Bipolair aan het werk. Loes Kaarsgaren, psychiater Petra Rijper, sociaal psychiatrisch verpleegkundige Behandelcentrum Bipolaire Stoornissen

Transcriptie

1 Bipolair aan het werk Loes Kaarsgaren, psychiater Petra Rijper, sociaal psychiatrisch verpleegkundige Behandelcentrum Bipolaire Stoornissen

2 Opbouw Diagnostiek Epidemiologie Beloop Behandeling Bipolair aan het werk: casuïstiek Discussie /vragen 2

3 Diagnostiek Stemmingsstoornissen Depressieve stoornis Bipolaire stoornis Stemmingsstoornis door somatische aandoening of (genees)middelen Stemmingsepisoden Depresssie Manie Hypomanie Gemengd 3

4 Diagnostiek: depressie Minimaal 5 symptomen en > 2 weken Kernsymptomen: somberheid en/of interesseverlies Daarnaast: Meer/minder eetlust Insomnia/hypersomnia Psychomotore remming/agitatie Moeheid, verlies van energie Overmatige gevoelens van waardeloosheid of schuld Verminderde concentratie, moeite met beslissingen nemen Gedachten aan dood, suïcidaliteit 4

5 Diagnostiek: depressie Leidt tot beperkingen in sociaal of beroepsmatig functioneren Niet door drugs, geneesmiddelen of somatische aandoening Niet toe te schrijven aan rouwproces Psychotische symptomen (stemmingscongruent) 5

6 Diagnostiek: manie Duidelijk herkenbare periode met abnormale, verhoogde, expansieve of prikkelbare stemming gedurende minstens 1 week (of waarvoor opname noodzakelijk is) Daarnaast > 3 6 Opgeblazen gevoel van eigenwaarde/grootheidsideeën Afgenomen behoefte aan slaap Spraakzamer of spreekdrang Gedachtenvlucht Verhoogde afleidbaarheid Toegenomen doelgerichte activiteit Overmatig bezighouden met aangename activiteiten met grote kans op pijnlijke gevolgen

7 Diagnostiek: manie Duidelijke beperkingen in werk, of normale sociale activiteiten, of relaties met anderen, of waarvoor opneming in een ziekenhuis noodzakelijk is om schade te voorkomen, of er zijn psychotische kenmerken (stemmingscongruent) Niet door drugs, geneesmiddelen of somatische aandoening 7

8 Diagnostiek: hypomanie Kernsymptomen en bijkomende symptomen zoals bij manische episode. Echter: Geen psychotische verschijnselen Opname niet noodzakelijk Duurt tenminste 4 dagen Onmiskenbare en waarneembare verandering in functioneren Geen significante beperkingen van het functioneren 8

9 Diagnostiek: gemengde episode Gedurende 1 week wordt voldaan aan criteria voor manische en depressieve episode; gelijktijdig of in snelle afwisseling Verschillende combinaties van ontregeling van stemming, denken en psychomotore activiteit Voorbeelden: Dysfore manie: ontstemt en ontremd Geagiteerde depressie: rusteloos en lusteloos 9

10 Diagnostiek Bipolaire stoornis Essentie is: een of meerdere hypomane of manische episoden Daarnaast vrijwel altijd depressieve episoden Bipolaire I stoornis Bipolaire II stoornis Rapid cycling Cyclothymie 10

11 11

12 Differentiaal diagnostiek Unipolaire depressie Cyclothyme stoornis Schizoaffectieve stoornis Schizofrenie Borderline persoonlijkheidsstoornis ADHD 12

13 Epidemiologie Prevalantiecijfers lopen ver uiteen (verschillende meetinstrumenten en criteria) Life-time prevalentie Bipolair I: % Bipolair II: % Bipolair spectrum: 4.4 tot 11% Bipolair I evenveel mannen als vrouwen Bipolair II mogelijk meer vrouwen Rapid cycling meer bij vrouwen 13

14 Epidemiologie Co-morbiditeit; niet onomstreden Angststoornissen bij ongeveer 45% Misbruik/afhankelijkheid van alcohol ongeveer 40-50% Misbruik/afhankelijkheid van drugs ongeveer 30% Persoonlijkheidsstoornissen -> grote variatie in percentages; tussen de 4-89% 14

15 Vraag Hoeveel % van de mensen met een bipolaire stoornis is nooit in contact geweest met de GGZ? A: Ongeveer 10 % B: Ongeveer 20 % C: Ongeveer 30% D: Ongeveer 40% 15

16 Vraag Hoeveel % van de mensen met een bipolaire stoornis is nooit in contact geweest met de GGZ? A: Ongeveer 10 % B: Ongeveer 20 % C: Ongeveer 30% D: Ongeveer 40% 16

17 Epidemiologie Veel onderdiagnostiek en onderbehandeling Gemiddeld 10 jaar voordat diagnose wordt gesteld NEMISIS-project: 43% nooit hulp gezocht 28% contact GGZ voorgaande jaar 13% gebruikt medicatie Door geringe lijdendruk hypomane episoden en slechte herkenning door hulpverleners 17

18 MDQ MDQ = Mood Disorders Questionnaire Screening op bipolaire stoornis bij depressieve patiënten Hoge specificiteit (0.90) Lage sensitiviteit (0.73) MDQ kan helpen bij verbeteren van herkenning waarna verdere diagnostiek kan leiden tot adequate behandeling 18

19 19

20 Beloop Gemiddelde aanvang rond 20 e levensjaar Begint meestal met 1 of meerdere depressies Aantal episoden zeer verschillend per individu Depressieve episoden overheersen over algemeen Recidiefkans pas in te schatten na aantal episoden Verhouding depressieve-manische perioden per persoon over jaren heen vrij constant 20

21 Beloop In herstelfasen vaak nog subsyndromale depressieve depressieve verschijnselen en cognitieve functiestoornissen Suïcidepoging bij 35-50% en suïcide bij 5-15% Vaak ernstige episoden post-partum Invloed natuurlijke ritmes: Dagnachtritme: verstoring (slaaponthouding, ploegendiensten, jetlag) kan hypomane of manische episoden luxeren Invloed seizoenen 21

22 Beloop Herstel Syndromaal herstel Symptomatisch herstel Functioneel herstel Emotioneel herstel Syndromaal herstel bij 90% Symptomatisch herstel is langzaam en incompleet; 30-60% terug naar oorspronkelijk sociaal functioneren en werk 22

23 Beloop Slechter functioneel herstel bij: 23 Op voorgrond staande depressieve verschijnselen Psychotische kenmerken Slecht premorbide functioneren Mannelijk geslacht Vroeg begin stoornis Langere opname in voorgeschiedenis Co-morbide alcohol en/of druggebruik Onvoldoende sociale steun Alleenstaand zijn Lagere socioeconomische status Niet zelfstandig wonen

24 Beloop Inter-episodisch functioneren; veel voorkomende restverschijnselen: Subsyndromale depressieve verschijnselen Stemmingsinstabiliteit Co-morbide psychiatrische aandoeningen (angst, verslaving) Cognitieve functiestoornissen (uitvoerende taken, aandacht, verbaal geheugen, werkgeheugen) Bijwerkingen van medicatie 24

25 Etiologie Kwetsbaarheid vs stress Genetische kwetsbaarheid duidelijk aangetoond Zeer complexe wijze van overerving Hoeveelheid stress Draaglast: gewone alledaagse taken, chronisch belastende omstandigheden en life events Draagkracht: fase van ziekte en coping 25

26 Behandeling Farmacotherapie Zelfmanagement Psycho-educatie Life charts Signaleringsplan CGT training (cognitieve gedragstherapie) SRT training ( Sociaal ritme therapie) Bipolaire en werk cursus Op indicatie psychotherapie 26

27 Behandeling Multidisciplinair Psychiater Sociaal psychiatrisch verpleegkundige Psychiatrische Thuiszorg Maatschappelijk werk Psychotherapeuten F-ACT Functie Assertive Community Treatment 27

28 Behandeling - Farmacotherapie Behandeling van acute manische, gemengde of depressieve episode Profylactische onderhoudsbehandeling 28

29 Vraag Met welke medicatie behandel je een bipolaire depressie? A: Met lithium B: Met lithium, soms in combinatie met anti-epileptica, antipsychotica of antidepressiva C: Lithium werkt niet in de depressieve fase dus met antidepressiva, het liefst een SSRI D: Lithium werkt niet in de depressieve fase dus met antidepressiva, het liefst een tricyclisch middel zoals Nortrilen 29

30 Vraag Met welke medicatie behandel je een bipolaire depressie? A: Met lithium B: Met lithium, soms in combinatie met anti-epileptica, antipsychotica of antidepressiva C: Lithium werkt niet in de depressieve fase dus met antidepressiva, het liefst een SSRI D: Lithium werkt niet in de depressieve fase dus met antidepressiva, het liefst een tricyclisch middel zoals Nortrilen 30

31 Behandeling depressieve episode Geen monotherapie met antidepressiva Opties: Lithium (Priadel, Camcolit, Litarex) Valproinezuur (Depakine) Lamotrigine (Lamictal) Quetiapine (Seroquel) Antidepressiva + lithium/depakine/atypisch antipsychoticum Vaak combinaties van bovenstaande Zo nodig tijdelijk benzodiazepinen 31

32 Behandeling acute manische of gemengde episode Indien van toepassing: stop antidepressiva Opties: Lithium (Priadel, Camcolit, Litarex) Valproinezuur (Depakine) Carbamazepine (Tegretol) Antipsychotica Vaak combinaties van bovenstaande Vaak tijdelijk benzodiazepinen ivm onrust/slaapproblemen 32

33 Profylactische onderhoudsbehandeling Indicatiefactoren: aantal episoden, ernst episode en familieanamnese Doel is preventie van nieuwe episoden In praktijk: afname frequentie, ernst en duur recidieven Lithium is eerste keus Andere opties: valproinezuur, carbamazepine, olanzapine, quetiapine, lamotrigine Vaak combinaties, afhankelijk van soort episoden op voorgrond en reactie op medicatie in acute fase 33

34 Behandeling - Zelfmanagement Definitie: Het individueel vermogen, om te gaan met symptomen, behandeling, lichamelijke en psychosociale consequenties en leefstijlveranderingen inherent aan het leven met een chronische gezondheidsprobleem Barlow

35 Gunstige voorwaarden om zelfmanagement aan te leren Opbouwen van een vertrouwensrelatie Bereikbaarheid en beschikbaar zijn Enige aanvaarding. Inschatting maken reflectie vermogen, cognitieve mogelijkheden en beperkingen 35

36 Coping Polikliniekenpatiënten met een bipolaire stoornis hebben een minder actieve, meer passieve en een vermijdende copingsstijl dan de gemiddelde Nederlander wanneer ze geconfronteerd worden met problemen en onplezierige situaties (Goossens 2008) 36

37 Psycho educatie Individueel en in groepsverband Groep: 6 bijeenkomsten samen met familie Het doel van de cursus is: Informeren over de manisch-depressieve stoornis Samen met de deelnemers bekijken op welke manier men met deze ziekte kan omgaan In contact brengen met lotgenoten en ervaringen laten uitwisselen 37

38 Wat is een life charts (specifiek voor mensen met een bipolaire stoornis) Een life charts is een dagboek waarin je registert: Medicatie inname Slaap Functioneren van de dag Stemming / stemmingsomslagen Levensgebeurtenissen 38

39 Welk doel heeft een life charts Goed overzicht van de medicatie Inzicht in de stemmingswisselingen Zicht krijgen op life events die invloed hebben op de stemming Monitoren van de dag/ advies dit te doen wanneer je toch je medicatie moet innemen. Leren toepassen van zelfmanagement technieken Toewerken naar stabiliteit 39

40 Vrouw, geb. 1943, Bipolaire II stoornis lithium zuclopenthixol haloperidol trazodon fluvoxamine nortriptyline valproaat Ernstig L-thyroxine Matig Licht Normaa l Licht Matig Ernstig 40 Thyreoiditis

41 Opdracht Afgelopen week Life chart van zichzelf: Aantal uren slaap Functioneren (energie niveau) Stemming En evt gebeurtenissen die van invloed zijn geweest op de stemming 41

42 Signaleringsplan Geeft inzicht en overzicht van de persoonlijke vroege signalen, herkennen van signalen die mogelijk een terugval aankondigen. Helpt bij het verwerkingsproces Vergroot de actieve coping Verbetert de samenwerking tussen patiënt,betrokkene en hulpverleners. Patiënt, de betrokkene en hulpverleners op de hoogte zijn en waardoor er zoveel mogelijk eenduidig gehandeld kan worden 42

43 Signaleringsplan Manie Risicofactoren 1.Drukte op het werk 2.Overlijden vader 3.Vakantie Eerste signalen voorbeeld Ik ga veel praten, val mensen in de reden. Mijn agenda wordt steeds voller Ik ga slecht slapen Ik voel mij druk in het hoofd Als projecten worden afgerond Vader is momenteel ernstig ziek Tijd verschillen Actie voorbeeld Met partner bespreken en af en toe terug trekken Dagschema maken, Na 2 dagen minder dan 5 uur behandelaar bellen Meer rust nemen, afbouw activiteiten, contact behandelaar aanpassing medicatie

44 Signaleringsplan Depressie Risicofactoren 1.Manie 2.December maand 3. Vakantie Eerste signalen: voorbeeld 1.Ik ga slecht slapen 2.Ik kom niet op afspraken 3.Ik sla maaltijden over 4. Ik heb moeite om uit bed te komen. Na manie, komt vaak depressie Herinneringen verleden Ritme verandering Actie: voorbeeld Bij 2 nachten minder dan 5 uur slaap 1 tbl temazepam Dagschema maken Proberen om wel iets te eten ook al smaakt het niet Dagschema maken en mij meerder verschijnselen contact opnemen met behandelaar

45 Cognitieve gedragstherapeutische (CGT training) Omgaan met stemmingswisselingen De cursus is gebaseerd op cognitieve gedragstechnieken en speciaal voor mensen met een bipolaire stoornis. Tijdens de cursus wordt er gewerkt met G schema s, worden automatische gedachten opgespoord en leer je hoe je deze kan ombuigen. De cursus bestaat uit 17 bijeenkomsten waarin er gewerkt wordt met huiswerkopdrachten.

46 Cognitieve gedragscirkel Verandering lichamelijke toestand Verandering van stemming Stress en zorgen Verandering van denken en voelen Psycho sociale problemen Verandering Psycho sociaal functioneren 46

47 Gedragscirkel manie Lichamelijk 3 uurtjes slapen Stemming Eufoor Druk/veel energie Stress/zorgen Spanning, mensen geloven hem niet meer Denken/voelen Ik heb een heel goed idee Psychosoc. problemen Projecten worden steeds groter niet meer haalbaar ontevredenheid bij collega s Psychosoc. functioneren Presentatie van mooie plannen waardoor hij het erg druk krijgt 47

48 Gedragscirkel depressie Lichamelijk 10 uur slapen Stemming Somber Stress/zorgen Achterstand op het werk geeft spanning Denken/voelen Ik ben niets waard Psychosoc. problemen. Collega s ontevreden, date line niet gehaald Psychosoc. functioneren Ik kom te laat en krijg mijn werk niet af 48

49 Contra gedrag Tegenovergesteld handelen (Hypo) manische prodromen - prikkels vermijden - beperkingen op leggen - activiteiten verminderen en prioriteiten stellen - impulsieve acties uitstellen - medicatie innemen - toetsten van reële gedachten, g schema s 49

50 Contra gedrag Depressieve prodromen - prikkels opzoeken - activiteiten blijven ondernemen - afleiding zoeken voor de negatieve gedachten - ritme blijven behouden - toetsen van reële gedachten, g schema s 50

51 Sociaal ritme training (SRT) Sociaal ritme heeft een sterke invloed op het ontstaan van klachten. Verstoring van het sociaal ritme kunnen invloed hebben op de stemming. In de training wordt gewerkt met ritmeschema's en er worden specifieke thema besproken. Groepsverband 16 bijeenkomsten, die wekelijks plaats vinden

52 Cursus bipolair en werk 13 bijeenkomsten met de volgende onderwerpen: gezond evenwicht draagkracht en draaglast eigenschappen en valkuilen positie in samenwerking met anderen assertief zijn op het werk 52

53 Gezond evenwicht Stress en herstel Ongezonde stress Signalen en gevolgen van ongezonde stress Draaglast (stressbronnen) Draagkracht 53

54 Draagkracht en draaglast Veel draaglast en weinig draagkracht leiden tot overbelasting en kan een manische of depressieve episode uitlokken. Veel draagkracht en weinig draaglast leiden tot onderbelasting en ook dat levert problemen op 54

55 Oorzaken van stress in of door het werk Chronisch belastende werkfactoren Ingrijpende veranderingen Redelijke aanpassingen op het werk voor personen met een bipolaire stoornis Oorzaken van stress in jezelf Persoonlijke kenmerken die een verhoogd risico geven tot stress Hoge eisen en perfectionisme Grenzen stellen en assertiviteit 55

56 Werkhervatting Wat vertel je op je werk wel en niet over je klachten? Strategieën voor zelfzorg op het werk. Adviezen voor re-integratie Een arbeidsongeschiktheiduitkering aanvragen 56

57 Casuïstiek Volgt 57