Ernstige klinische problemen gedurende meerdere weken op een varkensbedrijf: wat als het kvp was geweest?

Transcriptie

1 Ernstige klinische problemen gedurende meerdere weken op een varkensbedrijf: wat als het kvp was geweest? Jantien Backer i, Marcel Spierenburg ii, Arco van der Spek ii en Armin Elbers i,* Uit en voor de praktijk Dit artikel is niet door twee referenten beoordeeld en geldt dus niet als wetenschappelijk artikel. samenvatting In het voorjaar van 2009 meldde een practicus een verdenking van Klassieke Varkenspest (kvp) op een varkensvermeerderingsbedrijf in Zuid-Nederland (dicht bij de grens met België), nadat er gedurende vijf weken een veel te hoog percentage doodgeboren en te vroeg geboren biggen werd waargenomen naast de aanwezigheid van zieke zeugen. Zieke dieren waren curatief behandeld met ontstekingsremmers en antibiotica, maar de respons op deze behandelingen voldeed niet aan de verwachtingen. Het bezoekende vwa-specialistenteam kon een mogelijke kvp-virusinfectie niet uitsluiten en er werden bloedmonsters verstuurd naar het referentielaboratorium in Lelystad voor een pcr-bepaling. De uitslag was zes uur na het tappen gelukkig negatief op kvp. De verdenking op het bedrijf werd vervolgens weer snel opgeheven. Later bleek dat de ziektesymptomen mogelijk waren veroorzaakt door prrsv. Maar wat als het nu wel kvp was geweest? We gebruikten een kvp-verspreidingsmodel om kvp-uitbraken te simuleren, afhankelijk van de lengte van de hoogrisicoperiode (hrp). Naarmate de hrp langer duurt, neemt het aantal bedrijven dat in de hrp besmet wordt, exponentieel toe. Bij een langere hrp laten de simulaties zien dat het virus zich geografisch verder weet te verspreiden. Verder bekeken we of het mogelijk was geweest de verhoogde mortaliteit te signaleren via de gemelde dode dieren bij Rendac. De berekende mortaliteitsincidentie uit de Rendac-gegevens bleek niet zo gevoelig dat deze als alarmsignaal had kunnen dienen. Het advies is om bij vergelijkbare ziekteproblemen in een veel eerder stadium kvp-uitsluitdiagnostiek toe te passen. i Afdeling Epidemiologie, Crisis organisatie en Diagnostiek, Central Veterinary Institute, onderdeel van Wageningen ur, Postbus 65, 8200 ab Lelystad. ii Voedsel en Warenautoriteit (vwa) Incident en Crisiscentrum, Prinses Beatrixlaan 2, 2595 al Den Haag. * Correspondentie: dr.ir. A.R.W. Elbers, Divisie Virologie, cvi, onderdeel van Wageningen ur, Postbus 65, 8200 ab Lelystad. armin.elbers@wur.nl; tel , fax summary Severe clinical problems lasting several weeks on a multiplier pig farm: what if it had been classical swine fever? In the Spring of 2009, a veterinarian reported suspected classical swine fever (csf) on a multiplier pig farm in the southern part of the Netherlands (close to the Belgian border). Over a 5-week period there had been a number of sick sows and an excessively high percentage of stillborn and preterm piglets. Sick animals were treated with anti-inflammatory drugs and antibiotics, but did not respond as well as anticipated. A visiting specialist team from the Food Safety Authority could not exclude csf as the cause of the clinical problems and sent blood samples to the reference laboratory in Lelystad for a pcr test on csf antigen. Fortunately, test results obtained 6 hours later were negative for csf, and the disease control measures were lifted. It later appeared that porcine reproductive and respiratory syndrome (prrsv) might have been responsible for the problems. But what if csf had caused the clinical problems? A csf-transmission model was used to simulate csf outbreaks dependent on the duration of the high-risk period (hrp). As the duration of the hrp increased, there was an exponential growth in the number of pig farms infected during this period. Simulations also showed that with a longer hrp, the virus spread over greater distances from the source herd. It was also investigated whether a possible csf outbreak could be detected on the basis of an increased mortality and hence increased number of cadavers sent to a rendering plant. However, the calculated mortality incidence was not sensitive enough to serve as an alarm signal. It is recommended that csf-exclusion diagnostics be used much earlier in similar clinical situations on pig farms. de casus In het voorjaar van 2009 bezoekt een practicus een varkensvermeerderingsbedrijf (300 zeugen) in het zuiden van het land. In verband met ziekte bij de zeugen schrijft hij een behandeling met acetylsalicylzuur voor. Tegelijkertijd neemt hij bij de klinische inspectie geen typische verschijnselen van varkenspest waar. Bij een volgend bezoek anderhalve week later wordt echter gerapporteerd dat het bedrijf al drie weken kampt met verwerpen en vroeggeboorten. Omdat de respons op de behandeling niet voldoet aan de verwachtingen, worden de dieren weer behandeld met acetylsalicylzuur en nu ook met antibiotica. Enkele doodgeboren biggen worden naar gd Deventer gestuurd om ze te laten testen op porcine reproductive and respiratory syndrome-virus (prrsv) en vijf zeugen worden getapt voor bloedonderzoek op antistoffen tegen prrsv, varkensinfluenza en porciene circovirus type 2 (pcv-2). Een week later blijken de testresultaten niet 750 Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 135 Aflevering oktober 2010

2 onomstotelijk een infectie met een van deze virussen aan te tonen. Weer een week later inmiddels vijf weken na de eerste geboorteproblemen bezoekt een waarnemend dierenarts het bedrijf. Hij treft zieke zeugen die sloomheid vertonen, griepachtige verschijnselen, koorts, huidbloedingen en cyanose en vermeldt een hoog percentage (60 procent) doodgeboren biggen en vroeggeboorten. Dezelfde dag meldt hij een verdenking van varkenspest via het landelijk meldpunt dierziekten (telefoon: (045) ). Na de melding heeft een specialistenteam bestaande uit een dierenarts van de Voedsel en Waren Autoriteit (vwa), een dierenarts van gd Deventer en de practicus het bedrijf bezocht. Het specialistenteam kon na klinisch en bedrijfstechnisch onderzoek niet uitsluiten dat er bij de zeugen mogelijk een kvp-virusinfectie speelde en heeft vervolgens uit de groep van de zieke dieren twintig edta-bloedmonsters genomen en per koerier gestuurd naar het Centraal Veterinair Instituut (cvi) te Lelystad om een pcr-bepaling te doen op kvp. Omdat de problematiek op het bedrijf al zolang speelde voordat er werd gemeld, bereidde het vwa Incident en Crisiscentrum (vic) in Den Haag zich voor op een eventuele uitbraak door de varkensbedrijven te inventariseren die zich in de 1-, 3- en 10-kilometercirkels bevonden rond het verdachte bedrijf. De uitslag werd zes uur na het tappen van de varkens aan de vwa in Den Haag bekendgemaakt: alle bloedmonsters waren gelukkig negatief op kvp. De verdenking op het bedrijf werd vervolgens weer snel opgeheven. Een dag later (dus meer dan twee weken na inzenden) werden de testresultaten van de ingezonden biggen bekend en werd prrsv aangewezen als mogelijke oorzaak van de ziekteverschijnselen. Er volgde een nader onderzoek door de vwa op het bedrijf met de vraag waarom pas na vijf weken een mogelijke verdenking op kvp gemeld werd aan het landelijk meldpunt dierziekten en waarom de veehouder en de practicus na de twee medicinale behandelingen niet eerder bloedmonsters hadden opgestuurd naar het cvi in het kader van vroegdetectie (uitsluitdiagnostiek). De verklaring die practicus gaf, was dat hij vermoedde dat de problemen werden veroorzaakt door prrsv, omdat er fokzeugen werden aangevoerd van een opfokbedrijf met prrsv-problemen; de zeugen op het ontvangende bedrijf waren niet gevaccineerd tegen prssv. Bevestiging door bloedonderzoek dat prssv de oorzaak was, liet echter lang op zich wachten. Daarnaast speelde miscommunicatie een rol omdat de practicus met vakantie ging en er geen overdracht plaatsvond van de casus naar de collegawaarnemer. De waarnemend dierenarts heeft ten slotte de melding gedaan, omdat hij de zaak niet vertrouwde. bestaande regelgeving en procedures in nederland Er geldt een verplichting voor de veehouder en de practicus om een vermoeden van infectie met een aangifteplichtige dierziekte te laten onderzoeken, ook als de verschijnselen er maar enigszins op wijzen (differentiële diagnose, ddx). In Nederland is dit geregeld in de Preventieregeling voor besmettelijke dierziekten en zoönosen (artikelen 82, 88, 89, 91 en 93 van de Regeling preventie, bestrijding en monitoring van besmettelijke dierziekten en zoönosen en tse s). In het geval van klinische verschijnselen bij varkens waarbij kvp in de ddx aanwezig is, heeft de veehouder volgens bovenstaande wetgeving twee dingen te doen: Als hij bij een koppel varkens ziekteverschijnselen constateert die ook bij kvp zouden kunnen horen, en het koppel medicinaal behandelt, moet hij binnen 24 uur ook bloed laten afnemen en opsturen naar het cvi. De practicus tapt daarvoor zes bloedmonsters. De bloedmonsters worden via een pcr-test onderzocht op virusdeeltjes. Gestorven dieren kan hij opsturen voor sectie naar de gd. De gd haalt een stukje van de tonsillen eruit en stuurt die naar het cvi voor onderzoek op kvp. In beide gevallen heeft de varkenshouder dan voldaan aan zijn onderzoeksverplichting. Het varkensbedrijf wordt niet geblokkeerd en kan zijn werkzaamheden voortzetten. De onderzoeken nemen enkele werkdagen in beslag. Als de uitslagen positief zijn voor kvp, gaat er een spoedbericht van de cvi naar het vwa Incident- en Crisiscentrum (vic) en volgt binnen enkele uren na de melding een bedrijfsbezoek aan het verdachte bedrijf door een specialistenteam dat bestaat uit een dierziektedeskundige van de vwa, een dierenarts van gd Deventer en de practicus. Als er een verdenking van een mogelijke aangifteplichtige/bestrijdingsplichtige dierziekte wordt gemeld aan het landelijk meldpunt voor dierziekten (telefoon (045) ) door een veehouder, een dierenarts of een laboratorium, stuurt vwa direct een specialistenteam naar het verdachte bedrijf en wordt dit geblokkeerd gedurende het klinisch onderzoek en totdat de uitslag van eventueel genomen monsters (bloed, swabs, blaarwandmateriaal, et cetera) bekend is geworden en gunstig is. Het bedrijf ontvangt van de vwa een schriftelijk bericht dat het bedrijf is geblokkeerd; dat wil zeggen dat er geen varkens meer mogen worden aangevoerd of afgevoerd en dat er geen bezoekers mogen worden ontvangen totdat de verdenking wordt opgeheven. Tegenwoordig is de uitslag van de pcr-testen al binnen zes uur na binnenkomst van de monsters bij het cvi bekend, zodat de tijd van de bedrijfsblokkade minimaal is en de varkenshouder de volgende dag weer gewoon zijn normale bedrijfsactiviteiten kan hervatten. Dit geldt niet alleen voor kvp maar ook voor de verdenkingen van aviaire influenza (ai), mond-enklauwzeer (mkz) en Afrikaanse varkenspest (avp). gesimuleerde verspreiding van kvp De vraag blijft wat Nederland en België boven het hoofd zou hebben gehangen als op het casusbedrijf inderdaad kvp zou zijn vastgesteld. Hoeveel bedrijven hadden op dat moment al besmet kunnen zijn? Om dat te onderzoeken, hebben we een kvp-verspreidingsmodel gebruikt waarmee kvp-uitbraken worden gesimuleerd (1). Het model beschrijft de verspreiding van infectie op twee verschil- Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 135 Aflevering oktober

3 lende niveaus: binnen een bedrijf en tussen bedrijven. Bij een virusintroductie op een bedrijf zal in eerste instantie maar een klein aantal dieren geïnfecteerd raken. Maar als elk daarvan weer een aantal dieren besmet, zal de uitbraak steeds sneller verlopen en meer dieren betreffen. En hoe meer dieren virus uitscheiden op een bedrijf, des te groter wordt het risico dat ook andere bedrijven besmet raken. Om te bepalen hoe snel het virus zich binnen een bedrijf kan verspreiden, worden resultaten van experimentele infectieproeven en serologische analyses gebruikt. Een infectie met kvp-virus verloopt meestal acuut, maar sommige dieren kunnen ook chronisch geïnfecteerd raken en blijven uitscheiden tot 45 dagen na infectie (9). Voor het model hebben we aangenomen dat een besmet varken gemiddeld vijftien dagen (variërend van 7 tot 25 dagen) infectieus is (7) en in die periode gemiddeld 2,8 andere varkens besmet (8). Een niveau hoger vindt de transmissie tussen bedrijven plaats: wat is de kans dat een vatbaar varkensbedrijf wordt geïnfecteerd vanuit een bedrijf met infectieuze dieren? Hiervoor zijn uiteraard geen experimentele gegevens beschikbaar, maar we beschikken wel over de Nederlandse uitbraakdata van de kvp-epidemie in 1997 en Door te kijken in welke periode elk geïnfecteerd bedrijf een mogelijke besmettingsbron vormde en hoeveel bedrijven vervolgens werden geïnfecteerd, kan de kans op besmetting tussen bedrijven worden vastgesteld. Het maakt hierbij niet uit hóe een bedrijf besmet is geraakt, of het nu ging om een slecht gedesinfecteerde vrachtwagen, aanvoer van besmette biggen of een bezoekende varkenshouder uit de buurt. Uit de analyse van de uitbraakdata bleek dat de besmettingskans groter is als het bronbedrijf en het vatbare bedrijf dichter bij elkaar liggen (3). Op één kilometer van het bronbedrijf is de kans op besmetting bijvoorbeeld ongeveer 1 procent, terwijl deze op vier kilo meter afstand nog maar 0,1 procent bedraagt. Dat er tijdens de epidemie van 1997 en 1998 toch zoveel bedrijven besmet zijn geraakt, komt door het grote aantal varkensbedrijven van toen en het grote aantal varkensbedrijven dat geïnfecteerd was voordat het eerste uitbraakbedrijf werd ontdekt. Met dit model konden we een kvp-uitbraak vanuit het casusbedrijf simuleren. Daarvoor gebruikten we recente bedrijfsgegevens locatie en aantallen dieren van varkensbedrijven uit Nederland en de drie noordelijkste provincies van België (zie figuur 1). De bedrijven zijn niet gelijkelijk over het gebied verdeeld. Met name in bedrijfsdichte gebieden zoals de Gelderse Vallei en Noord-Brabant, zal het virus zich makkelijk kunnen verspreiden van bedrijf naar bedrijf omdat de afstand tussen varkensbedrijven klein is. Het startbedrijf ligt in zo n varkensdicht gebied. Een kvp-besmetting kan zich vanuit dit bedrijf ongezien verspreiden totdat na een verdenking het virus gedetecteerd wordt. Het bedrijf gaat op slot en wordt vervolgens geruimd. Deze periode van introductie van het virus tot eerste detectie wordt de hoogrisicoperiode of hrp genoemd. In onze studie wilden we er achterkomen welk effect de lengte van de hrp heeft op het aantal besmette bedrijven aan het eind van de hrp (en dus aan het begin Figuur 1. Bedrijfsdichtheid van varkensbedrijven in Nederland en de drie noordelijkste provincies van België. (gebaseerd op data van vwa en favv.) van de bestrijdingsperiode). Daarom varieerden we de lengte van de hrp van vier tot acht weken. Eén simulatie per hrp was echter niet genoeg. De gesimuleerde epidemie is namelijk net als een echte uitbraak onderhevig aan toeval. Soms slaat het virus niet aan in een bedrijf, een andere keer kan zelfs een bedrijf op vijftig kilometer afstand geïnfecteerd raken. Daarom simuleerden we niet één maar duizend epidemieën per hrp. Door het gemiddelde en de variatie te vergelijken, krijgen we toch een goed beeld over het effect van de hrp (zie figuur 2). Wat aan de resultaten opvalt, is dat het in deze locale situatie vaak voorkomt dat in de simulatie geen enkel bedrijf besmet wordt vanuit het bronbedrijf, zelfs als de hrp een periode van acht weken bedraagt. Door toevalseffecten kan de uitbraak dus al doodlopen in het bronbedrijf of net alle buurtbedrijven missen. Maar gemiddeld Figuur 2. Boxplot van het aantal kvp-besmette bedrijven tijdens de hoogrisico periode (hrp), de box toont het eerste kwartiel, de mediaan en het laatste kwartiel als horizontale lijnen, de antennes omvatten 1,5 keer de interkwartiel afstand en de uitschieters zijn aangegeven met plustekens. De gebroken lijnen geven het gemiddelde aan. 752 Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 135 Aflevering oktober 2010

4 Figuur 3. Geografische spreiding van kvp-besmette bedrijven tijdens een hoogrisicoperiode (hrp) van (a) vier weken, (b) zes weken en (c) acht weken. De kleur coderingen geven aan in hoeveel van de duizend simulaties het bedrijf op die locatie besmet is geraakt. neemt het aantal bedrijven dat in de hrp besmet wordt, toe naarmate de hrp langer duurt. Dit verband is echter niet lineair. Als vroeg in de hrp al enkele bedrijven besmet worden, kunnen die op hun beurt weer meer bedrijven infecteren. Door dit sneeuwbaleffect neemt het aantal besmette bedrijven exponentieel toe met de lengte van de hrp. Bij een iets snellere detectie (dus kortere hrp) zijn dus aanzienlijk minder besmette bedrijven te verwachten. Bij deze resultaten moet wel een kanttekening worden gemaakt. De besmettingskans van het ene bedrijf op het andere is namelijk bepaald uit de uitbraakgegevens van 1997 en 1998, die zijn verzameld gedurende de héle epidemie. In die periode was bekend dat er een uitbraak gaande was: er golden transportbeperkingen, gebiedsregelingen waren ingesteld en alle betrokkenen waren extra waakzaam. Tijdens de hrp zonder al die maatregelen zou het virus zich sneller kunnen verspreiden. Daarom is het aantal besmette bedrijven op de y-as van figuur 2 zeer waarschijnlijk een onderschatting. Aan de andere kant zijn sinds de kvp-epidemie in 1997 en 1998 juist veel maatregelen getroffen om de risico s van geruisloze verspreiding tijdens de hrp te verminderen. De bio security van de meeste bedrijven is toegenomen (beschermende kleding, laarzen wisselen, et cetera) en de logistiek van dierlijke aan- en afvoer is beter gereguleerd. Wat de echte omvang ervan ook is, wat vast staat is dat het aantal besmette bedrijven exponentieel toeneemt met de lengte van de hrp. De langere hrp heeft ook effect op de te verwachten geografische spreiding van de epidemie. Hoe langer de hrp duurt, hoe verder het virus zich weet te verspreiden (zie figuur 3). Dit komt ofwel doordat het bronbedrijf steeds besmettelijker wordt (door meer infectieuze dieren op het bedrijf) ofwel doordat de besmetting zich verspreidt via een tussenliggend bedrijf. Bedrijven rondom het bronbedrijf worden relatief vaak getroffen. Hierbij moeten we er wel op wijzen dat met deze schaal 2 procent of meer (minimaal twintig van de duizend simulaties) al relatief vaak betekent. De blauwe punten verder weg, houden in dat het bedrijf op die locatie in slechts één van de duizend simulaties geïnfecteerd is geraakt. Ook hier geldt dus: hoe eerder het virus wordt gedetecteerd, hoe kleiner het getroffen gebied is, en hoe makkelijker de epidemie is in te tomen. detectie via mortaliteitsmeldingen Een snelle detectie is van het grootste belang om de hrp zo kort mogelijk te houden en het aantal besmette bedrijven zo klein mogelijk. In deze casus reageerden de varkenshouder en zijn dierenarts duidelijk niet op tijd om een eventuele besmetting met kvp uit te sluiten. Daarom be keken wij of het mogelijk was geweest de verhoogde mortaliteit te signaleren via de gemelde dode dieren bij Rendac. Rendac haalt iedere werkdag en in een aantal gevallen ook op zaterdag kadavers op. Het netwerk is altijd dekkend voor heel Nederland. Grote kadavers moeten binnen 24 uur na overlijden worden gemeld bij Rendac en worden dan de volgende werkdag opgehaald. Kleine kadavers (biggen) dienen in vaten te worden aangeboden. Het aantal dieren of kilogrammen (afhankelijk van diersoort) dient dan te worden gemeld bij Rendac. Voor vaten is er een vaste ophaaldag. Dit betekent dat een melding voor vaten altijd op de zelfde dag van de week op de route terecht komt. Indien ook een groot kadaver wordt gemeld, kan het ophalen van de vaten worden gecombineerd met het ophalen van grote kadavers. Materiaal dat in vaten aangeboden dient te worden, moet gekoeld worden bewaard bij een temperatuur van maximaal 10 graden Celsius. De bewaartermijn is maximaal twee weken. Met deze continue stroom van gegevens zou on-line in een theoretisch signaleringsysteem (2) bij bijvoorbeeld Rendac of vwa een bedrijf met verhoogde mortaliteit kunnen worden gesignaleerd tussen de andere bedrijven die destructiemateriaal aanbieden. Om erachter te komen of dat hier het geval zou zijn geweest, bestudeerden we de aanmeldingsdata van januari 2009 tot en met april 2009 bij Rendac. In die periode hebben 8067 unieke bedrijven melding gemaakt bij Rendac. Per melding bedroeg het aantal dieren gemiddeld 3,1 vleesvarkens, 58 biggen en 1,4 zeugen. Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 135 Aflevering oktober

5 Per meldingsdag rangschikten we de incidentieratio s van laag naar hoog (zie figuur 4); we maakten hierbij onderscheid in de varkenscategorieën vleesvarkens, biggen en zeugen/gelten/beren. Door de incidentieratio s van het casusbedrijf nu te vergelijken met die van de overige bedrijven, zagen we dat de mortaliteitsincidentie niet genoeg is toegenomen om een alarmsignaal te laten afgaan. Bij de biggen en vleesvarkens haalt het bedrijf op twee momenten bijna het top10-percentiel (de rode cirkels in figuur 4a en figuur 4b liggen net onder de 90 procentlijn), bij de zeugen haalt de incidentieratio het bovenste kwartiel niet. Gezien het grote aantal meldende bedrijven (meer dan duizend meldingen per dag) zou het casusbedrijf dus niet zijn opgevallen met een abnormale verhoging van de mortaliteitsincidentie. Bovendien is mortaliteit natuurlijk een erg laat symptoom van kvp, meestal treedt sterfte op aan het eind van het ziekteproces. Het is beter om al op basis van (beginnende) kliniek actie te ondernemen om kvp uit te sluiten. Figuur 4. Verloop van incidentieratio (mortaliteitsincidentie gedeeld door mortaliteitsincidentie bij vorige melding) met het 25ste, 50ste, 75ste, 90ste en 95ste percentiel tijdens de eerste drie maanden in 2009 voor (a) vleesvarkens, (b) biggen en (c) zeugen/beren/gelten. De rode cirkels geven de incidentie ratio s van het casusbedrijf aan. Vanuit Rendac zijn de aantallen gemelde dieren bekend, de actuele bedrijfsgrootte van het bedrijf waarvan de melding afkomstig is, is echter niet geautomatiseerd bekend bij Rendac of bij de vwa. Bij elke melding wordt de mortaliteitsincidentie daarom op de volgende wijze uitgerekend: het aantal gemelde dieren gedeeld door de periode sinds de vorige melding. Dit is nog geen goede maat voor een abnormale mortaliteit: een groot bedrijf zal immers een hogere incidentie (meer dode dieren per dag) hebben dan een klein bedrijf. Een betere maat is de verandering in incidentie sinds de vorige melding, door de huidige incidentie te delen op de incidentie bij de vorige melding. Als deze incidentieratio veel groter is dan één, heeft er dus een flinke toename in mortaliteit plaatsgevonden: dat kan een teken zijn dat er iets aan de hand is. uitsluitdiagnostiek Een snelle detectie van kvp is zeer sterk afhankelijk van de alertheid van de varkenshouder en de practicus. Een extra hulpmiddel hiervoor bestaat sinds 2006 toen net over de grens met Duitsland kvp werd vastgesteld (4). Varkenshouders werden in de gelegenheid gesteld bij aspecifieke klinische verschijnselen en medicatie van varkens zes bloedmonsters te laten testen op kvp met een pcr-test zonder dat het bedrijf werd geblokkeerd. De kosten van de diagnostiek waren voor rekening van het Diergezondheidsfonds (dgf), zodat de individuele veehouder daar niet voor hoefde op te draaien. De testresultaten waren binnen enkele werkdagen bekend. Van deze regeling werd veel gebruik gemaakt (zie figuur 5) en wegens dit succes werd besloten deze extra mogelijkheid voor uitsluitdiagnostiek in stand te houden. Maar sindsdien sturen minder dan 20 bedrijven per jaar monsters in op een totaal van ongeveer 7500 varkensbedrijven in Nederland in 2009 (bron: Vee, Vlees en Eieren in Nederland in 2010 van het pve). Het aantal officiële verdenkingen per jaar, waarbij het bedrijf wel geblokkeerd wordt, is echter niet gedaald (zie figuur 5). discussie Een uitbraak van een besmettelijke dierziekte kan grote sociale en economische gevolgen hebben. Daarom is een snelle bestrijding van dierziekten voor Nederland belangrijk. Er zijn gebieden in Nederland waar veel veehouderijbedrijven geconcentreerd zijn. Dat maakt ons land kwetsbaar voor epidemieën van zeer besmettelijke dierziekten. Daarnaast heeft een uitbraak grote invloed op de internationale handel in levende dieren en dierproducten. Als sterk exporterend land kunnen wij daar veel last van hebben. Door de beschikbaarheid van pcr-testen en de zeer korte bedrijfsblokkades in het geval van een bezoek van het specialistenteam wordt in theorie de drempel voor het melden van een verdenking van de mogelijke aanwezig- 754 Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 135 Aflevering oktober 2010

6 Figuur 5. Aantal inzendingen dat door het cvi getest is op kvp voor uitsluiting (lichtgrijs) of wegens verdenking (donkergrijs). * kvp verdenkingen in 2006, inclusief 29 bedrijven die gescreend werden wegens kvp in Duitsland. heid van een aangifteplichtige dierziekte klein gemaakt voor de veehouder en de practicus. Er zijn echter meer aspecten die blokkades opwerpen rond de aangifte. Recente onderzoeken van het cvi (3,4) brachten naar voren dat de volgende aspecten een rol spelen bij de aarzeling om een klinisch verdachte situatie, waarbij kvp in ddx zit, te melden: een gebrek aan kennis bij veehouders over klinische verschijnselen van kvp bij varkens; schuldgevoelens over de aangifte; ontevredenheid over de procedure na aangifte; gebrek aan vertrouwen in de overheid; ontevredenheid over de verdeling van de kosten van uitsluitdiagnostiek en onzekerheid en gebrek aan transparantie in de aangifteprocedure. Er is de afgelopen jaren hard gewerkt om verschillende van de bovengenoemde hindernissen weg te nemen (6). Zo is er mede naar aanleiding van bovenstaande onderzoeken een website ontwikkeld (zie: met onder meer klinische beelden (foto- en videomateriaal) van verschillende aangifteplichtige en niet aangifteplichtige varkensziekten. Dit kan varkenshouders helpen ziektebeelden eerder te herkennen en als toetssteen te gebruiken bij het vergelijken van klinische problemen op het bedrijf. Een van de belangrijkste stappen die zijn gemaakt, betreft het kunnen toepassen van uitsluitdiagnostiek in situaties met aspecifieke klinische problemen, dus mogelijk nog in het beginstadium van een kvp-infectie. Daarmee zou men in een heel vroeg stadium een mogelijke infectie met kvp-virus kunnen opsporen. Helaas moeten we constateren dat sinds de introductie in 2006 het gebruik hiervan in de afgelopen jaren vrijwel nihil is geweest. Dit is op zich verbazingwekkend omdat er in de varkenspraktijk veel situaties zullen zijn waarbij men toch graag kvp zou willen uitsluiten als mogelijke oorzaak van de klinische problemen waarbij men in eerste instantie kvp niet als eerste in het rijtje van de ddx heeft staan. Bij de evaluatie van het gebruik van kvp-uitsluitdiagnostiek (4) gaven varkenshouders al aan dat zij van deze nieuwe mogelijkheid van uitsluitdiagnostiek in de toekomst weinig gebruik zouden gaan maken. Dit heeft met name te maken met het feit dat de individuele varkenshouder nog steeds enige kosten moet maken: het opsturen van de monsters naar het cvi en de kosten van het bemonsteren van dieren door de dierenarts. Het zou de moeite waard zijn dat overheid en bedrijfsleven zouden afspreken dat de integrale kosten van de uitsluitdiagnostiek kvp worden betaald uit het dgf. De argumentatie hiervoor is dat de uitsluitdiagnostiek bestaat om de gehele varkenssector te behoeden voor een mogelijke catastrofe, en dat er geen financiële barrières zouden moeten zijn voor de individuele varkenshouder om deze diagnostiek toe te passen. Voor de gesimuleerde verspreiding van kvp hebben wij een schatting van de transmissiekans als functie van ruimtelijke afstand tot het bronbedrijf (kernel) toegepast op de periode waarin de hrp van toepassing is, terwijl die kernel is bepaald uit uitbraakgegevens van de epidemie in 1997 en 1998 gedurende de hele epidemie (dus hrp plus de periode na de hrp). Tijdens de periode na de hrp golden transportbeperkingen, er waren gebiedsregelingen ingesteld en alle betrokkenen waren extra waakzaam. Tijdens de hrp zonder al die maatregelen zou het virus zich dus waarschijnlijk sneller kunnen verspreiden. Daarom is het geschatte aantal besmette bedrijven in onze simulaties zeer waarschijnlijk een onderschatting. De rol van het gebruik van gegevens van een destructiebedrijf voor vroegdetectie blijkt beperkt (2) en ook in ons geval is dat zichtbaar. Duidelijk verhoogde mortaliteit bij een infectie met kvp-virus vindt vrijwel altijd geclusterd plaats binnen een bedrijf waarbij men moet denken aan bepaalde hokken of afdelingen binnen het varkensbedrijf. In de gegevens van een destructiebedrijf zijn de kadavers echter niet terug te voeren tot deelniveau binnen een veehouderij. Dat betekent dat de mortaliteitsincidentie altijd een gemiddelde voor het hele bedrijf betreft, met daarnaast de handicap dat men bij de incidentie niet gebruik kan maken van de actuele bedrijfsgrootte. We moeten daarom constateren dat een berekende mortaliteitsincidentie uit de gegevens van een destructiebedrijf niet gevoelig genoeg is om als alarmsignaal te kunnen dienen. Als men verhoogde sterfte constateert als gevolg van een infectie met kvp-virus, is men eigenlijk al veel te laat omdat dit altijd het laatste stadium is van het ziekteproces. Er is dan een aanzienlijke kans dat het virus naar andere bedrijven is verspreid. Men moet erop mikken een infectie met kvp-virus in het beginstadium van het ziekteproces te detecteren. De ziekteverschijnselen zullen dan nog weinig specifiek zijn en kunnen ook door andere varkensziekten worden veroorzaakt. Daarom is het zo belangrijk dat in een dergelijke situatie kvp-uitsluitdiagnostiek wordt toegepast. dankwoord De auteurs willen het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (favv) danken voor het aanleveren van de geografische locatie en grootte van varkensbedrijven in de drie noordelijkste provincies van België. De Dienst Regelingen van het ministerie van lnv zijn wij erkentelijk voor het aanleveren van de geografische locatie van varkensbedrijven in Nederland. Tijdschrift voor Diergeneeskunde Deel 135 Aflevering oktober

7 Rendac wordt bedankt voor het beschikbaar stellen van de gemelde kadavergegevens van Nederlandse varkensbedrijven uit het eerste kwartaal in Dit onderzoek is uitgevoerd binnen het kader van het lnv-programma Wettelijke Onderzoekstaken (wot project : veterinaire epidemiologie en risicoanalyse van aangifteplichtige besmettelijke dierziekten). literatuur 1. Backer JA, Hagenaars TJ, Roermund HJW van and Jong MCM de. Modelling the effectiveness and risks of vaccination strategies to control classical swine fever epidemics. J R Soc Interface 2009; 6: doi: /rsif Backer J, Swart W, Middelesch H en Roermund H van. De meerwaarde van mortaliteitsgegevens bij early warning van klassieke varkenspest. Rapport giqs project 2007, gd Deventer. 2007: 36 pp. 3. Boender GJ, Nodelijk GA, Hagenaars TJ, Elbers ARW and Jong MCM de. Local spread of classical swine fever upon virus introduction into The Netherlands: Mapping of areas at high risk. bmc Vet Res 2008; 4: Elbers ARW, Gorgievski-Duijvesteijn MJ, Velden PG van der en Loeffen WLA. Toepassing van uitsluitdiagnostiek voor klassieke varkenspest bij aspecifieke klinische problemen op varkensbedrijven: een enquete onder varkenshouders en dierenartsen. Tijdschr Diergeneeskd 2007; 132: Elbers ARW, Gorgievski-Duijvesteijn MJ, Velden PG van der, Loeffen WLA and Zarafshani K. A socio-psychological investigation into bottlenecks and incentives concerning reporting a clinically suspect situation aimed at improving early detection of Classical Swine Fever outbreaks. Vet Microbiol 2010; 142: Elbers ARW, Gorgievski-Duijvesteijn MJ, Zarafshani K and Koch G. To report or not to report: a psychosocial investigation aimed at improving early detection of avian influenza outbreaks. Rev sci techn Off Int Epiz 2010; 29 (3). 7. Laevens H, Koenen F, Deluyker H, Berkvens D and Kruif A de. An experimental infection with classical swine fever virus in weaner pigs. Vet Q 1998; 20: Stegeman A, Elbers ARW, Bouma A, Smit H de and Jong MCM de. Transmission of classical swine fever virus within herds during the epidemic in The Netherlands. Prev Vet Med 1999; 42: Weesendorp E, Stegeman JA and Loeffen WLA. Dynamics of virus excretion via different routes in pigs experimentally infected with classical swine fever virus strains of high, moderate or low virulence. Vet Microbiol 2009; 133: 9-22.