Reviewdocument Programmaplan Naar een Rijke Waddenzee

Transcriptie

1 Reviewdocument Programmaplan Naar een Rijke Waddenzee Werkwijze Versie tafels_ Inleiding In 2010 stelden de samenwerkende partners van het Programma naar een Rijke Waddenzee een streefbeeld voor 2030 op. Met de ogen dicht, zien de mensen in 2030 een uniek landschap, dat ademt op het ritme van eb en vloed: Mensen laten zich verrassen door het afwisselende landschap bestaand uit geulen, zandplaten, mosselbanken, slikwad, kwelders, witte stranden en duinen. Juist door de dynamiek van wind, zand en getijden is een wonderlijk gevarieerde natuur ontstaan. Zeldzame plant- en diersoorten weten zich te handhaven op de grens van land en water, in een gebied waar zoet en zout water elkaar ontmoeten. Het belang van de Waddennatuur is daarmee nauwelijks te onderschatten Dit reviewdocument gaat over de werkwijze van het programma; hoe werk je richting een streefbeeld in een hoog dynamisch systeem, waar oorzaak en gevolg niet altijd eenduidig zijn, met verschillende belangen en waar een complexe bestuurlijke werkelijkheid een gegeven is. Opzet van dit document en leeswijzer: 1. Streefbeeld 2030 en de filosofie programma 2. De gevolgde strategie in de periode Voorstel voor een vervolg 1

2 1. Streefbeeld Rijke Waddenzee 2030 en filosofie programma Met de ogen dicht zien we in 2030 een zee vol rijkdommen voor ons: een voor natuur en economie meer aantrekkelijke Rijke Zee, rijker dan nu! Een ecologisch gezonde zee met schoon water, uitgestrekte scheldierbanken en, wellicht, zeegrasvelden. Vissen, vogels en zoogdieren vinden er rust en voedsel. Ook de mens vindt er zijn plek, woont, werkt en recreëert er. In 2010 formuleerde het programma daarbij de volgende ecologische piketpalen: Voedselweb in evenwicht (inclusief duurzame visserij) Grootschalige aanwezigheid van biobouwers (herstel wilde mosselbanken en zeegrasvelden) Schoon en helder(genoeg) water (slimmer baggeren, slimmer aanwenden van slib) De Waddenzee als veilige plek (herstel zoet-zout overgangen, kwelders en vismigratie) Een Waddenzee optimaal ingebed in de internationale keten (versterken van de flyway samenwerking) Filosofie van het Programma naar een Rijke Waddenzee Hoe mooi en bijzonder de Waddenzee ook is, het gebied staat onder druk en blijkt niet de kwaliteit te hebben die we graag willen. De Waddenzee is een complex systeem dat onderhevig is aan verschillende invloeden, waarvan de effecten soms niet bekend zijn. Niet alleen de mens oefent invloed uit op het ecosysteem, ook de natuur zet haar randvoorwaarden. En dan zijn er nog externe invloeden als klimaatverandering en exoten. In een dergelijk dynamisch systeem is nooit eenduidig vast te stellen welke maatregelen wanneer en hoe ingezet moeten worden om te komen tot een Rijke Waddenzee. De innovatie als gevolg van de mosselzaad-invanginstallaties is daar een mooi voorbeeld van. Zo n vijftien jaar geleden kon niemand voorzien welke rol deze installaties zouden kunnen vervullen bij het terugdringen van de bodemberoerende mosselvisserij. Innovaties die de natuurbelangen centraal stellen en tegelijkertijd nieuwe kansen bieden aan mensen die in het Waddengebied werken. Het Programma naar een Rijke Waddenzee wil met de verschillende sectoren die processen op gang brengen om te kijken waar natuurherstel en een duurzame economische ontwikkeling samengaan om te komen tot een rijke zee voor natuur en mens. Tot slot werkt het Programma naar een Rijke Waddenzee in een complexe bestuurlijke werkelijkheid, met veel verschillende belangen en (economisch en recreatief) gebruik van de Waddenzee, met veel verschillende beheerders en bestuurlijk verantwoordelijke partijen. Het Programma naar een Rijke Waddenzee neemt deze bestuurlijke situatie als een gegeven. Om deze transitie richting natuurherstel mogelijk te maken, zijn drie elementen van belang, die bij de start van 2010 samen de filosofie vormen van het Programma naar een Rijke Waddenzee: Een gezamenlijk streefbeeld. Niet als vaststaand doel, maar als baken voor de samenwerking en het uitwerken van oplossingsrichtingen in een dynamisch systeem. Een streefbeeld dat voldoende stevig is, en dat afhankelijk van de ontwikkeling van de Waddenzee en de resultaten van maatregelen ook bijgesteld kan worden. 2

3 Andere manieren van samenwerking, gericht op gezamenlijk zoeken naar oplossingsrichtingen voor natuurherstel en duurzame economische sectoren. Samen het gesprek aangaan en trajecten verkennen waarbij vanuit een gezamenlijke ambitie deze processen op gang kunnen worden gebracht. Leren door doen; stappen zetten (soms klein, soms groot) waarvan we nu, met onze beperkte kennis, aannemen dat ze nodig zijn, vervolgens de effecten monitoren (op ecologie en economie) en op basis daarvan nieuwe stappen zetten en zo nodig nieuwe doelen stellen. Langs deze cyclus zal het streefbeeld gaandeweg concreter worden en komt de invulling van de doelstelling geleidelijk aan dichterbij. 2. De gevolgde strategie in de periode Afgesproken is, naast de jaarlijkse rapportage over voortgang, in 2014 een evaluatie uit te voeren. Deze is voorjaar 2014 uitgevoerd door Andersson Elffers Felix (AEF) in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken. AEF beschrijven in hun evaluatierapport van Programma naar een Rijke Waddenzee 3 niveaus van interventie: interventiestrategie (rol en positie), interventiewijzen (toegevoegde waarde in proces) en interventiestijl (competenties). Interventiestrategie AEF beschrijft het Programma naar een Rijke Waddenzee zelf als een interventiestrategie binnen de bestaande beleids- en beheerverantwoordelijkheden van verschillende overheden. Het PRW als interventiestrategie heeft een aantal kenmerken, die bij het bouwen aan het programma in 2010 ontwikkeld zijn. De afgelopen vier jaar zijn ze door alle medewerkers in het programma omarmd en gekoesterd. PRW als netwerkorganisatie Brede bestuurlijke vertegenwoordiging in de Regiekamer, brede deelname van bestaande organisaties in het programmateam, compact programmabureau Leren door doen We starten initiatieven, daar leren we van en de uitkomsten daarvan benutten we om onze strategieën richting het streefbeeld bij te stellen wanneer nodig. Andere vormen van samenwerking Samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven en NGO s. Samenwerking aansluitend op, maar ook buiten de bestaande overlegstructuren. Wegblijven van organisatie en politiek Wegblijven bij discussies over organisatorische vraagstukken en verantwoordelijkheden. Programmaorganisatie houdt zich afzijdig van het politiek debat. Interventiewijzen De wijze waarop het Programma naar een Rijke Waddenzee in het (bestuurlijke) netwerk rond de Waddenzee opereert, wat de toegevoegde waarde daarin van het programma is, beschrijft AEF als de interventie wijzen. Het programma kiest voor een aantal interventiewijzen: Ontwikkelen van projecten bijvoorbeeld de vismigratierivier in de Afsluitdijk Aanjagen al dan niet lopende projecten 3

4 bijvoorbeeld onderzoek naar verbeteren zoet-zout verbinding Westerwoldse Aa, Verbinding Ameland Faciliteren van coalities tussen overheid, gebruikers en NGO s bijvoorbeeld beschikbaar stellen van een programmamanager Ecologie en Economie in Balans; convenant vaarrecreatie Verbinden van kennis bijvoorbeeld in het Eems estuarium met het kennisdocument en het vooronderzoek maatregelen voor herstel Rollen in de beleidsvoorbereiding Dit wordt vooral als agenderen ingevuld bijvoorbeeld in het Eems estuarium met het streefbeeld en in de beheeragenda Ondersteunen transities mossel- en garnalentransitie, handkokkelaars, Japanse Oesters Interventiestijl De interventiestijl beschrijft de competenties die het programma in de periode heeft laten zien in haar wijze van opereren. Dat laat het programma natuurlijk niet zelf zien, maar de mensen die binnen dat programma werken, ieder voor zichzelf, maar nog veel meer in hun onderlinge samenwerkingsverband en hun interactie met alle initiatieven en partijen binnen en buiten het programma. Kenmerkende interventiestijlen van het Programma naar een Rijke Waddenzee: Tussenfiguur publiek en privaat Netwerkorganisatie tussen overheid- natuurorganisaties- bedrijfsleven, een hub voor samenwerking, ecologie en economie op het netvlies, verbinden van bureaucratische logica, politieke logica en logica van de samenleving. Intermediair tussen beleid en uitvoering Verbindend Het programma is zelf het resultaat van een verbinding doordat betrokken organisaties zelf hun mensen inbrengen, zo geeft ze een aansprekend voorbeeld, respect voor alle belangen, complementair of formele circuit in de Waddenzee, dienstbaar aan het doel Parallel werken, niet lineair Tegelijkertijd werken aan kennis, beleid en uitvoering Pragmatisme Concrete stappen voorwaarts, kennis delen, doorbreken van impasse, problemen oplossen Autonomie Zelfstandige positie, geen interesse in hiërarchie (ook niet in de eigen programmaorganisaties zichtbaar), van iedereen evenveel Variatie in repertoire Maatwerk AEF concludeert dat de interventiewijzen vanuit het Programma Naar een Rijke Waddenzee effectief blijken te zijn. De interventiestrategie leidt tot veel toegevoegde waarde zonder gedoe over machtsverhoudingen of verantwoordelijkheden. En door de gekozen interventiestijl draagt ze bij aan anders denken, samenwerken in netwerken en het voor elkaar krijgen van initiatieven en projecten Kennisstrategie Het programma kent als centrale strategie voor natuurherstel leren door doen. Het programma doet zelf geen onderzoek of voert zelf de monitoring uit. Wel is PRW een kennisintensief programma, waarbij de volgende kennis strategieën zijn benut: 4

5 Lerende aanpak stappen zetten, effecten op ecologie en economie monitoren, lessen trekken en op basis daarvan nieuwe stappen voorbereiden. Bv. in het kader van de opschaling van de mosseltransitie, of de opschaling van de projecten herintroductie zeegras. Aanjagen van monitoring en onderzoek leren van de effecten van maatregelen, innovaties en risicoreductie van ongewenste effecten. Ook monitoring en onderzoek hebben een lerend, adaptief karakter. Bijvoorbeeld kennishuishouding slib i.s.m. de Waddenacademie. Organiseren van feedback en uitdragen van leren door doen ervaringen informatie en communicatie over onderzoeksresultaten en ervaringen, zodat nieuwe inzichten worden benut en bediscussieerd. Bijvoorbeeld workshop Japanse oesters, denktanks randen van het Wad. Om wetenschappelijke kwaliteit te bevorderen en kosteneffectief te werken, is het voor de kennisstrategie van belang maximaal aansluiting te vinden bij afgeronde, lopende en nog op te starten onderzoeksactiviteiten. Met de Waddenacademie wordt nauw samengewerkt bij het noodzakelijke en continue proces van onderzoek afstemming; beoordelen en prioriteren van kennisvragen, nader definiëren en initiëren daarvan. Hierbij is het van belang goed in de pas te lopen met lopende / te ontwikkelen kennisstrategieën van opdrachtgevers. 3. Voorstel voor vervolg: werkwijze en organisatie Programma naar een Rijke Waddenzee schetst een streefbeeld voor Tot 2018 werkt het programma er samen met haar partners hard aan om dat streefbeeld een stukje dichterbij te brengen. Het programma is met vier jaar verlengd en eindigt in haar huidige vorm eind Het streefbeeld is dan nog niet verwezenlijkt en samenwerken aan een Rijke Waddenzee blijft nodig; de rol van het programma moet dus voor beëindiging elders worden belegd. De volgende interventies en aansturing van het programma zijn daarvoor nodig: Interventiestrategie De interventiestrategie zelf: het programma, gaat een tweede periode in van en wordt daarna afgerond. De typische kenmerken van het programma blijven ook in de volgende periode overeind: netwerkorganisatie, leren door doen, andere vormen van samenwerken en wegblijven van politiek en discussies over organisatie (structuren). Een geheel nieuwe dimensie wordt toegevoegd: het programma zal in de komende periode ook moeten nadenken over én werken aan een goede overdracht van kracht van het programma én het elders beleggen van de rol van het programma. We hebben het hier dus niet over de structuur van het programma, noch over de mensen of de individuele projecten, maar over het vermogen om natuurherstel te agenderen, invulling te geven in concrete initiatieven, mensen te mobiliseren om die initiatieven over te nemen en te implementeren, kennis en onderzoek te bundelen, kortom: om te durven denken in wat er tussen mensen en organisaties gebeurt in plaats van alleen wat er binnen organisaties gebeurt. Interventiewijzen In de interventiewijzen (toegevoegde waarde aan het netwerk en in het proces) is de afgelopen vier jaar al veel bereikt. In de komende vier jaar zullen we die voortzetten, afbouwen (omdat ze inmiddels door andere partijen zijn overgenomen) of accenten verleggen. 5

6 In het aanjagen en ondersteunen van al dan niet lopende projecten, zal het programma een belangrijke rol vervullen in bijvoorbeeld (niet uitputtend): Projecten als herstel verbinding Lauwersmeer-Waddenzee of Kop van NH/Amstelmeer MKBA Spoelzee Noordpolderzijl Organisatie openplanproces Holwerd-Ameland In het (vanuit de doelen van het programma in een onafhankelijke rol) faciliteren van coalities: Begeleiding uitvoering mosseltransitie (light) Gesprek tussen wetenschappers en vissers Stevig inzetten op de begeleiding uitvoering garnalentransitie Het convenant vaarrecreatie Programma-management Economie en Ecologie in Balans in het Eems-Dollard gebied In het verbinden van kennis en het uitdragen van leren door doen ervaringen: Kennismontage visonderzoek Imares en NIOZ en opstellen van de visstrategie op basis van de resultaten Ondersteunen kennisagenda morfologie Verbinden van ervaringen herstelprojecten schelpdieren en zeegras, leren en voorstellen voor follow-up opschaling Organiseren, (laten) uitdragen van ervaringen herstelprojecten langs de randen van het Wad (bijvoorbeeld ondersteuning internationaal congres Fishmigration), leren van innovatieve dijktrajecten Rollen in de programmering: Het ondersteunen van de discussie over het beheer van de Waddenzee door de gezamenlijke partijen als ware wij één organisatie. Opzetten programma beleef het Werelderfgoed Waddenzee Aandragen grote brokken, ondersteuning programmering waddenfonds Nieuwe rol: stimuleren van innovaties Aanjaagrol in het stimuleren van innovaties voor de mosselzaadvisserij Nieuwe rol: overdragen en borgen van eigen werk/interventiestrategieën Ondersteunen/meedenken uitvoering natuurambitie (overige) grote wateren Ondersteunen/meedenken andere gelieerde programma s in de Waddenzee: Waddenhavens, economie, Werelderfgoed (zelf) Borgen van de nieuwe werkwijze: neutrale positie tussen organisaties, tussen beleid en uitvoering, motor voor aanjagen en uitwerken van nieuwe initiatieven, etc. in het toekomstig beheer van het Wad na 2018 Borgen van de nieuwe samenwerking langs de flyway, met de internationale partners Interventiestijlen De organisatie blijft opereren als intermediair tussen beleidsvoorbereiding en uitvoering, en als tussenfiguur tussen privaat en publiek. De autonomie blijft vanzelfsprekend. En de variatie in repertoire blijft noodzakelijk, waarbij de rol van het projectleiderschap meer aandacht krijgt. Aansturing van het programma Het programmabureau heeft het dagelijks overzicht op alle initiatieven. Zij houdt het vizier op zowel lange als op korte termijn. Daarbij stuurt zij op voortgang van de afgesproken opgaven, op samenhang tussen initiatieven en tussen samenwerkende partijen en op periodieke prioriteitstelling 6

7 tussen de lopende initiatieven en nieuwe initiatieven die zich aandienen. Ook houdt zij zicht op andere belangrijke lopende trajecten rondom de Waddenzee. De afgelopen 4 jaar is gebleken dat de hoofdtaak van het programma, de initiatie en het uitvoeringsklaar maken van natuurherstelprojecten, een grote mate van flexibiliteit vergt; wendbaarheid om nieuwe projecten/thema's te initiëren en om projectinitiatieven uit te werken of bij te sturen. Juist het flexibel werken met betrokken overheden, gebruikers en natuurorganisaties die vanuit het gezamenlijk streefbeeld werken is de kracht van het programma gebleken. Tegelijk vragen de (nieuwe) opdrachtgevers om meer opdracht gestuurd te werken, met duidelijker afspraken, meer resultaatgericht en met een solide afstemming tussen opdrachtgevers en programma-uitvoerders. Het één sluit het ander zeker niet uit, maar een open overlegsfeer tussen opdrachtgevers en programma-uitvoerders met inzichtelijke voortgangsrapportages is nodig om ervoor te waken dat er flexibiliteit blijft in de uitvoering van de bestaande thema s en dat nieuwe thema s in samenspraak opgepakt kunnen worden. Ook de eventuele bijstelling van in gang gezette projecten ( leren door doen ) en de ontwikkeling van nieuwe programmalijnen vergen soepelheid in de opstelling van de opdrachtgevers, want dergelijke bijstellingen en nieuwe programmalijnen vallen vaak buiten de bestaande beleidsdoelen en -kaders. Tegelijk mag van de uitvoerders van de (nieuwe) programma s worden verwacht dat ze resultaatgericht werken, zich bewust zijn van de positie en opgaven van de opdrachtgevers en dat hun taakuitvoering transparant en uitlegbaar blijft voor de opdrachtgevers (en voor elkaar), ook al moeten ze inspelen op een veelheid van, vaak variërende, omstandigheden, wensen en eisen. Elementen voor de nieuwe organisatie Vier jaar ervaring leiden, tot het volgende overzicht van elementen die van belang zijn voor het opzetten van de nieuwe organisatie. Elementen die in de vernieuwde organisatie behouden moeten blijven: De verankering van de betrokkenheid van overheden, Coalitie Wadden Natuurlijk (CWN) en gebruikers. De goede wisselwerking met het Waddenfonds, de Waddenacademie, het internationale trilaterale overleg (CWSS) en met (het secretariaat van) de Beheerraad en de Samenwerkingsagenda. De inhoudelijke expertise binnen het programma (inhoudelijk kunnen meedenken, kennis eenvoudig kunnen ontsluiten en bundelen). Overzicht over de totale herstelopgaven voor de Waddenzee (dus ook voor die opgaven en projecten waarin PRW geen speelt). Op eigen initiatief kunnen handelen, vanuit het gezamenlijke streefbeeld en afgeleide strategieën. Elementen die in de vernieuwde organisatie versterkt moeten worden: Resultaatgericht werken in projecten (daadwerkelijk projecten uitvoeringsgereed maken en aan de grond kunnen zetten, projectbewaking etc.). 7

8 De verankering van de betrokkenheid en inbreng van economische gebruikers. De binding met Den Haag, voor zowel EZ als I&M. De aansturing vanuit het programma-management. Het uitdragen van de leren door doen -ervaringen. Nieuwe elementen: Nieuwe (expliciete) opdrachtgevers. In de eerste periode werd de financiering vooral opgebracht door EZ (90%) Nu komen daar I&M, Rijkswaterstaat en de drie waddenprovincies bij. De CWN wordt ook als opdrachtgever gezien vanwege haar verbondenheid met de doelstelling van het programma. Om voldoende sturing op het programma te houden, is er een opdrachtgeversoverleg. Hiervoor wordt niet een nieuw overleg in het leven geroepen, maar wordt gebruik gemaakt van het recent opgerichte Opdrachtgeverscollectief voor de Samenwerkingsagenda Beheer. Naast de vaststelling van de jaarlijkse Uitvoeringsagenda worden ook de begroting, het jaarverslag en de bewaking van de koers van PRW geagendeerd voor dit overleg. Ook kunnen eventuele kansen of knelpunten vroegtijdig worden geagendeerd. De eindigheid van het programma (eind 2018) in deze vorm. 8