IN HET BREIN VAN KINDEREN MET DYSLEXIE

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "IN HET BREIN VAN KINDEREN MET DYSLEXIE"

Elias Simons
6 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 IN HET BREIN VAN KINDEREN MET DYSLEXIE Moeder waarom leren wij? Congres De Tol 6 oktober 2017 Hoe prenatale ontwikkeling en neurofysiologie ons helpt kinderen met dyslexie te begrijpen Dr. Ronny Boey logopedie

2 INLEIDING VLOT LEZEN EN DYSLEXIE BREINWERKING ONTSTAAN BELANG VOOR ONDERWIJS EN PRAKTIJK

3 3

4 VLOT LEZEN accuraat, precies, weinig leesfouten behoorlijke snelheid (4 woorden per seconde) expressief begrijpend weinig inspanning 4

5 Met dank aan de ouders van de kinderen 5

6 DYSLECTISCH LEZEN (veel) (typische) leesfouten, inaccuraat lezen, hernemend, (foutief) corrigerend langzamer, kost meer tijd,belast het werkgeheugen minder expressief of met verkeerde expressie minder (direct) leesbegrip veel inspanning 6

7 BREINWERKING BIJ VLOT LEZEN BIJ DYSLECTISCH LEZEN

100 miljard zenuwcellen (soma, dendrieten, axon) 100.

9 100 miljard zenuwcellen (soma, dendrieten, axon) miljard verbindingen in de visuele hersenschors: 1 à 8 miljard zenuwcellen 40 x vergroot duizenden verbindingen per zenuwcel axonen (uitlopers) van 1 mm tot 1 meter lang dendrieten dikte van 1 tot 25 micrometer (miljoenste van een meter) snelste zenuwvezels 70 tot 120 m/s (252 km/u tot 432 km/u) actiepotentiaal: 4 ms axon myeline een woord lezen duurt 250 ms synapsen 9

10 hersenwinding (gyrus) en hersengroeven (sylci) synapsspleet: 10 tot 40 nm (miljardste van een meter) (5 atomen) neurotransmitters: acetylcholine, serotonine, dopamine, adrenaline, noradrelanine : stimulerend of afremmend 10

12 activiteit van neurale verbindingen

13 13

14 punt van fixatie scherpte 14

reeks zenuwcellen (bipolaire ganglioncellen) derde reeks

15 oog lens netvlies eerste reeks zenuwcellen staafjes (contrast, licht en donker) kegeltjes (kleur) tweede reeks zenuwcellen (bipolaire ganglioncellen) derde reeks zenuwcellen (multipolaire ganglioncellen) oogzenuw visuele gebieden 15

16 16

17 Via een vierde en vijfde reeks zenuwcellen V2 V3 V5/MT: grotere zenuwcellen, omtrekken & snelle bewegingen naar de visuele gebieden. Het eerste visueel gebied is V1. In V1 is nog geen sprake van lezen. Allerlei kenmerken van de lettertekens geven activiteit in de zenuwnetwerken (voor contrast, patronen, lijntjes ) V2 V4: kleinere zenuwcellen, details & kleur 17

Het visueel gebied V5 (MT) bevat een wijde reeks van verbindingen met de hersenschors (corticaal) en de binnenste hersendelen (subcorticaal) invloed van aandacht, geheugen, emotie cellen

18 Het visueel gebied V5 (MT) bevat een wijde reeks van verbindingen met de hersenschors (corticaal) en de binnenste hersendelen (subcorticaal) invloed van aandacht, geheugen, emotie cellen in V5 reageren vooral op snelheid en richting van bewegende visuele prikkels (grenzen van lijnen, hoeken). speelt een rol bij het aansturen van de oogbewegingen (bv. tijdens het lezen). 18

19 Het visueel gebied V6 bevat zenuwcellen die vooral reageren op de wijdte en op zelfbeweging (invloed onrust van de lezer?) staat in verbinding met de hersenschors waar bewegingen worden voorbereid bv. bij hardop lezen (de premotorische hersenschors). 19

20 Associatiegebied in de evolutie gevormd om klanken te horen en lip- en kaakbewegingen die men erbij ziet te koppelen. Nu worden hier lettertekens gekoppeld aan klanken. Hier ontstaat lezen. gehoor gezicht Rechts Links 20

21 verbindingen met de taalgebieden (area 21, een deel van area 22 of Wernicke s gebied en de area 44 en 45 of Broca s gebied) en omgekeerd De baan die connecties maakt is de boogbundel (fasciculus arcuatus) hier afgebeeld. 21

22 Begrijpend lezen is mee afhankelijk van taalvermogen, de representatie van kennis. Enkele voorbeelden: a. De armen gingen bedelen. b. De armen gingen soep bedelen. c. Ook de armen zelf gingen soep bedelen. d. Ik zag twee vliegen vliegen en er was ook een bij bij. e. Ongewenst zanger zijn. f. Vr zkt mn. Vrkr sprtf. Gn rkr. 22

Opmerking over hardop lezen verbindingen naar de premotorische hersenschors. de zenuwacties worden voorbereid om een gelezen woord uit te spreken.

23 Opmerking over hardop lezen verbindingen naar de premotorische hersenschors. de zenuwacties worden voorbereid om een gelezen woord uit te spreken. eerst naar de gehoorgebieden om als het ware gecontroleerd te worden. dan zenuwactiviteiten in de motorische hersenschors om via de kleine hersenen naar een honderdtal spieren en spiertjes nodig om te spreken bv. bij het hardop lezen. 23

24 HERSENBOUW EN WERKING BIJ DYSLEXIE Afwijkingen: in de grijze materie in de witte materie Problemen met: het functioneren van zenuwnetwerken het doorgeven van signalen de neurochemische werking 24

25 Structurele afwijkingen links rechts boven onder fmri bij vlotte lezers (woorden lezen) links rechts boven onder fmri bij lezers met dylexie (woorden lezen)

26 Verschillen in hersenstructuren bij personen met dyslexie (B, D) en zonder (A, C) 26

tussen de voorste hersengedeeltes (bovenaan) en de zijwaartse.

27 vlot lezen en dyslexie breinwerking bij vlot lezen breinwerking bij dyslexie oorzaken onderwijs & logopedie Zenuwvezelbundels (witte materie) tussen de voorste hersengedeeltes (bovenaan) en de zijwaartse. Zonder dyslexie (geel) Met dyslexie (blauw). Opnames met DTI ( diffusion tensor imaging ). 27

28 linker fusiforme gyrus woordherkenningsgebied fascilicus superior longitudinalis 28

29 Verminderde werking van hersendelen bij dyslexie In sommige hersendelen een verminderde en/of een vertraagde zenuwactiviteit vastgesteld (hypoactiviteit). Enkele delen worden zelfs niet geactiveerd. Neurale impulsen worden minder doorgegeven, niet goed gesynchroniseerd en minder selectief (meer diffuus). De verminderde werking wordt vooral in de linker hersenhelft waargenomen. Hierdoor is er geen normale asymmetrie en lateralisatie tussen de hersenhelften. 29

30 Verhoogde werking van hersendelen bij dyslexie In sommige gebieden waar een verhoogde activiteit geregistreerd: links beneden en vooraan rechter hersenhelft Opmerking: bouw en werking van hersenen ten gevolge van: genetische aanleg en prenatale groei van de hersenen effecten van moeilijker leren lezen -> minder belonende waarde van lezen -> minder lezen -> minder groei van het neuraal netwerk gevolgen van stresshormonen 30

31 OORZAKEN VAN DYSLEXIE GENETISCH PRENATALE HERSENONTWIKKELING

32 uterus hormonen genen prenatale ontwikkelingsprocessen brein postnatale ontwikkelingsprocessen dyslexie neurofunctionele ontwikkeling spraak- en taalontwikkeling uitlokkende stimuli 32

33 uterus fertilisatie

35 Migratrie van cellen (tussen 6de en 8ste week) eerste golf van migratie naar de corticale plaat en eerste differentiatie ( cell death ). Zes lagen.

36 Tijdens de celdifferentiatie groeien neuronen, ontwikkelen hun dendrieten en axonen en leggen synaptische contacten. De fase duurt postnataal verder.

37 Myelinisatie (voor de geboorte tot laat in het postnataal leven). Lange neuronen myeliniseren eerder dan kortere. De linker hemisfeer matureert later dan de rechter. Myelinisatie verloopt bij vrouwen eerder dan bij mannen.

38 Genetisch 38

39 Genetisch meerdere chromosomen en meerdere genen chromosomen 1, 2, 3, 6, 7, 11, 15, 18, 21 en het geslachtsgebonden chromosoom X actueel 9 gencombinaties (DYX1 DYX9) bekend 39

gen DYX1C1 op chromosoom 15q21 speelt een rol bij celmigratie, groeiregeling van het brein, zenuwonderdelen vertrekkend vanaf het oog naar de hersenen.

40 gen DYX1C1 op chromosoom 15q21 speelt een rol bij celmigratie, groeiregeling van het brein, zenuwonderdelen vertrekkend vanaf het oog naar de hersenen. gen DYX5 of ROBO1 op chromosoom 3p12-q13 regelt de groei van de uitlopers van een zenuwcel (axonen en dendrieten) genen DYX1 (op 15q21), DYX2 (op 6p21-p22), DYX5 (of ROBO1 op 3p12-q13) verstoren de neurale celmigratie tijdens de embyronale periode. 40

41 hormonen tijdens de prenatale groei prenatale groei van het brein onder invloed van hormonen en receptoren: testosteron, oestrogen, progesteron & receptoren 41

42 BELANG VOOR PRAKTIJK ONDERWIJS LOGOPEDIE

43 ONDERWIIJS: LEESONDERRICHT verdienste van het onderwijs = het aanleren van lezen! stimulusaanbod afstemmen: lettertype, leesmateriaal, bladspiegel bieden van een gedifferentieerd aanbod: met limieten aandachtspunten, knelpunten, bedenkingen gemiddelde leessnelheid als vereiste en norm voor iedereen? (curve) 43

44 Voorbeeld leessnelheid sneller gemiddelde trager 44

45 Verlies van leesbegrip en expressief lezen? Verlies van leesplezier? door snelheid? door pedagogisch klimaat ( taal- en leesklimaat )? door beeldcultuur? LAT Dimensie Leesplezier (zscores) leerjaar Leesattitude test LAT (Boey & Niessen, 2015) 45

46 Opletten met het gebruik van leeropvolgingsmiddelen als wetenschappelijk onderbouwde test (bv. over het algemeen: AVI 74% juiste detectie en geen differentiatie tussen kinderen met dyslexie). Zo snel mogelijk detectie en de hulp voor kinderen met dyslexie en liefst niet laten leiden door negatieve stereotypen over ouders, logopedie als extramurale zorg of over leerkrachten. Juiste inschatting van de effectiviteit van de zorg op school Liefst niet opleggen van onderwijstaken aan logopedisten 46

47 Logopedie Klinisch onderzoek dat specifieke aspecten van de breinwerking voor lezen test (verklanking voor verschillende leesmaterialen in functie van de snelheid en accuraatheid van de breinwerking) Verband tussen de uitslag op wetenschappelijk onderbouwde tests, de ernst van de dyslexie en de mate van afwijkende hersenfuncties voor lezen Behandeling: individueel afgestemd (stimulusmateriaal, automatisatie, leesattitude, leesbegrip, elementen uit gedragstherapie, ouderbegeleiding) Juiste inzet van logopedie vereist! Geen onderwijstaken! Effecten van behandeling 47

48 toename neurale groei en connecties na therapie voor dyslexie kind van 10 jaar oud met ernstige dyslexie 60 uur therapie en training terug binnen de normen voor woordlezen toegenomen activiteit links, selectiever rechts 48

Vergelijkbare documenten

Hersenwerking en gedragsneurologie bij stotteren: belang en gebruik in de klinische praktijk.

38ste VVL Congres 10 maart 2017 Hersenwerking en gedragsneurologie bij stotteren: belang en gebruik in de klinische praktijk. dr. Ronny Boey Inleiding Gegevens Toepassing Besluiten Presentatie ç UA Faculteit