Patiënteninformatie. Melanoom. Informatie over het ontstaan, de diagnostiek en de behandeling van deze vorm van kanker terTER_

Transcriptie

1 Patiënteninformatie Melanoom Informatie over het ontstaan, de diagnostiek en de behandeling van deze vorm van kanker terTER_

2

3 Inhoudsopgave Pagina 1 Wat is een melanoom? 4 2 Hoe vaak komt het voor? 5 3 Hoe ontstaat een melanoom? 5 4 Wat zijn de verschijnselen? 6 5 Hoe stellen we de diagnose? 6 6 Waaruit kan de behandeling bestaan? Chirurgie Verwijdering van vergrote lymfeklieren Aanvullende behandeling 8 7 Wat kunt u zelf nog doen? 8 8 Controle door de dermatoloog of chirurg 9 9 Wat zijn de vooruitzichten? 9 10 Enkele fotovoorbeelden 10 3

4 Melanoom Informatie over het ontstaan, de diagnostiek en de behandeling van deze vorm van kanker. U heeft een afspraak in Tergooi voor een onderzoek naar/behandeling van een melanoom. Onze artsen en medewerkers doen er alles aan om u met de beste zorg te omringen en uw bezoek aan het ziekenhuis zo aangenaam mogelijk te maken. Ter voorbereiding op uw onderzoek of behandeling, informeren we u met deze folder over de gang van zaken rondom een melanoom. Daarnaast zetten we een aantal praktische zaken en nuttige informatie voor u op een rij. Heeft u na het lezen van deze folder nog vragen? Achterin vindt u de contactgegevens van de betreffende afdeling. De medewerkers van de afdeling of uw behandelaar beantwoorden uw vragen graag. 1 Wat is een melanoom? Melanoom betekent letterlijk: zwart gezwel. Deze vorm van kanker ontstaat uit de pigmentcellen (melanocyten). Pigmentcellen komen vooral voor in de huid. Wanneer pigmentcellen in groepjes bij elkaar liggen, vormen zij een moedervlek. Er is sprake van een melanoom als een groep pigmentcellen is veranderd in kankercellen. De kwaadaardige cellen groeien na verloop van tijd uit in het omgevende weefsel. Doordat de melanoomcellen zich kunnen verplaatsen, kunnen uitzaaiingen ontstaan naar lymfeklieren en andere organen. 4

5 2 Hoe vaak komt het voor? Het melanoom komt overal ter wereld steeds vaker voor, met name bij mensen met een blanke huid. In Nederland worden per jaar bijna 4500 nieuwe melanomen ontdekt. Melanomen kunnen op elke leeftijd ontstaan, met een piek tussen de 45 en 60 jaar. Dankzij vroege opsporing is de overlevingskans van mensen met een melanoom de laatste decennia sterk verbeterd. 3 Hoe ontstaat een melanoom? Kwaadaardige pigmentcellen kunnen in principe overal in de huid ontstaan. Soms ontstaat een melanoom in een reeds lang bestaande moedervlek. Moedervlekken kunnen in grootte variëren van enkele millimeters tot enkele centimeters en zijn meestal licht- of donkerbruin. Bijna iedereen heeft moedervlekken. De meeste ontstaan tijdens de puberteit en adolescentie. Het merendeel van de moedervlekken geeft geen enkel risico op melanoom. Als een melanoom uit een moedervlek ontstaat, is dat in zeldzame gevallen uit een grote aangeboren (= congenitale) moedervlek of anders uit een onrustige moedervlek. Mensen met meerdere zogenoemde onrustige (klinisch atypische) moedervlekken hebben een verhoogde kans op het krijgen van een melanoom. Vooral als deze onrustige moedervlekken in de familie voorkomen of andere familieleden een melanoom hebben gehad, is het risico verhoogd. Aangenomen wordt dat overmatige blootstelling aan zonlicht een risicofactor is bij het ontstaan van een melanoom, net als bij andere vormen van huidkanker. Over de wijze waarop dat precies gebeurt, verschillen de deskundigen van mening. In het algemeen neemt men aan dat zonverbranding een belangrijke risicofactor is, vooral als dit plaatsvindt vóór de leeftijd van 20 jaar. Ook het huidtype speelt een rol. Mensen die snel verbranden in de zon hebben een hoger risico om een melanoom te ontwikkelen. In ongeveer 10 procent van de gevallen zijn er aanwijzingen voor een erfelijke aanleg. 5

6 4 Wat zijn de verschijnselen? De reden om een arts te raadplegen is een nieuwe groeiende moedervlek of een bestaande moedervlek die van kleur of vorm is veranderd of in grootte is toegenomen. Dit geldt vooral voor volwassenen, omdat kinderen sowieso nog nieuwe (en dus groeiende) moedervlekken krijgen. Het kan bijvoorbeeld een moedervlek zijn die donkerder is geworden of waarin verschillende kleuren zijn ontstaan, of een moedervlek die onregelmatige contouren (grillige rand) heeft gekregen. Een melanoom kan er een enkele keer ook uitzien als een bruin-zwart of zwart bultje. Soms is een melanoom deels of geheel pigmentloos (wit-roze) en daardoor moeilijk als zodanig te herkennen. Een melanoom kan in een vroeg stadium jeuk veroorzaken. In een later stadium treden soms pijn of bloeding op, of ontstaat op die plaats een zweer. Eventuele uitzaaiing van een melanoom gaat voornamelijk via de lymfebanen in de huid. De lymfebanen monden uit in lymfeklieren. De lymfeklier waar de eventuele uitzaaiing het eerst terechtkomt wordt de schildwachtklier genoemd. Vermoedelijk worden pas daarna de overige nabijgelegen lymfeklieren (in de zogenoemde lymfeklierstations van oksels, liezen en hals) aangedaan. Wanneer een lymfeklier een uitzaaiing bevat, is deze dikwijls voelbaar als een stevig bolletje onder de huid van twee tot drie centimeter doorsnede. 5 Hoe stellen we de diagnose? Een arts met voldoende ervaring kan de diagnose met redelijke zekerheid stellen op basis van de uiterlijke kenmerken. De mate van zekerheid kan hij/zij vergroten als tevens een zogenoemde dermatoscoop wordt gebruikt. Een dermatoscoop is een soort handmicroscoopje waarmee het bovenste deel van de huid tienmaal kan worden vergroot. Als er een redelijke verdenking is op een melanoom, dan moet de arts de afwijking in principe geheel verwijderen voor microscopisch onderzoek. Aan de hand van het microscopisch onderzoek kan de arts de diagnose met grote zekerheid stellen. Voor het verdere beleid is de meting van de dikte van een melanoom van belang. Hoe dikker het melanoom onder de microscoop, des te meer kans op uitzaaiing. Uitzaaiingen in de lymfeklieren stellen we vast via een punctie of via een echo, of via een combinatie van beide technieken. 6

7 6 Waaruit kan de behandeling bestaan? 6.1 Chirurgie De arts zal het melanoom bij voorkeur door middel van een operatie verwijderen. Dit gebeurt meestal onder plaatselijke verdoving door een dermatoloog of (plastisch) chirurg. Als na verwijdering en microscopisch onderzoek de dikte van het melanoom bekend is, volgt kort daarna een tweede operatie. Rondom het litteken waar het melanoom in eerste instantie is verwijderd, haalt de arts voor de zekerheid nogmaals een stuk huid weg met een marge van één of twee centimeter. De marge is afhankelijk van de vastgestelde dikte (Breslow-dikte) van het melanoom. Als de Breslow-dikte kleiner of gelijk is aan twee millimeter, kan worden volstaan met één centimeter marge, anders bevelen we een marge van twee centimeter aan. Bij deze tweede operatie kan een vrij grote wond ontstaan, die we niet altijd direct kunnen hechten. In dat geval is een huidtransplantatie nodig om de wond te sluiten. Dit gebeurt gewoonlijk poliklinisch. Op sommige plaatsen van het lichaam (gezicht, handen) is weinig huid over en kunnen we een krappere marge hanteren. Ook dit operatieweefsel laten we weer microscopisch onderzoeken en als het goed is, stellen we dan vast dat we het melanoom volledig hebben verwijderd. 6.2 Verwijdering van vergrote lymfeklieren Om eventuele uitzaaiingen naar de dichtstbijzijnde lymfeklieren op te sporen, kunnen we, met behulp van een kleurstof die we inspuiten in de huid ter plaatse van het litteken, de schildwachtklier opsporen. Vervolgens kunnen we deze klier verwijderen en op uitzaaiingen onderzoeken. Wanneer we bij microscopisch onderzoek geen kwaadaardige cellen in de verwijderde klier aantonen, is de kans op uitzaaiingen in de andere lymfeklieren zeer klein. Wanneer we wel uitzaaiingen vinden in de schildwachtklier, moeten we alle lymfeklieren in de directe omgeving verwijderen. Het voordeel van deze methode is dat we in eerste instantie alleen de schildwachtklier hoeven te verwijderen en niet alle klieren. Het kan wel informatie geven over de prognose (= verwachte kans op overleven), maar of de overlevingskansen zelf hierdoor echt verbeteren, is nog niet duidelijk. 7

8 Zolang dat niet is aangetoond, wordt de ingreep in Nederland niet routinematig verricht en zeker niet bij melanomen dunner dan één millimeter, of later dan zes weken na verwijdering van het melanoom. Wanneer we een volledig lymfeklierstation (dus niet alleen de schildwachtklier) verwijderen, kunnen zich complicaties voordoen, zowel op korte als op lange termijn. Mogelijke complicaties zijn bijvoorbeeld bewegingsbeperking, krachtverlies, uitstralende pijn, stoornissen in het gevoel en vochtophoping (lymfoedeem). In dat laatste geval wordt de arm of het been dikker en kan zwaar en moe aanvoelen. Lymfoedeem manifesteert zich soms snel, maar meestal pas maanden of jaren na de operatie. Manuele lymfedrainage (een soort massage) of compressietherapie in combinatie met elastische kousen of zwachtels, zorgt voor een betere lymfe-afvoer waardoor het oedeem afneemt. 6.3 Aanvullende behandeling Mensen die geopereerd zijn aan een dik melanoom of die vanwege uitzaaiingen naar de lymfeklieren een klieroperatie hebben ondergaan, hebben een verhoogde kans op uitzaaiingen naar andere organen. Er bestaat momenteel geen aanvullende standaardbehandeling met medicijnen om dit risico te verkleinen. Voor de behandeling van uitzaaiingen in andere plaatsen dan de lymfeklieren (bijvoorbeeld via het bloed in organen zoals lever en longen) kunnen we kiezen voor chemotherapie, immunotherapie of radiotherapie, afhankelijk van de plaats en de uitgebreidheid van de uitzaaiing. Ook dergelijke behandelingen vinden hoofdzakelijk plaats in onderzoeksverband. 7 Wat kunt u zelf nog doen? Na behandeling van een melanoom is het belangrijk de huid goed in de gaten te houden. Als nieuwe pigmentafwijkingen ontstaan of als bestaande moedervlekken veranderen, is het verstandig de huisarts of dermatoloog te raadplegen. Let ook op huidveranderingen in de omgeving van het operatielitteken. Ook is verstandig te letten op eventuele vergroting van lymfeklieren. Overmatige blootstelling aan zonlicht en vooral zonverbranding moet u vermijden. Draag bijvoorbeeld een T-shirt, blijf in de schaduw tussen 11:00 15:00 uur en gebruik zo nodig een zonnebrandcrème met voldoende hoge UVA en UVB beschermingingsfactor. 8

9 8 Controle door de dermatoloog of chirurg In geval van dunne melanomen (met een dikte van minder dan één millimeter) adviseren we volgens de meest recente inzichten een éénmalig controlebezoek één tot drie maanden na de behandeling van het melanoom. U krijgt hierbij praktisch en schriftelijk uitleg over zelfonderzoek van de huid en lymfeklieren. Verdere controle kan desgewenst plaatsvinden in het kader van begeleiding, als aanvulling op zelfcontrole of ten behoeve van onderwijs en wetenschappelijk onderzoek. Bij melanomen met een dikte van meer dan één millimeter luidt het advies voor het eerste jaar één keer per drie maanden een controle; voor het tweede jaar één keer per vier maanden en voor het derde tot en met het vijfde jaar één keer per halfjaar. Voor melanomen met een dikte van meer dan twee millimeter vullen we dit nog aan met jaarlijkse controle tot tien jaar na de operatie. Bij de controles is het routinematig maken van röntgenfoto s, echo s of scans niet zinvol, tenzij er een speciale reden voor is. 9 Wat zijn de vooruitzichten? De vooruitzichten van iemand die een melanoom heeft gehad, hangen sterk af van de kans op het ontstaan van uitzaaiingen. Dit laatste is weer afhankelijk van de dikte van het melanoom, zoals die bij microscopisch onderzoek is vastgesteld: hoe dunner het melanoom, des te groter de kans op volledige genezing. Momenteel is de overlevingskans van alle mensen met een melanoom in Nederland ongeveer 80 procent. Bij een uitzaaiing in een lymfeklier is de kans op genezing veel kleiner. Bij uitgebreide uitzaaiingen via het bloed in andere organen is genezing in het algemeen niet meer mogelijk. 9

10 10 Enkele fotovoorbeelden Foto 1 toont een onschuldig soort moedervlek die nooit kan veranderen in een kwaadaardige vorm (melanoom). De moedervlek is mooi rond en egaal lichtbruin en het oppervlak is fijn-bobbelig. De naam papillomateuze moedervlek is daarvan afgeleid. Moedervlekken die rond of ovaal, egaal bruin en kleiner dan vijf millimeter zijn, zijn eigenlijk nooit kwaadaardig. Foto 1 Foto 2 is een voorbeeld van moedervlekken die we dysplastisch of atypisch noemen. Deze moedervlekken zijn tamelijk glad, meestal groter dan vijf millimeter en onregelmatig bruin gepigmenteerd. Dit type moedervlekken kan op een bepaald moment een verandering gaan vertonen en dan is het van belang er naar te laten kijken door de huisarts. Veranderingen in atypische moedervlekken kunnen bij volwassenen wijzen op het ontstaan van een melanoom (kwaadaardige moedervlek). Foto 2 10

11 Foto 3 toont ook een atypische moedervlek die glad en groot is en daarnaast erg asymmetrisch gepigmenteerd. Omdat hier onduidelijk was of de moedervlek was veranderd of niet, is deze verwijderd en bij weefselonderzoek bleek het een goedaardige moedervlek. Foto 3 Foto 4 toont de rug van een vrouw met een bonte verzameling van verschillende atypische moedervlekken. Atypische moedervlekken komen vaak voor in grotere hoeveelheden dan gewone moedervlekken. Véél moedervlekken verraden vaak de aanwezigheid van atypische moedervlekken. Foto 4 11

12 Foto 5 toont een atypische moedervlek die op de leeftijd van 53 jaar bij deze mevrouw veranderde: er kwam een blauwachtig centrum in, dat er nooit was geweest. De moedervlek werd verwijderd en er werd een beginnend melanoom (kwaadaardige moedervlek) gevonden door middel van weefselonderzoek. Foto 5 Foto 6 toont de moedervlek van foto 5 gezien door de dermatoscoop. U ziet dat we door dit instrumentje meer details kunnen waarnemen. De dermatoscoop is daarom een aanwinst voor de dermatoloog in het beoordelen van moeilijke moedervlekken. Foto 6 12

13 11 Tot slot Heeft u na het lezen van deze folder nog vragen, neemt u dan tijdens kantooruren contact op met de polikliniek Dermatologie, voor beide locaties, T Voor meer informatie kunt u ook terecht bij Stichting Melanoom, T De vakgroep Dermatologie van Tergooi biedt u deze folder aan. Deze folder is gebaseerd op een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie. Bij het samenstellen van deze informatie is grote zorgvuldigheid betracht. De Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie wijst desondanks iedere aansprakelijkheid af voor eventuele onjuistheden of andere tekortkomingen in de aangeboden informatie en voor de mogelijke gevolgen daarvan. 13

14 Ruimte voor aantekeningen Tergooi TER-9611-nl

15 15

16 T Locatie Blaricum Rijksstraatweg AN Blaricum Locatie Hilversum Van Riebeeckweg XZ Hilversum Locatie Weesp C.J. van Houtenlaan 1b 1381 CN Weesp