Regio in Beeld Rijk van Nijmegen. Oktober 2017

Transcriptie

1 Regio in Beeld Rijk van Nijmegen Oktober 2017

2 Inhoudsopgave Voorwoord 2 1. Inleiding Een arbeidsmarkt in verandering Toegenomen mismatch 3 2. Grote verschillen in arbeidsmarktpositie werkzoekenden Beroepsbevolking Rijk van Nijmegen groeit WW daalt, bijstand stijgt Laagopgeleiden zijn vaker werkloos Veel administratieve beroepen verdwijnen Arbeidsbeperkten kwetsbaar op arbeidsmarkt Grotere kans op langdurige werkloosheid bij 55-plussers Trends en ontwikkelingen veranderen de arbeidsmarkt Werkgelegenheid Rijk van Nijmegen groeit Meer vacatures, maar zowel krapte als overschotten in Rijk van Nijmegen Ontwikkelingen die de arbeidsmarkt beïnvloeden Kansen voor kwetsbare groepen Meer kansen op werk in Rijk van Nijmegen Beste kans laagopgeleiden in techniek en logistiek Toename arbeidsparticipatie arbeidsbeperkten Oudere vrachtwagenchauffeurs en technici vinden vaker werk Overstappen voor betere arbeidsmarktkansen Uitdagingen voor de arbeidsmarkt Baankansen nemen toe maar passend personeel wordt schaars Brede vertegenwoordiging van sectoren is beperkt Nieuwe dynamiek op de arbeidsmarkt Uitdagingen voor de overheidspartijen in het Rijk van Nijmegen Aanvullend samenwerken 31 Bronnen 32 Begrippen en afkortingen 33 Colofon 34 Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 1

3 Voorwoord De Nederlandse economie groeit steeds verder. Het aantal banen neemt toe en de werkloosheid neemt af. Toch komt niet iedereen aan het werk. Er zijn werkgevers die moeilijk aan passend personeel komen. Vraag naar personeel van werkgevers en het aanbod van werkzoekenden sluiten daarbij niet op elkaar aan. Dit kan de groeimogelijkheden van de arbeidsmarkt beperken. Een ander groeibeperkend risico in arbeidsmarktregio Rijk van Nijmegen is de sterke vertegenwoordiging van de sectoren zorg & welzijn en Onderwijs, gecombineerd met de beperkte vertegenwoordiging van groeisectoren als ICT, vervoer en zakelijke diensten. Ook de vergrijzing en hoe daar op te anticiperen behoeft aandacht en beleid. Dit om de arbeidsmarktregio Rijk van Nijmegen gezond te houden. Behalve de aantrekkende economie spelen technologische veranderingen, zoals automatisering en robotisering, een rol. Hierdoor verdwijnen of veranderen bestaande functies. Daarnaast ontstaan er ook nieuwe functies door innovatie en verbindingen tussen techniek en diensten. Bovendien wordt arbeid flexibeler georganiseerd. Dit alles stelt andere en vaak hogere eisen aan personeel. Partijen op de arbeidsmarkt worden door deze ontwikkelingen voor een uitdaging gesteld. Zij staan hierbij voor het vraagstuk hoe zij mensen met een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt aan het werk krijgen en houden. Samenwerking is hierbij cruciaal. In de arbeidsmarktregio Rijk van Nijmegen is door de regiogemeenten hun taak op het gebied van reintegratie en arbeidsparticipatie gebundeld in één organisatie, het Werkbedrijf Rijk van Nijmegen. Hierdoor kunnen de verschillende samenwerkingspartners elkaar makkelijk vinden. Daarnaast werken gemeenten en UWV samen met werkgevers-, werknemersorganisaties en onderwijsinstellingen in de Stuurgroep Arbeidsmarkt Rijk van Nijmegen (SAR). Door middel van deze samenwerkingsverbanden willen wij gezamenlijk de uitdagingen aanpakken, rondom het aan het werk helpen van mensen met kwetsbare arbeidsmarktposities en het verkleinen van discrepantie op de arbeidsmarkt. Hanneke Berben van het ROC Nijmegen, een van onze samenwerkingspartners, zegt hierover: ROC Nijmegen ervaart dat discrepantie op de arbeidsmarkt echt een steeds grotere rol van betekenis gaat spelen. Ieder roc leidt haar studenten op met en bij werkgevers. In tijden van crisis nam het aantal mogelijke stageplekken af en werd het moeilijker om vakmensen klaar te stomen voor het moment dat de arbeidsmarkt weer zou aantrekken. Een roc moet daarin anticyclisch te werk gaan. Ook ontwikkelt zij zich door naar een organisatie die sneller kan reageren op acute onderwijsvragen vanuit de arbeidsmarkt. In de berichtgeving vanuit UWV over de arbeidsmarkt zou ROC Nijmegen graag ook samenwerken of aanvullen over wat dat betekent voor opleidingsprogramma s. Vaak moeten die, ondanks de dan geldende krimp, juist toch doorgang vinden in verband met de mogelijke groei, vier jaar later. In de afgelopen jaren heeft ROC Nijmegen samen met het bedrijfsleven in de bouwsector dit zo opgepakt. Een roc kent die dynamiek en kan daarin meedenken. ROC Nijmegen ziet mogelijkheden om samen met werkgevers, UWV en gemeenten in te zetten op het voorkomen van te veel discrepantie. Dat vergt slagkracht, vooral van de drie publieke organisaties. Hierop willen wij de komende jaren, vanuit samenwerking in het Rijk van Nijmegen, inzetten. We verwachten samen een mooie publiek private samenwerking door te ontwikkelen, ten gunste van de arbeidsmarktregio Rijk van Nijmegen. Regio in Beeld analyseert de arbeidsmarkt in Rijk van Nijmegen en biedt zo een gemeenschappelijk startpunt voor regionaal arbeidsmarktbeleid. Hiermee kunnen gemeenten, UWV, onderwijsinstellingen, werkgever- en werknemersorganisaties, de werking van de arbeidsmarkt gezamenlijk verbeteren, met op elkaar afgestemde activiteiten. Hoofdstuk 1 geeft een inleiding op Regio in Beeld. Hoofdstuk 2 beschrijft de omvang en kenmerken van werkzoekenden in Rijk van Nijmegen, en hun positie op de arbeidsmarkt. Hoofdstuk 3 schetst de trends en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Hoofdstuk 4 geeft een beeld van de kansen voor werkzoekenden en de knelpunten voor werkgevers in de personeelsvoorziening. Afsluitend belicht hoofdstuk 5 wat samenwerkende regionale partijen (kunnen) doen om kansen te benutten en knelpunten te verkleinen. Ik wens u veel leesplezier en inspiratie om gezamenlijk de uitdagingen op de arbeidsmarkt van Rijk van Nijmegen aan te gaan. Antoinette Verveen, Regiomanager UWV WERKbedrijf Rijk van Nijmegen Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 2

4 1. Inleiding Ondanks de economische groei neemt de werkgelegenheid niet op die manier toe dat iedereen die kan en wil werken een betaalde baan verkrijgt. Daarmee dreigen bepaalde groepen achterop te raken. Met deze boodschap in de Arbeidsmarktanalyse 2017 van UWV en Panteia werd recent een belangrijke uitdaging voor de Nederlandse arbeidsmarkt geformuleerd. Deze Regio in Beeld beschrijft hoe dit voor Rijk van Nijmegen uitpakt Een arbeidsmarkt in verandering De Nederlandse economie floreert. Het Centraal Planbureau verwachtte in september 2017 een economische groei van 3,3% in 2017 en 2,5% in Ook de werkgelegenheid stijgt. Die groei is omvangrijk genoeg om de werkloosheid te laten dalen, maar niet sterk genoeg om kansen aan iedereen te bieden. Tegelijkertijd is er sprake van technologische ontwikkelingen, zoals automatisering en robotisering. Hierdoor ontstaan nieuwe beroepen en nieuwe banen, verdwijnt er werk en worden er andere, vaak hogere, eisen gesteld aan personeel. ICT-kennis wordt steeds belangrijker, in veel gevallen in combinatie met sociale vaardigheden. De snelheid en omvang van deze ontwikkelingen laten zich echter moeilijk voorspellen, de invloed van technologische ontwikkelingen verschilt sterk per sector en beroep. Duidelijk is in ieder geval dat deze ontwikkeling de komende jaren voortzet Toegenomen mismatch Mede hierdoor neemt de mismatch op de arbeidsmarkt sinds een aantal jaren toe. Er zijn groepen met een structureel slechte positie op de arbeidsmarkt, zoals laagopgeleiden, werkzoekenden met een administratief beroep, arbeidsbeperkten en 55-plussers. Maar ook aan werknemers in hogere en middelbare beroepen gaat dit allemaal niet ongemerkt voorbij. Tijdens de crisis verslechterde hun positie vaak verder. Hierdoor lopen zij het risico blijvend buitenspel te staan op de arbeidsmarkt. Tegelijkertijd komen steeds meer werkgevers moeilijk aan gekwalificeerd personeel. Dit geldt vooral in de techniek, bouw en ICT. Maar in toenemende mate zijn er ook personeelstekorten voor specifieke beroepen in sectoren als de zorg en het onderwijs. Werknemers en werkzoekenden voor deze beroepen komen makkelijker aan werk tegen betere arbeidsvoorwaarden. Uitdagingen voor arbeidsmarktpartijen In Rijk van Nijmegen staan arbeidsmarktpartijen voor de uitdaging om de mismatch op de arbeidsmarkt zoveel mogelijk te beperken, zodat de vraag van werkgevers en het aanbod van werkzoekenden zo goed mogelijk op elkaar aansluiten. Hierdoor worden personeelstekorten voorkomen en krijgen werkzoekenden uit kwetsbare groepen betere kansen op werk. Een deel van deze groepen valt onder de beleidsverantwoordelijkheid van gemeenten, een deel onder de verantwoordelijkheid van UWV. Ook onderwijspartijen hebben de uitdaging om hier preventief op in te spelen. Deze Regio in Beeld beschrijft voorgenoemde problematiek en (mogelijke) oplossingen op de arbeidsmarkt in Rijk van Nijmegen. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 3

5 2. Grote verschillen in arbeidsmarktpositie werkzoekenden Het aanbod van arbeid bestaat uit alle mensen die kunnen en willen werken. Samen vormen zij de beroepsbevolking. In dit hoofdstuk staan groepen met een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt centraal. Mensen (weer) aan het werk helpen is economisch en sociaal belangrijk en krijgt daarom veel aandacht. Minstens zo belangrijk is het om te zorgen dat mensen duurzaam aan het werk blijven. Voor een globale indruk van de aantallen mensen op de regionale arbeidsmarkt begint dit hoofdstuk met een overzicht van de opbouw en de ontwikkeling van de beroepsbevolking in Rijk van Nijmegen. Een groot deel van de beroepsbevolking werkt, een klein deel is werkloos. Zowel onder werkenden als onder werklozen zijn er groepen met een kwetsbaar positie op de arbeidsmarkt. Daarbij spelen vooral werkloosheidsduur, leeftijd, opleidingsniveau, bijscholing, beroepsscholing en gezondheid een rol. Die factoren worden uitvoerig besproken als belangrijke aangrijpingspunten voor beleid. Ondersteuning van de meest kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt is vooral georganiseerd langs de lijn van de verschillende soorten sociale zekerheidsuitkeringen. Daarom kijkt dit hoofdstuk ook naar de omvang en samenstelling van groepen uitkeringsgerechtigden in Rijk van Nijmegen Beroepsbevolking Rijk van Nijmegen groeit Rijk van Nijmegen heeft inwoners. Daarvan vormen de inwoners van 15 tot 75 jaar de potentiële beroepsbevolking. Van deze potentiële beroepsbevolking bieden mensen zich actief aan op de arbeidsmarkt. Deze werkenden en werklozen vormen samen de beroepsbevolking van Rijk van Nijmegen. In Rijk van Nijmegen groeit de beroepsbevolking in 2017 en 2018 met personen tot Dit komt vooral doordat de potentiële beroepsbevolking groeit. De bruto participatiegraad (het percentage van de potentiële beroepsbevolking dat werkt of werk zoekt en voor werk beschikbaar is) loopt in 2018 licht op tot 70%. Daarmee blijft de participatiegraad in Rijk van Nijmegen net iets onder het landelijk gemiddelde. Van de beroepsbevolking hebben in mensen betaald werk (de werkende beroepsbevolking). De overige mensen hebben geen werk terwijl zij wel actief naar werk zoeken en daarvoor ook meteen beschikbaar zijn (de werkloze beroepsbevolking). In 2016 is 6,4% van de beroepsbevolking in Rijk van Nijmegen werkloos. Dit werkloosheidspercentage is lager dan in 2015 maar en ligt nog steeds boven het landelijk gemiddelde van 6,0%. In 2017 daalt het werkloosheidspercentage verder. Afbeelding 2.1. Omvang (beroeps)bevolking Rijk van Nijmegen, december bevolking bevolking jaar (potentiële beroepsbevolking) beroepsbevolking werkloze beroepsbevolking Bron: CBS, bewerking UWV Afbeelding 2.1 geeft een beeld van de hierboven beschreven verhoudingen tussen de omvang van de bevolking en (delen van) de beroepsbevolking. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 4

6 2.2. WW daalt, bijstand stijgt Eind 2016 telt de beroepsbevolking in Rijk van Nijmegen personen. Hiervan ontvangt een deel een sociale zekerheidsuitkering, zoals WW, bijstand of een arbeidsongeschiktheidsuitkering. In afbeelding 2.2 staan de aantallen voor Rijk van Nijmegen, eind Het hebben van een WW-uitkering of een bijstandsuitkering betekent op zichzelf niet dat iemand een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt heeft. Dat wordt bepaald door kenmerken zoals leeftijd, werkloosheidsduur, opleidingsniveau en gezondheid, waar verderop in dit hoofdstuk aandacht aan wordt besteed. Bij arbeidsongeschiktheidsuitkeringen is er wel een directere relatie tussen uitkering en afstand tot de arbeidsmarkt. Een arbeidsbeperking is namelijk een belangrijke, maar niet de enige, voorwaarde voor recht op een uitkering. Er zijn grote verschillen in de aard van de arbeidsbeperking en in de mate waarin die beperking deelname aan het arbeidsproces belemmert. Afbeelding 2.2. Sociale zekerheidsuitkeringen en aandeel in de beroepsbevolking Rijk van Nijmegen en Nederland, december 2016 Beroepsbevolking Rijk van Nijmegen Nederland aandeel in aandeel in aantal beroepsbevolking beroepsbevolking WW ,7% 4,6% Bijstand tot AOW-leeftijd ,2% 5,2% Arbeidsongeschiktheid (AO) ,5% 8,9% waarvan Wajong ,4% 2,8% waarvan WAO ,7% 3,3% waarvan WIA ,4% 2,8% Bron: CBS en UWV In afbeelding 2.2 staan de aantallen uitkeringen ook uitgedrukt als percentage van de beroepsbevolking. In Rijk van Nijmegen hebben relatief minder mensen een uitkering op grond van de WAO of WIA dan landelijk. Het aantal WW-uitkeringen ligt net boven het landelijk gemiddelde. Het aandeel bijstands- en Wajong-uitkeringen is juist hoger dan landelijk. Afbeelding 2.3. Aantal WW-uitkeringen aan het eind van het jaar Rijk van Nijmegen, (realisatie) en (prognose) Bron: UWV Afbeelding 2.3 laat vanaf 2011 aantal WW-uitkeringen in Rijk van Nijmegen zien. In 2011 verslechterde de economie na een korte opleving in Het aantal WW-uitkeringen liep scherp op tot In 2014 kwam de omslag van economische krimp naar een langdurige periode van economische groei. Dit vertaalde zich in Rijk van Nijmegen vanaf 2015 in een afvlakking van het aantal WW-uitkeringen. Met ingang van 2016 vertoont de WW weer een sterke daling. Landelijk vertoont de WW een vergelijkbare ontwikkeling. Met de Wet werk en zekerheid (Wwz) is er sinds juli 2015 een nieuwe WW-systematiek op basis van inkomstenverrekening. Daarbij beëindigt UWV een WW-uitkering pas definitief nadat zeker is dat iemand twee maanden achter elkaar voldoende inkomsten uit werk heeft gehad. Wanneer iemand het werken Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 5

7 volledig hervat, wordt de WW-uitkering hierdoor drie maanden later definitief afgesloten. Deze nieuwe systematiek heeft dus een verhogend effect op het aantal lopende WW-uitkeringen. Het aantal WWuitkeringen in Rijk van Nijmegen eind 2015 maar een fractie lager dan eind 2014, ondanks het economische herstel dat jaar. In 2016 daalde de WW verder, in Rijk van Nijmegen zelfs sterker dan landelijk. Verwacht wordt dat het aantal WW-uitkeringen in Rijk van Nijmegen in 2017 met 17% verder daalt. Voor 2018 wordt een verdere daling verwacht die iets minder sterk zal zijn dan in Het WW-percentage in Rijk van Nijmegen ligt structureel boven het landelijk gemiddelde. Het WWpercentage is het aantal WW-uitkeringen als percentage van de beroepsbevolking. Relatief gezien heeft Rijk van Nijmegen dus iets meer WW-uitkeringen dan landelijk. Hoofdstuk 3 toont de omvang en ontwikkeling van banen in sectoren, die deze trend mogelijk verklaren. In 2016 belanden in Rijk van Nijmegen 570 WW ers in de bijstand Door de aanhoudende economische groei verliezen minder mensen hun baan, zodat er minder nieuwe WW-uitkeringen bij komen. Door de groei van het aantal banen en vacatures komen meer WW ers aan het werk. Hierdoor neemt het aantal lopende WW-uitkeringen af. Ook als WW ers geen werk vinden, houdt de WW-uitkering een keer op. Bijvoorbeeld omdat ze de maximale duur van de WW-uitkering bereiken, ziek worden of met pensioen gaan. Van hen krijgt een deel aansluitend een bijstandsuitkering. De overigen vinden alsnog werk of vallen terug op het inkomen van hun partner, op spaargeld of op een IOW- of IOAW-uitkering. Afbeelding 2.4. Doorstroom WW naar bijstand per gemeente in personen en aandeel in totale uitstroom WW Rijk van Nijmegen, 2016 Aantal % Nederland ,5% Rijk van Nijmegen 570 6,9% Berg en Dal 60 6% Beuningen 30 4% Druten 20 4% Heumen 10 3% Mook en Middelaar 0 3% Nijmegen 410 9% Wijchen 40 4% Bron: UWV Afbeelding 2.4 geeft de doorstroom in 2016 van de WW naar de bijstand in aantallen en als percentage van alle personen waarvan de WW-uitkering werd beëindigd. In Rijk van Nijmegen stroomden 570 mensen in aansluiting op de WW door naar de bijstand. Dat betekent een doorstroompercentage van 6,9%. Daarmee ligt Rijk van Nijmegen boven het landelijk gemiddelde van 5,5%. Ten opzichte van 2015 is het doorstroompercentage in Rijk van Nijmegen in 2016 iets afgenomen. In Rijk van Nijmegen is de doorstroom van de WW naar de bijstand, dus vanuit de WW bezien, relatief beperkt (6,9%). Vanuit de bijstand gezien is het echter een belangrijk deel van de nieuwe bijstandsuitkeringen. Het gaat dan om een vijfde deel van het aantal nieuwe bijstandsontvangers. Dit is een iets meer dan landelijk. De gemeente Nijmegen heeft in 2016 zowel qua omvang de grootste doorstroom (410 personen) als verhoudingsgewijs het hoogste doorstroompercentage (9%) van Rijk van Nijmegen. Doorgaans komen vooral in de grotere steden relatief veel WW ers in de bijstand. Dit komt onder andere door een groter aandeel alleenstaanden en een groter aandeel mensen dat in wijken met een lage sociaaleconomische status woont. Op gemeente Nijmegen en gemeente Berg en Dal na, hebben de overige gemeenten in Rijk van Nijmegen een doorstroompercentage van de WW naar de bijstand dat onder het landelijke gemiddelde ligt. Berg en Dal heeft na Nijmegen met 6% het hoogste doorstroompercentage en Heumen en Mook en Middelaar hebben met 3% de laagste doorstroompercentages. Toename bijstand vooral uit kwetsbare groepen Eind 2016 ontvingen in Rijk van Nijmegen personen (jonger dan de AOW-leeftijd) een bijstandsuitkering. Een jaar eerder waren dat er Dat betekent een stijging van 7,3%. Dat is hoger dan de landelijk stijging. Volgens de Monitor arbeidsmarkt komt deze stijging vooral door nieuwe wetgeving per 1 januari 2015 (de Participatiewet en de nieuwe Wajong 2015) en de toestroom van asielzoekers in 2015 en Deze toename betreft dus vooral mensen met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt. Voor deze mensen zijn vaak extra inspanningen nodig om hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten. Ook in Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 6

8 de instroom in de bijstand vanuit de WW zijn groepen met een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt sterk vertegenwoordigd, zoals 50-plussers, langdurig werklozen en laagopgeleiden. De samenstelling van de WW-populatie en de bijstandspopulatie verschilt sterk. Dit komt tot uitdrukking in de uitstroom naar werk. De kans om vanuit de WW aan het werk te komen ligt hoger dan vanuit de bijstand. Niet iedereen profiteert dus in dezelfde mate van de groeiende economie en de aantrekkende arbeidsmarkt. Van verschillende groepen is de positie op de arbeidsmarkt tijdens de crisis zelfs, verder, verslechterd. Hun arbeidsdeelname is lager, de werkloosheid hoger en ze slagen er minder vaak in om weer aan het werk te komen. Als ze werk vinden, is dit vaker een flexibele baan. Ook nu de crisis voorbij is en de arbeidsmarkt herteld, lopen zij het risico langdurig met inkomens- en werkonzekerheid te kampen. De komende paragrafen beschrijven de achtergrond van een aantal van deze groepen: laagopgeleiden, werkzoekenden met een administratief beroep, arbeidsbeperkten en 55-plussers. Voor een deel overlappen de genoemde groepen elkaar Laagopgeleiden zijn vaker werkloos Laagopgeleiden zijn mensen zonder startkwalificatie. Zij hebben basisonderwijs, vmbo of mbo-1 als hoogst afgeronde opleiding. In de beroepsbevolking van Rijk van Nijmegen gaat het in 2016 om mensen (inclusief scholieren en mbo-studenten). Dat is 19% van de beroepsbevolking, wat minder is dan het landelijke gemiddelde van 22%. Afbeelding 2.5. Aandeel laagopgeleiden in de beroepsbevolking Rijk van Nijmegen en Nederland, 2016 Bron: UWV In afbeelding 2.5 staat het aandeel laagopgeleiden in de beroepsbevolking per arbeidsmarktregio. In de omringende regio s van Rijk van Nijmegen is dat aandeel zeer wisselend, van 21% in Midden-Gelderland tot 26% in Rivierenland. Een belangrijke kanttekening bij afbeelding 2.5 is dat ook scholieren (havo/vwo) en mbo-studenten die nog geen diploma hebben, tot de laagopgeleiden worden gerekend. Zolang ze geen diploma hebben vallen ze strikt genomen onder de laagopgeleiden. Hun arbeidsmarktperspectief op de langere termijn is echter veel beter dan van volwassenen die geen onderwijs meer volgen. Scholieren en mbo-studenten hebben of zoeken vaak louter een bijbaan tijdens de studie. Op verzoek van UWV heeft CBS op landelijk niveau cijfers over laagopgeleiden uitgesplitst naar wel en niet schoolgaand/studerend. De rest van deze paragraaf gaat over de groep laagopgeleiden exclusief scholieren en studenten. Uit het UWV-rapport Kansen voor laagopgeleiden blijkt dat het met een deel van de laagopgeleiden helemaal niet zo slecht gaat op de arbeidsmarkt. Dit geldt vooral voor mensen met een vast contract. Maar er zijn ook veel laagopgeleiden zonder werk. Een groot deel van hen ontvangt helemaal geen uitkering. Een klein deel ontvangt een WW-uitkering. Deze WW ers hebben de meeste binding met de arbeidsmarkt: negen op de tien laagopgeleide WW ers kunnen en willen werken. Een deel is (tijdelijk) niet beschikbaar voor werk, bijvoorbeeld in verband met ziekte of het volgen van een opleiding. De meeste laagopgeleiden met een uitkering ontvangen een arbeidsongeschiktheids- of een bijstandsuitkering. Van laagopgeleiden met een bijstandsuitkering zijn vijf op de tien niet reëel beschikbaar omdat zij Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 7

9 niet kunnen en/of willen werken. Van laagopgeleiden met een arbeidsongeschiktheidsuitkering is dit bijna twee op de tien. Laagopgeleiden met een arbeidsongeschiktheids- of een bijstandsuitkering hebben bovendien meestal geen recente werkervaring, waardoor het lastiger is om werk te vinden. Belemmeringen bemoeilijken arbeidsdeelname Verder blijkt uit het hiervoor genoemde UWV-rapport dat de gemiddelde werkloosheid onder laagopgeleiden in Nederland met 9% hoger is dan onder middelbaar opgeleiden (6%) en hoogopgeleiden (4%). Er zijn zeker kansen op werk voor laagopgeleiden, maar verschillende belemmeringen kunnen het moeilijker maken om werk te vinden of te behouden. Gezondheidsproblemen Laagopgeleiden voelen zich gemiddeld vaker ongezond en hebben vaker te maken met (soms meerdere) chronische ziekten. Dit terwijl veel beroepen met goede kansen voor laagopgeleiden juist fysiek zwaar zijn. Tegelijkertijd kan werken leiden tot positieve gezondheidseffecten, vooral op het mentale vlak en het sociaal functioneren. Andere belemmeringen Naast gezondheidsproblemen hebben laagopgeleiden vaker te maken met cognitieve beperkingen, problemen in de thuissituatie en minder toegang tot hulpbronnen, zoals een uitgebreid sociaal netwerk. Vergrijzing De laagopgeleide bevolking is sterker vergrijsd dan de hoger opgeleide bevolking; ouderen komen moeilijker aan het werk. Concurrentie Laagopgeleiden ondervinden concurrentie op de arbeidsmarkt van veel andere groepen op de arbeidsmarkt, zoals scholieren en studenten, arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa en hoger opgeleiden. In arbeidsmarkt regio Rijk van Nijmegen is de concurrentie in detailhandel en horeca voor laagopgeleiden groot als het gaat om de vertegenwoordiging van studenten en scholieren (zie afbeelding 3.3). Scholing Laagopgeleiden nemen gemiddeld minder vaak deel aan formele en informele scholing dan hoger opgeleiden. Dit verschil is groter geworden. Vooral mensen met een flexibele baan volgen minder scholing. Aansluiting en transparantie Soms weten werkgevers en laagopgeleiden elkaar niet goed te vinden. Zo kunnen laagopgeleiden door vervoersproblemen of zorgtaken terughoudend zijn in het aannemen van werk met de beste kansen. Ook het grote aandeel tijdelijk werk kan een drempel vormen. Soms ook weten laagopgeleiden niet meer goed waar en via welke kanalen ze moeten zoeken. Door de toenemende automatisering en digitalisering worden veel routinematige taken overgenomen door slimme software en computersystemen. Hierdoor verdwenen al veel banen op de lagere (en middelbare) niveaus, onder andere in administratieve beroepen bij bijvoorbeeld banken. In dit soort beroepen is de kans op werk klein en de concurrentie tussen werkzoekenden groot. Door technologische ontwikkelingen komen er overigens ook nieuwe banen bij. Zo leidt de verschuiving van verkopen in fysieke winkels naar online winkels tot meer werk in de logistiek voor bijvoorbeeld koeriers. Voor deze banen worden vaak wel andere kennis en vaardigheden gevraagd. Er zijn verschillende manieren om de arbeidsparticipatie van laagopgeleiden te vergroten. Zo vergroot korte of langdurige scholing hun kansen op het vinden en behouden van werk. Verder kunnen laagopgeleide werkzoekenden gestimuleerd worden om werk te zoeken in andere, kansrijke(re) beroepen. Voor hen zijn relaties, open sollicitaties en uitzendbureaus belangrijke kanalen om aan werk te komen. Tegelijkertijd met het rapport Kansen voor laagopgeleiden bracht UWV een praktijkgids uit. Hierin staan praktische aanknopingspunten voor adviseurs en klantmanagers die laagopgeleiden helpen bij het zoeken naar werk Veel administratieve beroepen verdwijnen Elk bedrijf en elke instelling heeft wel economisch-administratief personeel in dienst. In 2016 werkten er in Nederland ruim 1,5 miljoen personen in bedrijfseconomische en administratieve beroepen. Dat betekent dat van alle werkenden één op de vijf à zes een bedrijfseconomisch of administratief beroep heeft. Die verhouding geldt landelijk en in Rijk van Nijmegen ook voor bij UWV ingeschreven werkzoekenden. Structurele veranderingen in administratieve beroepen raken dus veel mensen op de arbeidsmarkt. Van 2013 tot 2016 nam het aantal werkzame personen in deze beroepsgroep als geheel toe. Maar er is wel een groot verschil in ontwikkeling tussen de verschillende beroepsniveaus. Bij administratieve beroepen op lager en middelbaar beroepsniveau gaat het om weinig tot middelmatig complexe taken. Op dit niveau daalde de werkgelegenheid tussen 2013 en Landelijk daalde vooral het aantal secretaresses (-19%), boekhoudkundig medewerkers (-8%) en receptionisten en telefonisten (-7%). Door digitalisering en automatisering verdwijnen steeds meer repeterende administratieve taken in dienstverleningsprocessen. Klanten regelen hun zaken vaker online en de invoer van gegevens wordt Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 8

10 geautomatiseerd. Hierdoor verdwenen en verdwijnen veel banen bij bijvoorbeeld banken. Naar verwachting gaat deze ontwikkeling de komende jaren door en verdwijnt nog meer werk in (financieel) administratieve beroepen. Mensen die hierin hun baan kwijtraken, hebben een relatief grote kans op langdurige werkloosheid. Daarentegen groeit het aantal administratieve banen op hoger en academisch niveau. Controle van gegevens, analytische vaardigheden en advies aan klanten worden steeds belangrijker voor bedrijven. Op dit moment kunnen veel van deze taken (nog) niet geautomatiseerd worden. Toch zijn er signalen dat ook controletaken steeds meer te automatiseren zijn. Behalve administratieve beroepen zijn er ook andere beroepen met een ongunstige concurrentiepositie in Rijk van Nijmegen. Paragraaf 4.5 geeft aan welke dit zijn en welke alternatieve beroepen betere kansen op werk bieden. Soms is bij- of omscholing hierbij noodzakelijk Arbeidsbeperkten kwetsbaar op arbeidsmarkt Arbeidsbeperkten vormen een heterogene groep, van hoogopgeleiden met een lichte fysieke aandoening tot mensen zonder diploma met een ernstige verstandelijke beperking. De oorzaken de arbeidsbeperking lopen zeer uiteen: psychische aandoeningen (zoals persoonlijkheidsstoornissen, aanpassingsstoornissen en depressie), lichamelijke aandoeningen (zoals hartaandoeningen, kanker en spier- en gewrichtsaandoeningen) of ontwikkelingsstoornissen (zoals verstandelijke beperkingen of stoornissen in het autisme spectrum). Bij een deel van de mensen met een arbeidsbeperking hebben meerdere ziektebeelden. Ook de arbeidsmogelijkheden van arbeidsbeperkten lopen uiteen. De arbeidsparticipatie van de groep mensen met een arbeidsbeperking is veel lager dan van de groep die geen arbeidsbeperking heeft (zie ook afbeelding 2.6). Wel ontwikkelt de arbeidsdeelname van arbeidsbeperkten zich in 2015 gunstiger dan de jaren daarvoor. Dit komt door de economie groei waardoor ook het aantal banen en vacatures weer toeneemt. Daardoor kunnen werkgevers makkelijker mensen met een arbeidsbeperking in dienst nemen en houden. In 2015 neemt de arbeidsparticipatie voor de meeste groepen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering toe. Box 2.1 Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen: Wajong, WGA en WIA 35-min De Wajong (Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten) is een regeling voor mensen die arbeidsongeschikt werden voordat ze konden deelnemen op de arbeidsmarkt. Zij werden voor de leeftijd van 17 jaar of als student arbeidsongeschikt. Vanaf 2015 komen alleen jonggehandicapten die volledig en duurzaam arbeidsongeschikt zijn nog in aanmerking voor een Wajonguitkering bij UWV. De wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA) voorziet werknemers van een uitkering wanneer zij arbeidsongeschikt raken. De WIA vervangt sinds eind 2005 de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO). In de WIA ligt de focus op werken naar vermogen. Deze wet bestaat uit twee regelingen: Inkomensvoorziening volledig en duurzaam arbeidsongeschikten (IVA). Deze regeling verstrekt uitkeringen aan mensen met weinig tot geen arbeidsmogelijkheden, waarbij geen herstel wordt verwacht. Werkhervatting Gedeeltelijk Arbeidsongeschikten (WGA). Deze regeling verstrekt uitkeringen aan twee groepen: - Gedeeltelijk arbeidsgeschikten: hebben een verlies van minimaal 35% en maximaal 80% van de verdiencapaciteit. - Volledig arbeidsongeschikten: zijn volledig arbeidsongeschikt, maar er is kans op herstel. Daarnaast zijn er WIA 35-minners: zij zijn twee jaar ziek geweest en kunnen daarna minimaal 65% van hun oude inkomen verdienen. Deze groep komt niet in aanmerking voor een WIA-uitkering, maar mogelijk wel voor een WW- of bijstandsuitkering. Eén op vijf Wajongers werkt Hoewel UWV niet beschikt over exacte gegevens over het opleidingsniveau van alle Wajongers, is het aannemelijk dat het merendeel van hen laagopgeleid is. Een deel van hen heeft alleen voortgezet speciaal of praktijkonderwijs gevolgd. Een grote groep Wajongers heeft een (licht) verstandelijke beperking. Zij kunnen vaak niet zelfstandig werken en hebben een lager werktempo. Bovendien hebben Wajongers vaak te maken met beperkingen in het sociaal functioneren. Daardoor slagen ze er niet altijd in om het gedrag te vertonen dat werkgevers verwachten, zoals op tijd komen, afspraken nakomen, omgaan met collega s en klanten. Dit maakt het voor werkgevers moeilijker om Wajongers duurzaam aan werk te helpen. Voor veel Wajongers is het dan ook niet eenvoudig om werk te vinden en te behouden. In 2015 groeide het aantal Wajongers dat bij een reguliere werkgever werkt, net als in Deze toename is groter dan de afname van het aantal Wajongers dat in of via de Sociale Werkvoorziening werkt. Wajongers lijken te profiteren van de economische groei en de inspanningen van werkgevers in het kader van de banenafspraak. Eind 2015 werkte 23% van alle Wajongers in Nederland. In Rijk van Nijmegen werken relatief minder Wajongers (19%). In het Rijk van Nijmegen zijn diverse instellingen zijn voor (jong)gehandicapten. Het is aannemelijk dat bewoners van deze instellingen een grotere afstand tot de arbeidsmarkt en/of minder of geen arbeidsvermogen hebben. Ook het werkbehoud van Wajongers steeg. Van degenen die in 2014 aan het werk kwamen, was landelijk gemiddeld 55% een jaar later nog (of weer) aan het werk. Hoewel dit een gunstige ontwikkeling is, blijft Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 9

11 werkbehoud van Wajongers een punt van aandacht. Hierbij spelen veranderingen op de arbeidsmarkt ook een rol. Veel Wajongers zijn aangewezen op eenvoudige routinematige taken. De aard van dit werk verandert doordat eenvoudig werk in de maakindustrie afneemt en in de dienstverlenende sectoren juist toeneemt. Hiervoor zijn andere vaardigheden nodig, zoals samenwerken en communiceren. Daarnaast worden er hogere vakinhoudelijke eisen gesteld. Hierdoor zijn er steeds meer inspanningen nodig om Wajongers dit soort werk te kunnen laten uitvoeren. Vaak gaat het om aangepast werk met veel ondersteuning en begeleiding. Eind 2015 werd 54% van de werkende Wajongers ondersteund met loondispensatie, begeleiding door een jobcoach of een andere voorziening. Werkende Wajongers krijgen vaak nog een gedeeltelijke uitkering, omdat ze minder dan het wettelijk minimumloon verdienen. Arbeidsdeelname overige arbeidsongeschiktheidsuitkeringen verschilt Andere arbeidsongeschiktheidsuitkeringen dan op grond van de Wajong zijn de WAO- en de WIAuitkeringen, zoals beschreven in box 2.1. Elke uitkeringspopulatie heeft zijn eigen ontwikkeling in omvang en samenstelling naar leeftijd, uitkeringsduur en soort beperking. Ook de mate waarin zij profiteren van de aantrekkende economie verschilt per groep. Deze factoren zorgen voor verschillen in (de ontwikkeling van) hun arbeidsdeelname. WGA gedeeltelijk Bij gedeeltelijk arbeidsgeschikte WGA ers daalt het aandeel werkenden in Rijk van Nijmegen van 54% in 2010 tot 41% in In Nederland daalt het aandeel al langer, en stabiliseert in 2015 op 43%. In Rijk van Nijmegen werken dus relatief iets minder gedeeltelijke WGA ers dan landelijk. WGA volledig Van de volledig arbeidsongeschikte WGA ers daalt het aandeel werkenden in Rijk van Nijmegen vanaf 2008 tot 9% in Landelijk is het aandeel werkenden in 2015 gestabiliseerd op 8%. WIA 35-min Het aandeel werkenden binnen de groep WIA 35-minners daalde in Rijk van Nijmegen vanaf 2009 gestaag tot 40% in In 2014 en 2015 is het aandeel werkende WIA 35-minners 41%. Landelijk steeg het aandeel werkenden in 2015 voor het eerst sinds jaren, tot 43% eind WAO Onder WAO ers daalde het aandeel werkenden de afgelopen jaren gestaag. In Rijk van Nijmegen was die daling echter veel minder sterk dan landelijk. Van de WAO ers werkte eind 2015 in Nederland 18% en in Rijk van Nijmegen 20%. Het aandeel werkende WAO ers neemt minder sterk af dan het aandeel werkende WGA ers. Dit geldt zowel voor Nederland als voor Rijk van Nijmegen. De kleinere afname onder WAO ers komt onder andere doordat de huidige WAO ers lang hun uitkering ontvangen. Als ze werken, doen ze dit meestal ook al langere tijd. Dit in tegenstelling tot de WGA ers, die vaak minder lang een uitkering ontvangen. De WGA ers die werken verliezen vaker dan WAO ers na verloop van tijd hun, tijdelijke, baan. Afbeelding 2.6. Aandeel werkenden per arbeidsongeschiktsheidsuitkering Rijk van Nijmegen, december 2015 Rijk van Nijmegen Nederland Totale bevolking jaar 66% 65% Wajong/WAO/WIA Wajong 19% 23% WAO 20% 18% WGA gedeeltelijk 41% 43% WGA volledig 9% 8% WIA 35 min 41% 43% Bron: UWV Arbeidsbeperkten kunnen op verschillende manieren ondersteund worden bij het vinden en behouden van werk. Bijvoorbeeld via re-integratie en activering, investeringen in opleiding en employability, herverdeling van werk en het ontzorgen van werkgevers. Paragraaf 4.3 gaat hier verder op in Grotere kans op langdurige werkloosheid bij 55- plussers Oudere werknemers verliezen over het algemeen minder snel hun baan dan jongere. Maar als zij werkloos worden, komen ze moeilijker weer aan het werk. De kans op langdurige werkloosheid is voor werkloze 55-plussers veel groter dan gemiddeld. Volgens het CPB is de hogere langdurige werkloosheid onder 55-plussers eerder een structureel dan een conjunctureel probleem. Al voor de crisis steeg de langdurige werkloosheid onder deze groep. Hoe langer de werkloosheid duurt, hoe kleiner de kans om een baan te vinden. In 2016 daalde het aantal langdurige werklozen ook onder 55-plussers. Die daling zette bij 55- plussers wel een jaar later dan bij andere leeftijdsgroepen. Bovendien is die daling minder sterk dan bij andere leeftijdsgroepen. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 10

12 Zeven op de tien werkzoekende 55-plussers in Rijk van Nijmegen is langdurig werkloos Van de bij UWV ingeschreven werkzoekende 55-plussers, waren er eind 2016 landelijk 69% een jaar of langer werkloos. Afbeelding 2.7 laat zien hoe dit aandeel regionaal verschilt. Eind 2016 is het aandeel langdurig werkloze 55-plussers in Rijk van Nijmegen met 73% hoger dan het landelijke gemiddelde van 69%. In de omringende arbeidsmarktregio s varieert het aandeel langdurig werklozen onder werkzoekende 55-plussers van 71% in Midden-Gelderland en Noordoost-Brabant tot 65% in Noord-Limburg. Afbeelding 2.7. Aandeel langdurig werkzoekende 55-plussers Rijk van Nijmegen en Nederland, december 2016 Werkzoekenden UWV 55+ Bron: UWV Er zijn verschillende redenen voor de hoge langdurige werkloosheid onder 55-plussers. Die redenen betreffen vaak de loonkosten in vergelijking met de productiviteit, loonkostenverhogende arbeidsvoorwaarden zoals senioriteitdagen (ontziemaatregelen), ziekte en arbeidsongeschiktheid, veroudering van specifieke kennis en vaardigheden, beeldvorming van werkgevers en de zoekinspanningen van 55- plussers. Het beeld dat hierbij naar voren komt is niet eenduidig, doordat zowel feiten als perceptie een rol spelen. Deze blijken niet altijd even gegrond te zijn. Loonkosten Ondanks dat harde cijfers ontbreken, vinden werkgevers de verhouding tussen loonkosten en productiviteit van 55-plussers vaak een probleem. Gemiddeld is het salarisniveau van 55-plussers niet of nauwelijks hoger dan van werknemers van 40 tot 55 jaar in vergelijkbare functies. Doorgaans krijgen werknemers een jaarlijkse loonsverhoging tot zij het maximum in die loonschaal bereiken. Vaak is dit al rond de leeftijd van 40 jaar. Ziekte en arbeidsongeschiktheid Bij 55- tot 65-jarigen zonder chronische ziekten is het ziekteverzuim maar iets hoger dan van jongere leeftijdsgroepen. Vooral door chronische ziekten verzuimen oudere werknemers langer dan jongere werknemers. Functioneren In de ogen van werkgevers presteren 50-plussers slechter dan jongeren op fysieke en mentale belastbaarheid, flexibiliteit, creativiteit, opleidingsbereidheid en vaardigheid met nieuwe technologieën. Maar ze presteren volgens werkgevers juist beter op betrouwbaarheid, betrokkenheid, nauwkeurigheid, sociale vaardigheden en klantgerichtheid. Andere argumenten die genoemd worden voor het aannemen van 50-plussers zijn bijvoorbeeld: ze zijn vaak gemotiveerd en loyaal, hebben een goede werkprivébalans, hebben veel kennis en ervaring en brengen diversiteit in het personeelsbestand. Scholing De deelname aan scholing, trainingen en cursussen van mensen met een hogere leeftijdsklasse is relatief laag. Dit terwijl deze investeringen vooral voor hen van belang zijn. Ze werken vaak lang bij één werkgever en ontwikkelen mede daardoor vooral specifieke, specialistische vaardigheden. Hierdoor is de impact als er geen vraag meer is naar deze vaardigheden veel groter dan bij jongeren. De scholingsachterstand is de afgelopen jaren wel wat kleiner geworden. Dit hoofdstuk beschreef de arbeidsmarktpositie van werkzoekenden in Rijk van Nijmegen. Hierbij stonden laagopgeleiden, werkzoekenden met een administratief beroep, arbeidsbeperkten en 55-plussers centraal. Hoofdstuk 4 gaat nader in op de kansen voor werkzoekenden in het algemeen en voor deze kwetsbare groepen in het bijzonder. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 11

13 3. Trends en ontwikkelingen veranderen de arbeidsmarkt Dit hoofdstuk beschrijft trends en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Deze beïnvloeden de kansen van werkzoekenden en de knelpunten voor werkgevers in de personeelsvoorziening. Hoofdstuk 4 gaat vervolgens in op deze kansen en knelpunten Werkgelegenheid Rijk van Nijmegen groeit De economische groei in Nederland houdt al geruime tijd aan. Hierdoor neemt het aantal banen en vacatures toe en dalen de WW-uitkeringen en werkloosheid. De banengroei in Rijk van Nijmegen doet zich in de meeste sectoren voor. De aantrekkende woningmarkt geeft een impuls aan de bouwsector. De toenemende consumptieve bestedingen zorgen voor meer werk in de horeca en detailhandel. De omvangrijke sector zorg & welzijn kromp de laatste jaren, maar door het schrappen van eerder aangekondigde bezuinigingen en toenemende vergrijzing trekt de werkgelegenheid ook daar weer aan. Afbeelding 3.1. Werknemersbanen per sector: omvang, aandeel en ontwikkeling Rijk van Nijmegen, 2018 Bron: UWV Afbeelding 3.1 toont de omvang en ontwikkeling van het aantal banen van werknemers in Rijk van Nijmegen per sector in De afbeelding geeft drie dingen weer. De omvang per sector eind Hoe groter de bol, hoe meer banen er in de betreffende sector zijn. De verwachte groei of krimp in In sectoren boven de horizontale as is er banengroei, daaronder krimp. Het relatieve belang van een sector voor Rijk van Nijmegen in Dit is het aandeel van de sector in werkgelegenheid in Rijk van Nijmegen in verhouding tot het landelijke aandeel van die sector. Links van de verticale as is het regionale aandeel kleiner dan het landelijke aandeel, rechts groter. In Rijk van Nijmegen zijn er vooral veel banen van werknemers in zorg & welzijn, overige zakelijke diensten (waarvan uitzendwerk ongeveer de helft uitmaakt) en het onderwijs. Deze drie sectoren zorgen voor bijna de helft van alle banen in Rijk van Nijmegen. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 12

14 In 2018 groeien de banen in Rijk van Nijmegen met bijna tot In Nederland als geheel groeit het aantal banen ongeveer even sterk. De ontwikkeling in Rijk van Nijmegen van het aantal banen van werknemers in 2018 verschilt per sector. Het aantal banen stijgt het sterkst in overige zakelijke diensten en de bouw. Bij de overige zakelijke diensten betreft het grotendeels uitzendbanen. Het feitelijke werk verrichten uitzendkrachten overwegend in andere sectoren. De vooruitzichten voor de bouw zijn goed, vooral door de toegenomen vraag op de woningmarkt. De banen in de zorg namen jarenlang af. In 2018 is deze sector weer de banenmotor, door de toenemende zorgvraag en het schrappen van bezuinigingen. Er zijn echter ook sectoren met banenkrimp. De sterkste afname, met bijna 3%, doet zich voor in de financiële diensten, waar al jaren veel banen verdwijnen. De belangrijkste oorzaak is de opkomst van online dienstverlening. Verder krimpt het aantal banen in zéér lichte mate in de industrie en in het onderwijs. In de industrie krimpt het aantal banen structureel door productie met steeds minder mensen. Die banenkrimp door toenemende productiviteit wordt in 2017 en 2018 echter vrijwel volledig gecompenseerd door de economische groei. In het sterk aanwezige onderwijs daalt het aantal banen licht doordat er minder leerlingen zijn in het primair en voortgezet onderwijs Meer vacatures, maar zowel krapte als overschotten in Rijk van Nijmegen Het herstel van de arbeidsmarkt is ook terug te zien in de ontwikkeling van het aantal vacatures. Het aantal vacatures groeit flink tot en met Dat biedt meer en betere kansen voor werkzoekenden. Toch is deze groei niet voldoende om iedereen die kan en wil werken aan een betaalde baan te helpen. In Rijk van Nijmegen ontstaan ruim vacatures per maand De groei van het aantal banen zorgt voor nieuwe vacatures, dat is de uitbreidingsvraag. De meeste vacatures ontstaan echter doordat mensen van baan wisselen, met pensioen gaan, (tijdelijk) vervangen worden in verband met zwangerschap of ziekte, of omdat het tijdelijke contract van flexwerkers afloopt. Volgens het CBS stijgt het aantal openstaande vacatures in Nederland sinds het derde kwartaal van 2013 elk kwartaal gemiddeld met ruim In het tweede kwartaal van 2017 ontstonden er in Nederland nieuwe vacatures. Dit is het hoogste aantal in negen jaar tijd. In Rijk van Nijmegen groeit de vacaturemarkt sinds begin Afbeelding 3.2 geeft deze regionale ontwikkeling van het aantal nieuwe vacatures per kwartaal weer over de periode 2016 en de eerste helft van In 2016 ontstonden in Rijk van Nijmegen nieuwe vacatures. Dat zijn er gemiddeld ruim per maand. In de eerste helft van 2017 ontstonden ruim vacatures. Dat zijn er gemiddeld bijna per maand. UWV verwacht dat het aantal vacatures in 2017 en 2018 blijft groeien. Afbeelding 3.2. Ontstane vacatures per kwartaal Rijk van Nijmegen, I II III IV I II Bron: CBS, bewerking UWV Mismatch: zowel krapte als overschotten Ondanks de stijging van het aantal banen en vacatures, zijn er groepen werkzoekenden die moeilijk aan het werk komen. Dit geldt bijvoorbeeld voor laagopgeleiden, smalopgeleiden, werkzoekenden met een administratief beroep, arbeidsbeperkten en 55-plussers. Tegelijkertijd zijn er werkgevers die moeilijk aan Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 13

15 personeel met de juiste kwalificaties komen. Steeds meer bedrijven geven aan dat hun productie beperkt wordt door het ontbreken van voldoende en juist opgeleid personeel. In de praktijk betekent dit dat het regelmatig niet lukt om een werkzoekende aan te bieden die meteen volledig op de vacature past. Vaak is er om- of bijscholing nodig. Wat dit specifiek voor Rijk van Nijmegen betekent, staat in hoofdstuk Ontwikkelingen die de arbeidsmarkt beïnvloeden Naast de economische ontwikkelingen, zijn er ook ontwikkelingen van meer algemene aard die de arbeidsmarkt beïnvloeden. Dit zijn trends zoals vergrijzing, technologische vooruitgang, upgrading van het gevraagde opleidingsniveau voor functies en flexibilisering. Vertegenwoordiging van groeisectoren De sectoren zorg & welzijn en onderwijs zijn sterk vertegenwoordigd in arbeidsmarkt Rijk van Nijmegen. Deze sectoren zijn minder markt gevoelig en staan meer onder invloed van landelijke politieke besluiten als het gaat om bezuinigen of investeren. De meeste sectoren met banengroei, zoals ICT, zakelijke diensten en vervoer zijn ondervertegenwoordigd in de arbeidsmarktregio Rijk van Nijmegen. Openbaar bestuur en onderwijs meest vergrijsde sectoren in Rijk van Nijmegen De beroepsbevolking vergrijst. Er worden gemiddeld minder kinderen geboren, jongeren gaan later werken en mensen werken langer door. De arbeidsparticipatie van 55-plussers steeg de laatste tien jaar van 45% naar 65%. Voor de arbeidsmarkt is de leeftijdsopbouw van werknemers een relevant gegeven. Over het algemeen geldt voor ouderen, sterker dan voor andere leeftijdsgroepen, dat ze relatief moeilijk weer aan het werk komen als ze eenmaal werkloos zijn. Tijdig investeren in bij- of omscholing of bemiddeling van-werk-naar-werk helpt om werkloosheid te voorkomen. Daarnaast betekent een hoog aandeel 50-plussers dat er mogelijk meer vervangingsvraag komt doordat vak-ervaren personeel met pensioen gaat. Voor de groep 60-plusssers speelt dat binnen afzienbare tijd. De vervangingsvraag die daardoor ontstaat biedt kansen voor alle werkzoekenden, ook voor ouderen. Ook Rijk van Nijmegen heeft met vergrijzing te maken. Afbeelding 3.3 toont de leeftijdsopbouw per sector van werknemers in Rijk van Nijmegen. In totaal telt Rijk van Nijmegen ruim werknemers die 60 jaar of ouder zijn. Zij verlaten op afzienbare termijn de arbeidsmarkt wanneer zij met pensioen gaan. Openbaar bestuur, onderwijs, vervoer & opslag maar ook bijvoorbeeld de bouw en zorg & welzijn, zijn sectoren waar gezien het hoge aandeel 60-plussers, op korte termijn veel werknemers met pensioen gaan. In het openbaar bestuur en onderwijs is één op de tien werknemers ouder dan 60 jaar. De sectoren industrie en zorg & welzijn zijn weliswaar minder sterk vergrijsd, maar doordat er veel mensen werken, betreft het wel een omvangrijke groep. De horeca en detailhandel zijn daarentegen veel minder vergrijsd. Dat zijn sectoren die zich juist kenmerken door veel jongere werknemers. In veel gevallen betreft dit scholieren en studenten die een bijbaan naast hun school of studie hebben. Zij werken echter over het algemeen slechts korte tijd in de horeca en detailhandel. Na het afronden van hun studie gaan zij vaak werken in de sector die aansluit op hun studiekeuze. Afbeelding 3.3. Banen van werknemers naar leeftijdsklasse en sector Rijk van Nijmegen, december 2016 Openbaar bestuur 6% 47% 37% 10% Onderwijs 12% 51% 28% 10% Vervoer en opslag 18% 45% 27% 9% Bouwnijverheid 11% 53% 29% 7% Zorg en welzijn 20% 47% 26% 7% Uitzendbedrijven 39% 41% 14% 6% Industrie 15% 54% 26% 5% Landbouw 32% 45% 18% 5% Groothandel 16% 58% 21% 4% Financiële diensten 6% 67% 23% 4% Ov. zak. diensten 23% 55% 18% 4% Detailhandel 60% 28% 9% 2% Horeca 68% 23% 7% 2% Totaal 24% 47% 23% 6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% tot 27 jaar 27 tot 50 jaar 50 tot 60 jaar 60 plus Bron: UWV Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 14

16 Sectoren met een groeiende werkgelegenheid en veel oudere werknemers kunnen (meer) moeite krijgen om aan voldoende personeel te komen. Ook andere sectoren hebben hiermee te maken; in alle sectoren wordt het aandeel oudere werknemers steeds groter. Door technologische ontwikkelingen worden andere en steeds hogere eisen aan werknemers gesteld. In combinatie met de kleinere deelname van oudere werknemers aan scholing, training en cursussen stelt dit alle bedrijfstakken voor een uitdaging. Technologische ontwikkelingen vormen een bedreiging, maar bieden ook kansen Technologie neemt een steeds belangrijkere plaats in de samenleving in, ook op de arbeidsmarkt in Rijk van Nijmegen. Veel banen zijn al verdwenen door digitalisering en automatisering. Dit geldt bijvoorbeeld voor lagere beroepen als administratief medewerker, boekhouder en assemblage-medewerker. Taxi-, vrachtwagen- en buschauffeurs lopen op langere termijn ook risico. Een deel van de banen op lager niveau is minder gevoelig voor automatisering. Zo is bijvoorbeeld schoonmaakwerk tot nu toe maar ten dele te automatiseren en zijn kappers niet (makkelijk) te vervangen door robots. Ook voor banen op middelbaar niveau vormen technologische ontwikkelingen een bedreiging. De impact is hier groot, omdat middelbaar opgeleiden een groot deel uitmaken van de beroepsbevolking. Banen in de economischeadministratieve richting, techniek en landbouw lopen het grootste risico te verdwijnen. Technologische ontwikkelingen kunnen echter ook nieuwe werkgelegenheid opleveren. Zo leidt de verschuiving van verkopen in fysieke winkels naar online winkels tot meer vraag naar logistiek personeel (zoals magazijnmedewerkers en koeriers). Er komen ook volledig nieuwe functies bij, zoals 3D-print specialist, app-bouwer en dronebestuurder. Het is moeilijk te voorspellen in welke mate en in welk tempo banen aan de ene kant verdwijnen en aan de andere kant juist toenemen. Wel is duidelijk dat er andere eisen gesteld worden aan werknemers. Hierdoor sluiten opleiding en ervaring van werkzoekenden niet altijd aan op de vraag van werkgevers. Scholing, omscholing en bijscholing van werklozen en werkenden helpt om deze mismatch te verkleinen. Een goede voorlichting over de toekomstige kansen op werk na afronding van de opleiding kan de studiekeuze beïnvloeden. Dit verkleint de kans dat de gekozen opleiding niet goed aansluit op de vraag van werkgevers. Met de ontwikkeling van Park 15, waar verschillende logistieke bedrijven zich gaan vestigen, werkt Regio Rijk van Nijmegen bovenregionaal samen om te kunnen voldoen aan de vraag van de werkgevers. Samen met Regio Gelderland Midden en Regio Overbetuwe, bereidt Rijk van Nijmegen levering van passende werknemers voor. Upgraden van functies en 21st century skills Door technologische ontwikkelingen komen niet alleen functies te vervallen, ook de functie-eisen worden hoger. Zo wordt veel werk complexer. Van werknemers wordt in toenemende mate verwacht dat ze over zogenaamde 21st century skills beschikken. Voorbeelden daarvan zijn sociale vaardigheden, probleemoplossend vermogen en digitale vaardigheden. Ook voor relatief simpele werkzaamheden worden deze vaardigheden steeds belangrijker. Werkzoekenden die hierover beschikken, zijn daarom in het voordeel ten opzichte van concurrerende werkzoekenden. In het Rijk van Nijmegen hebben verschillende ICT bedrijven de handen ineengeslagen, samen met opleidingspartijen, Gemeenten en UWV. Dit om te zorgen dat de toestroom van passend geschoolde kandidaten geborgd is. Energietransitie biedt kansen De overschakeling van fossiele brandstoffen op duurzame energiebronnen heeft invloed op de werkgelegenheid. Banen die gerelateerd zijn aan bijvoorbeeld het op- en overslaan van olie en banen in de offshore sector staan onder druk door de komst van nieuwe, schonere en duurzamere energiebronnen. Hier tegenover staat dat er weer banen bij komen in de duurzame energie sector. De werkgelegenheid in bedrijven die actief zijn op het gebied van hernieuwbare energie of energiebesparing nam in Nederland in de periode met bijna voltijdbanen toe tot ruim in Mate van flexibilisering verschilt per sector Al het werk wat niet vast is, is flexibel. Hierbij gaat het om werknemers met een tijdelijk contract, werknemers zonder vaste uren, uitzendkrachten en zelfstandigen zonder personeel. De afgelopen jaren nam de flexibilisering van de arbeidsmarkt toe. In 2004 was in Nederland nog 73% van de werkzame bevolking in vaste dienst. In 2010 was dat 67%, en in 2016 had nog maar 61% een vast arbeidscontract. Het aandeel flexwerkers groeide juist. Door flexibele arbeid in te zetten kunnen werkgevers sneller inspelen op veranderingen. Ook beperking van kosten en risico s speelt een rol. Flexwerkers zijn soms goedkoper en werkgevers kunnen hen gemakkelijker ontslaan bij ziekte of wanneer budgetten of opdrachten teruglopen. De verplichting tot doorbetaling van loon bij ziekte en de kosten die samenhangen met ontslag worden door werkgevers namelijk als risicofactoren gezien bij aannemen van vast personeel. De mate van flexibilisering verschilt per sector en beroepsniveau. De flexibilisering is het grootst bij de laagste beroepsniveaus. In de bouwsector in Rijk van Nijmegen bijvoorbeeld nam het flexwerk de afgelopen jaren toe en wordt steeds vaker gebruik gemaakt van zzp ers. De stijging van flexibele contracten doet zich vooral voor bij werknemers die korter dan vier jaar in dienst zijn. Dat zijn vaak jongeren. Het risico op werkloosheid is groter bij flexwerkers dan bij mensen met een vaste baan. Werkenden met een Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 15

17 vast dienstverband hebben een kans van 97% dat ze twee jaar later nog steeds betaald werk hebben. Bij mensen met een tijdelijk contract is dat 87%. De kans dat zij werkloos raken is daarmee vier keer zo groot als bij mensen met een vaste aanstelling. Tegelijkertijd blijkt uit CBS-cijfers dat het aantal vaste banen in de loop van 2016 weer toenam. De groei van het aantal zelfstandigen zonder personeel (zzp ers) stokte juist. De conjunctuur speelt hier een rol. Als het economisch beter gaat, stijgt het aantal vacatures en neemt de kans op een baan als werknemer toe. Minder werkzoekenden kiezen dan noodgedwongen om te werken als zzp er. Als gevolg en met behulp van technologische ontwikkelingen en nieuwe vormen van ondernemerschap kunnen mensen elkaar makkelijker bereiken en ook, buiten de gevestigde ondernemersvormen, nieuwe initiatieven ontwikkelen. Voorbeelden hierin zijn Airbnb, Uber, Buurtpreventie, etc. Wat de exacte impact hiervan is op werkgelegenheid en vraag om personeel is nog niet goed te duiden. Er lijkt zich een flexibele vorm van arbeid te ontwikkelen waarbij er minder baanzekerheid is maar wel veel aanbod van tijdelijke specifieke klussen of specifiek werk. Door de in deze paragraaf beschreven ontwikkelingen, dreigt de kloof tussen mensen met een gunstige en een minder gunstige positie op de arbeidsmarkt groter te worden. Toch zijn er zeker kansen voor werkzoekenden, ook voor groepen met een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt. Hoofdstuk 4 beschrijft deze kansen in Rijk van Nijmegen. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 16

18 4. Kansen voor kwetsbare groepen Door de aanhoudende economische groei en verschillende trends verandert de arbeidsmarkt (zie hoofdstuk 3). Hierdoor zijn er in Rijk van Nijmegen meer werkgevers met personeelstekorten. Voor werkzoekenden nemen gemiddeld genomen de kansen op werk toe, maar dat geldt niet voor iedereen. Zo neemt het aantal bijstandsuitkeringen toe en staan veel mensen vanwege een arbeidsbeperking langs de kant. Hoofdstuk 2 signaleerde een kwetsbare arbeidsmarktpositie voor laagopgeleiden, 55-plussers, arbeidsbeperkten en voor mensen die een beroep uitoefenen waar weinig vraag naar is. Ondanks hun zwakke arbeidsmarktpositie biedt de aantrekkende economie ook hen kansen. Dit hoofdstuk beschrijft de kansen voor werkzoekenden en zoomt daarbij in op kansen voor kwetsbare groepen Meer kansen op werk in Rijk van Nijmegen De spanning op de arbeidsmarkt is de verhouding tussen openstaande vacatures en werkzoekenden. Wanneer de arbeidsmarkt ruim is, dan staan er tegenover elke vacature veel werkzoekenden; werkgevers hebben dan een ruime keuze uit het aantal kandidaten voor hun vacature. Wanneer de arbeidsmarkt krap is, zijn er weinig werkzoekenden te opzichte van het aantal vacatures. De keuze die werkgevers hebben uit het aanbod van werkzoekenden is dan krap. Hoe krapper de arbeidsmarkt, hoe moeilijker werkgevers aan personeel kunnen komen. Voor werkzoekenden betekent een krappere arbeidsmarkt juist meer en betere kansen op werk. Afbeelding 4.1 toont deze spanning in de 35 arbeidsmarktregio s in het tweede kwartaal van 2017 (links) en het tweede kwartaal van 2016 (rechts). In die periode veranderde de spanning op de arbeidsmarkt in Rijk van Nijmegen van ruim naar gemiddeld. Dat komt doordat het aantal werkzoekenden daalde en het aantal vacatures juist steeg. Gemiddelde spanning op de arbeidsmarkt betekent dat vraag van werkgevers naar personeel en het aanbod van werkzoekenden op totaalniveau redelijk in evenwicht zijn. In vrijwel alle regio s werd de arbeidsmarkt krapper en hadden werkgevers dus niet zo n ruime keuze als in 2016 om aan personeel te komen. Er zijn echter grote verschillen tussen beroepen als het gaat om de kans op werk. Afbeelding 4.1. Spanning arbeidsmarkt 35 arbeidsmarktregio s, 2e kwartaal 2016 en 2e kwartaal 2017 Totaal alle beroepen, 2 e kwartaal 2017 Totaal alle beroepen, 2 e kwartaal 2016 Bron: UWV Meeste werkzoekenden vissen in dezelfde vijver De toenemende spanning op de arbeidsmarkt betekent dat de concurrentiepositie van de gemiddelde werkzoekende het afgelopen jaar verbeterde. Toch ervaren grote groepen werkzoekenden in Rijk van Nijmegen nog steeds veel concurrentie op de arbeidsmarkt. Zo zijn veel werkzoekenden in Rijk van Nijmegen op zoek naar werk in de administratie. Voor administratieve beroepen ontstaan weliswaar vacatures, maar zijn er ook veel werkzoekenden. Daardoor is de kans op werk voor veel beroepen in de administratie niet groot. Regio in Beeld Rijk van Nijmegen 17