwarz, L éclgie dans le bâtiment Guides cmparatifs pur le chix des matériaux de cnstructin, 1998 Suzanne en Pierre Déux, Le guide de l habitat sain, Mediec Editins Leefmilieu Brussel, Adviesgids vr het energievriendelijk en duurzaam ntwerpen van cllectieve wningen Infrmatie ver eclgische cnstructies: Ecmat, Infrmatie ver labels: Natureplus: Frest Steward Cuncil: Pan Eurpean Frest Certificatin: Varia Wetenschappelijk en Technisch Centrum vr het Buwbedrijf: BLZ. 8 VAN 8 MATERIALEN IN BOUW EN RENOVATIE JULI 2010