Eindrapportage Innovatieve maakindustrie Limburg. Joost Krebbekx / Wouter de Wolf

Transcriptie

1 Eindrapportage Innovatieve maakindustrie Limburg Joost Krebbekx / Wouter de Wolf Augustus 2013

2 Inhoudsopgave Situatieschets en vraagstelling Gevolgde werkwijze Foto Limburgse Maakindustrie 2013 Clusteranalyse Limburgse maakindustrie Kansen en beperkingen Suggesties verdere invulling van het programma Limburg Makers Bijlagen 2

3 Situatieschets en vraagstelling Situatieschets In deze tijden van crises blijkt dat een zelfscheppende, internationale maakindustrie goed is voor de export van ons land en daarmee ook het behouden van welvaart en werkgelegenheid. De ommekeer van het denken over de maakindustrie is ongeveer 10 jaar geleden begonnen waarbij de studie de strategie voor de Zuid- Nederlandse maakindustrie in opdracht van BOM en LIOF een belangrijke mijlpaal is geweest in omkeren van het sentiment. Daarvoor leek het een sport die langzaam maar zeker oostwaarts zou verdwijnen. Vraagstelling Daarom is het programma Versterking High Tech Maakindustrie Limburg ontwikkeld door de provincie Limburg, LIOF en Syntens. Dit programma heeft ten doel om de High Tech Maakindustrie in Limburg verder te versterken door in te zetten op waarde creatie, performance creatie en netwerk-innovatie Berenschot is gevraagd om hiertoe op te leveren: Foto Limburgse maakindustrie 2013 Clusteranalyse Kansen en beperkingen Samengevat in een advies voor de verder thema opzet van het programma 3

4 LIMBURG MAKERS programma Dit 3 jarige programma heeft duidelijke doelstellingen: Minstens 60 nieuwe innovaties en diensten Minstens 30 uitvoeringsgerede ondernemingsplannen Minstens 50 doorlopen performance verbeteringsplannen Een blijvend netwerk van minstens 100 industriële ondernemingen, kennis- en onderwijsinstellingen Het programma gaat van start in september

5 Gevolgde werkwijze CBS analyse Vanuit de CBS database aangevuld met gegevens zijn verschillende doorsnedes gemaakt voor de Limburgse maakindustrie Enquete Door Berenschot is een enquete uitgezet onder 600 Limburge maakbedrijven. Dit heeft 120 complete ingevulde vragenlijsten opgeleverd en 70 gedeeltelijk ingevulde vragenlijsten Interviews 5 smaakmakende ondernemers zijn persoonlijk geinterviewd Deskstudie Alle relevante documenten van verschillende regionale economische initiatieven zijn bestudeerd oa Brainport 2020, Health Campus Maastricht, Chemelot, Greenport Venlo Website analyse 200 belangrijkse Limburgse maakbedrijven zijn via de website onderzocht op hun rol in de keten, zelfscheppendheid en hun belangrijkste afzetmarkten 5

6 Gevolgde werkwijze CBS analyse Enquete Concept Foto 2012 Definitief Foto 2012 Interviews Deskstudie Cluster analyse Kansen & beperkingen Cluster analyse Kansen & beperkingen Website analyse Validatiesessie met ondernemers Validatiesessie met klankbordgroep Limburg Makers 6

7 Synchroniseren van de taal Maakindustrie: Alle bedrijven die fysieke producten voortbrengen Innovatieve maakindustrie: Zelfscheppende bedrijven met eigen portfolio van producten en daaraan gerelateerde diensten High Tech System industrie: Zelfscheppende bedrijven en toeleveranciers op het gebied van apparaten, machines, instrumenten, transportmiddelen 7

8 Inhoudsopgave Situatieschets en vraagstelling Gevolgde werkwijze Foto Limburgse Maakindustrie 2013 Clusteranalyse Limburgse maakindustrie Kansen en beperkingen Suggesties verdere invulling van het programma Limburg Makers Bijlagen 8

9 FOTO: CBS analyse 9

10 HTS percen -tage HTS sectoren 2 digit Rubber- en kunststofproductindustr ie Basismetaalindustrie Metaalproductenindustri e Elektrotechnische industrie Elektrische apparatenindustrie Machine-industrie Auto- en aanhangwagenindustrie Overige transportmiddelenindus trie Reparatie en installatie van machines IT-dienstverlening Architecten-, ingenieursbureaus e.d. Research Design, fotografie, vertaalbureaus Alle sectoren 1 digit Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheer Bouwnijverheid Handel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend goed Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Openbaar bestuur en overheidsdiensten Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening HTS Analysemodel sectoren 1 en 2 digit Niet alle CBS gegevens zijn op 2 digit, op 1 digit behoren 3 sectoren (deels) toe de HTS sector, echter bij industrie vallen ook chemie en food daaronder 26% 100% 54% 100% 100% 100% 81% 26% 74% 20% 36% 31% 17% 10

11 Arbeidsvolume (arbeidsjaren) (2010) Vestigingen (2012) R&D uitgaven (2009) Omzet (2010) Toegevoegde waarde (2010) Investeringen (2010) Percentage Limburg tav Nederland Topsector HTS Limburg Limburg draagt voor een aanzienlijk deel bij aan de HTS sector in Nederland De HTS sector in Limburg scoort relatief hoog qua omzet en toegevoegde waarde t.o.v. HTS sector in heel Nederland R&D scoort relatief laag 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% HTS sector Limburg tav HTS Nederland mln mln mln 119 mln Etil, 2013, Topsectorensignalement Limburg / Bewerking Berenschot 11

12 Rubber- en kunststofproductindu Basismetaalindustrie Metaalproductenindustri e Elektrotechnische industrie Elektrische apparatenindustrie Machine-industrie Auto- en aanhangwagenindustrie Overige transportmiddelenind Reparatie en installatie van machines IT-dienstverlening Architecten-, ingenieursbureaus e.d. Research Design, fotografie, vertaalbureaus miljard Toegevoegde waarde Nederland (HTS subsectoren) Machine-industrie de grootste sector in HTS Nederland Als naar alle HTS sectoren in Nederland wordt gekeken, blijkt dat de IT dienstverlening en de architecten- en ingenieursbureaus de meeste toegevoegde waarde te leveren, maar omdat die beperkt meetellen voor de HTS sector (resp. 20% en 36%) is de machine-industrie de grootste HTS sector, gevolgd door de metaalproducten Toegevoegde waarde (~BBP) Nederland HTS sectoren (2011) 26% 100% 54% 100% 100% 100% 81% 26% 74% 20% 36% 31% 17% HTS Percentages Totaal NL HTS percentage Bron: CBS / Bewerking Berenschot 12

13 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheer Bouwnijverheid Handel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke Openbaar bestuur en Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening miljoen Toegevoegde waarde Limburg (alle sectoren, 1 digit) De industrie is in Limburg de grootste sector qua toegevoegde waarde De industrie is de sector die de meeste toegevoegde waarde levert in Limburg, ruim 5,2 miljard van de 30 miljard. Daar valt onder grootste deel HTS ( mln), maar ook geheel chemie ( mln) en deel van agro/food ( mln) (food gedeelte) De andere twee sectoren die deels onder de HTS definitie vallen, dragen beperkter bij, respectievelijk: informatie en communicatie (~ 1,1 miljard) en specialistische zakelijke diensten (~ 1,4 miljard) 55% in Zuid-Limburg Toegevoegde waarde (~ BBP) sectoren Limburg (2009) Zuid-Limburg (CR) Midden-Limburg (CR) Noord-Limburg (CR) Bron: CBS, Etil, 2013 / Bewerking Berenschot 13

14 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheer Bouwnijverheid Handel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Openbaar bestuur en Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening Huishoudens Percentage Toegevoegde waarde Limburg (alle sectoren, 1 digit) De Limburgse industrie draagt ook procentueel veel bij aan de totale Nederlandse economie De Limburgse economie draagt voor 5,9% bij aan de totale Nederlandse economie De industrie draagt met 8,7% meer bij aan het totaal van de Nederlandse industrie Informatie en communicatie draagt voor 4,4% bij en specialistische zakelijke diensten voor 4,3% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Percentage toegevoegde waarde Limburg t.o.v. Nederland (2009) Percentage Limburg tav t.o.v Nederland Gemiddeld percentage Limburg tav Nederland. Bron: CBS / Bewerking Berenschot 14

15 Rubber- en kunststofproductindustrie Basismetaalindustrie Metaalproductenindustrie Elektrotechnische industrie Elektrische apparatenindustrie Machine-industrie Auto- en aanhangwagenindustrie Overige transportmiddelenindus Reparatie en installatie van machines IT-dienstverlening Architecten-, ingenieursbureaus e.d. Research Design, fotografie, vertaalbureaus Aantal Aantal vestigingen Limburg (2 digit) Binnen HTS sectoren is aantal vestigingen van dienstverlenende sectoren het grootst Qua aantal vestigingen zijn twee dienstverlenende sectoren die deels onder de HTS definitie vallen het grootst informatie en communicatie en specialistische zakelijke diensten; totaal is ruim Aantal vestigingen van bedrijven in Limburg HTS sectoren (2012) Zuid-Limburg (CR) Midden-Limburg (CR) Noord-Limburg (CR) CBS / Bewerking Berenschot 15

16 Aantal vestigingen Limburg (HTS subsectoren, 2 digit) Metaalproducenten relatief vaker in Limburg gevestigd In vergelijking met heel Nederland bevind 5,7% van het aantal vestigingen zich in Limburg Hier valt op dat voor de basismetaal, rubber- en kunststof, metaalproducten, machine-industrie en de auto- en aanhangwagenindustrie boven het gemiddelde van 5,7% uitkomen wat betreft het aantal vestigingen Percentage vestigingen van bedrijven Limburg in vergelijking met Nederland (2012) Design, fotografie, vertaalbureaus Research Architecten-, ingenieursbureaus e.d. IT-dienstverlening Reparatie en installatie van machines Overige transportmiddelenindustrie Auto- en aanhangwagenindustrie Machine-industrie Elektrische apparatenindustrie Elektrotechnische industrie Metaalproductenindustrie Basismetaalindustrie Rubber- en kunststofproductindustrie 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% Bron: CBS / Bewerking Berenschot 16

17 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheer Bouwnijverheid Handel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend goed Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening Aantal Aantal vestigingen met meer dan 10 werkzame personen Limburg (alle sectoren, 1 digit) De industrie kent een hoger aantal vestigingen met meer dan 10 werkzame personen dan informatie en communicatie en specialistische zakelijke diensten Het aantal vestigingen met meer dan 10 werkzame personen is in de handel het hoogst, gevolgd door de industrie Aantal vestigingen Limburg met meer dan 10 werkzame personen of meer werkzame personen Bron: CBS / Bewerking Berenschot 17

18 Industrie Informatie en communicatie Specialistische zakelijke Percentage Limburg tov rest Nederland Industrie Informatie en communicatie Specialistische zakelijke diensten Aantal Aantal Opheffingen en oprichtingen van vestigingen (HTS sectoren, 1 digit) Industrie kent haast geen oprichtingen en veel opheffingen (in 2011) Het aantal opheffingen is het grootst in de industrie (in 2011), maar dat is wel grotendeels in lijn met de rest van Nederland (6,3%) Wat betreft het aantal oprichtingen was dit zeer laag (5) en ook ten opzichte van de rest van Nederland was dit laag (3,3%) Opheffingen van vestigingen (2011) 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Zuid-Limburg (CR) Midden-Limburg (CR) Noord-Limburg (CR) Percentage Limburg tov Nederland Oprichtingen van vestgingen (2011) ,0% 4,5% 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% Zuid-Limburg (CR) Midden- Limburg (CR) Noord-Limburg (CR) Percentage Limburg tov Nederland Bron: CBS / Bewerking Berenschot 18

19 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheer Bouwnijverheid Handel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend goed Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Openbaar bestuur en overheidsdiensten Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening x 1000 Werkzame personen Limburg De industrie is de grootste werkgever van Limburg De industrie is de grootste werkgever van Limburg met banen Werkzame personen Limburg (2009) Zuid-Limburg (CR) Midden-Limburg (CR) Noord-Limburg (CR) Bron CBS / Bewerking Berenschot 19

20 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheer Bouwnijverheid Handel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend goed Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Openbaar bestuur en overheidsdiensten Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening Huishoudens Percentage Banen Limburg (alle sectoren, 1 digit) Industrie ook relatief belangrijke sector voor banen De industrie springt samen met de energievoorziening eruit wat betreft het aantal banen dat er relatief in Limburg zijn ten opzichte van het totaal in Nederland 10,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% Percentage werkzame personen Limburg t.o.v Nederland (2009) Percentage Limburg t.o.v. tav Nederland Gemiddeld percentage Limburg tav t.o.v. Nederland Bron: CBS / Bewerking Berenschot 20

21 R&D uitgaven Nederland en Limburg 5,8% van de Nederlandse R&D uitgaven worden gedaan in Limburg In Limburg wordt 603 miljoen uitgegeven aan R&D, dat neerkomt om 5,8% van het totaal in Nederland. De HTS is goed voor 140 miljoen R&D uitgaven (mln, 2009) 603 Rest Nederland Limburg 9805 Bron: CBS / Bewerking Berenschot 21

22 Rubber- en kunststofproductindustrie Basismetaalindustrie Metaalproductenindustrie Elektrotechnische industrie Elektrische apparatenindustrie Machine-industrie Auto- en aanhangwagenindustrie Overige transportmiddelenindustrie Reparatie en installatie van machines IT-dienstverlening Architecten-, ingenieursbureaus e.d. Research Design, fotografie, vertaalbureaus 74 Design, fotografie, vertaalbureaus miljoen R&D uitgaven Nederland HTS sectoren R&D uitgaven van HTS sector automotive het hoogst in Nederland In het totaal van HTS sectoren in heel Nederland wordt met name door de automotive, elektrische apparaten industrie, ingenieursbureaus en de machine-industrie het meest aan R&D besteed R&D uitgaven HTS sectoren Nederland (2011) 500 of meer werkzame personen 250 tot 500 werkzame personen 50 tot 250 werkzame personen 10 tot 50 werkzame personen 1 tot 10 werkzame personen 0 Werkzame personen Totaal Bron: CBS / Bewerking Berenschot 22

23 Rubber- en kunststofproductindustrie Basismetaalindustrie Metaalproductenindustrie Elektrotechnische industrie Elektrische apparatenindustrie Machine-industrie Auto- en aanhangwagenindustrie Overige transportmiddelenindus Reparatie en installatie van machines IT-dienstverlening Architecten-, ingenieursbureaus e.d. Research Design, fotografie, vertaalbureaus miljard Uitvoer Nederland (HTS subsectoren) Machine-industrie belangrijkste HTS sector voor uitvoer in Nederland De machine-industrie springt wat betreft van uitvoer (export) binnen de HTS sectoren er met meest uit (ruim 5% van de totale uitvoer), gevolgd door elektrotechnische industrie, basismetaal en de auto- en aanhangwagenindustrie Uitvoer goederen en diensten Nederland (2011) 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Uitvoer van diensten Uitvoer van goederen Percentage totaal Bron: CBS / Bewerking Berenschot 23

24 FOTO: Enquête Totale populatie 24

25 Enquête opzet Hoge respons van enquête Enquête is verzonden naar totale populatie van 617 bedrijven die onder HTS en enkele aanpalende sectoren vallen De enquête is door 197 personen ingevuld 123 respondenten hebben de totale vragenlijst afgerond (= 20%) Vragenlijst is in samenwerking met projectgroep tot stand gekomen 25

26 Aantal respondenten naar sector Machine- en apparaten, metaalproducten en medische en optische industrie sterk vertegenwoordigd Belangrijkste subsectoren van de maakindustie waar de bedrijven actief zijn [meedere antwoorden mogelijk] (n=193) Zakelijke dienstverlening IT-dienstverlening Food Overig, namelijk Energie Bouw Agro Chemie Space Automotive Medische en optische apparatenindustrie Audio-,video-, telecomm-app industrie Overige elektrische apparatenindustrie Kantoormachine- en computerindustrie Machine- en apparatenindustrie Metaalproducten-industrie Basismetaal-industrie Glas, aardwerk, cement- kalk en gipsproducten Rubber-, kunststof-verwerkende industrie Aantal keer genoemd 26

27 Omzet en toegevoegde waarde Meerderheid zijn kleine bedrijven Toegevoegde waarde en omzet naar grootteklasse (n=154) Toegevoegde waarde 73% 22% 3% Omzet 57% 26% 10% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1-5 miljoen (n=87) 6-25 miljoen (n=40) miljoen (n=16) > 250 miljoen (n=6) miljoen (n=5) 27

28 Innovatieindicatoren 1/3 van de bedrijven haalt meer dan 25% van de omzet uit nieuw ontwikkelde producten / merendeel besteedt 3-5% van de omzet aan R&D / in de meeste gevallen 1 octrooi in bezit Deel van de 2012 omzet uit nieuw ontwikkelde producten (in de laatste 3 jaar) (n=126) Aantal octrooien in bezit per bedrijf (n=126) 18% 37% 7% 20% 19% 1-2% van het totaal 3-5% van het totaal 6-10% van het totaal 11-25% van het totaal > 25% van het totaal 1% 6% 9% 20% 65% >100 Percentage van de omzet besteed aan R&D (n=126) 16% 18% 16% 23% 28% 1-2% van het totaal 3-5% van het totaal 6-10% van het totaal 11-25% van het totaal > 25% van het totaal 28

29 Aantal FTE en opleidingsniveau Gemiddeld toch hoog aantal FTE MKB bedrijven/ grootste deel werknemers met HBO niveau, daarna MBO niveau Gemiddeld aantal FTE naar omzetcategorie 4834 Verdeling naar gemiddeld opleidingsniveau over het aantal werkzame personen binnen uw bedrijf (n=174) miljoen (n=87) 6-25 miljoen (n=39) miljoen (n=15) miljoen (n=5) > 250 miljoen (n=5) 16% 16% 36% HBO MBO WO Overig Gemiddeld aantal FTE 32% 29

30 Aantal vestigingen binnen en buiten Limburg Meerderheid heeft 1 vestiging in Limburg en geen vestiging buiten Limburg Aantal vestigingen per bedrijf in Limburg (n=185) 8% 1% 1% 1% 4% 87% Aantal vestigingen Aantal vestigingen per bedrijf buiten Limburg (n=182) 3% 2% 1% 1% 1% 1% 1% 2% 1% 1% 1% 1% 1% 22% 4% 59% Aantal vestigingen

31 Ketenplaats en soort levering Meeste respondenten leveren aan eindklanten (B2B) of zijn toeleverancier, vooral van diensten en eigen eindproducten Rol in de keten (n=140) Uitplisting omzet (gemiddeld) naar producten/diensten (n=145) 22% 6% 6% 5% Levering aan eindconsumenten (B2C) Levering aan eindklanten (B2B) Toeleverancier (1st tier) Toeleverancier (2nd tier) 39% 10% 12% 13% Materialen levering Onderdelenlevering (parts suppling) Modules of eindproducten voor anderen (system suppling) Diensten 61% Verder/dieper in de keten 26% Eigen (eind)producten 31

32 Geografische klantspreiding en hoofdkantoor Grootste deel levert aan klanten in buitenland en hoofdkantoor in Limburg Geografische spreiding van klanten (gemiddeld) (n=133) Locatie hoofdkantoor (n=185) 23% 8% 4% 5% 46% Limburg Rest van NL Buitenland Limburg Nederland Europa Rest 31% 83% 32

33 1-5 miljoen 6-25 miljoen miljoen miljoen > 250 miljoen Aantal keer genoemd Omzet Nederland uitgesplitst naar omzetgrootte Vooral kleine bedrijven halen relatief groot deel van hun omzet uit Nederland Deel omzet > en < dan 75% van klanten uit Nederland uitgesplitst naar omzetgrootte (n=134) % 0-74% Omzetgrootte 33

34 Spreiding leveranciers en internationalisering Grootste deel wil internationale activiteiten uitbreiden / leveranciers bijna gelijk gespreid tussen Limburg, Nederland en buitenland Geografische spreiding van leveranciers (gemiddeld) (n=124) Ambitie voor internationalisering (n=131) 5% 8% 35% 29% Limburg Rest van NL Buitenland Gelijk houden internationale activiteiten Uitbreiden internationale activiteiten Exclusief op NL markt gericht 36% 87% 34

35 Belangrijkste markten Machine en apparaten, food, metaalproducten, agro, automotive grootste markten, in toekomst overall focus op minder markten Belangrijkste markten nu en in de toekomst waar nu direct of indirect aan geleverd wordt [meerdere antwoorden mogelijk] (n=140) Machine- en apparatenindustrie - Algemeen Food Metaalproducten-industrie Agro Automotive Chemie Medische en optische apparatenindustrie - Medical equipme Machine- en apparatenindustrie - Semicon equipment Rubber-, kunststof-verwerkende industrie Energie - Algemeen Medische en optische apparatenindustrie - Algemeen Bouw Overige elektrische apparatenindustrie - Algemeen Basismetaal-industrie Overige elektrische apparatenindustrie - Lighting Audio-,video-, telecomm-app industrie Kantoormachine- en computerindustrie - Printing equipment Kantoormachine- en computerindustrie - Algemeen Glas, aardwerk, cement- kalk en gipsproducten Auronautics Energie - Solar Space Overig Nu Toekomst Aantal keer genoemd 35

36 Kenniscompetenties Materiaaltechnologie en productietechnologie worden nu als belangrijkste competenties gezien en waar in de toekomst extra in wordt geïnvesteerd Let op: belangrijkste kenniscompetenties scoren lager in de toekomst. De reden daarvoor is waarschijnlijk dat er in de toekomst niet extra in wordt geïnvesteerd Belangrijkste kenniscompetenties nu en in de komende 5 jaren (n=126) Materiaaltechnologie Productietechnologie Nu Systeemtechnologie In de komende 5 jaren Componenttechnologie 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Percentage 36

37 Verdere uitsplitsing kenniscompetenties (detaillering vorige sheet) Assemblage-, metaal- en verbindende technologie scoren hoogst / In toekomst belangrijker dan nu: kunststof (biobased), sensoren/actuatoren, biomedische materialen, printen, imaging en nanotechnologie Belangrijkste kenniscompetenties nu en in de komende 5 jaren [meerdere antwoorden mogelijk] (n=126) Productietechnologie - Assemblage technologie bv monteren Materiaaltechnologie - Metaaltechnologie Productietechnologie - Verbindende technologie bv lassen, solderen Materiaaltechnologie - Coatingtechnologie Componenttechnologie - Mechanisch precisie Materiaaltechnologie - Kunststoftechnologie (inlc biobased) Systeemtechnologie - Besturing Embedded systems (ICT) Meettechnologie Systeemtechnologie - Motion control Componenttechnologie - Sensoren/actuatoren Productietechnologie - Omvormende bewerkingen bv spuitgieten, plaatwe Systeemtechnologie - Doseertechnologie Productietechnologie - Afnemende bewerkingen: bv frezen, slijpen Systeemtechnologie - Object Handling Componenttechnologie - Electronic circuits Systeemtechnologie - Anders Materiaaltechnologie - Biomedische materialen Componenttechnologie - Biomedische Componenttechnologie - Vloeistoffen Productietechnologie - Inspectie/meettechnologie bv US inspectie, fun Componenttechnologie - Printing Productietechnologie - Opbouwende bewerkingen bv opdampen, printen Systeemtechnologie - Imaging technologie Productietechnologie - Reiningingstechnologie: bv US reinigen Materiaaltechnologie - Glastechnologie Materiaaltechnologie - Nanotechnologie Componenttechnologie - Photonics (inclusief PV) Productietechnologie - Tranistietechnologie: uitharden, gloeien Componenttechnologie - Magnetische Anders Nu In de komende 5 jaren Aantal keer genoemd 37

38 Verdere analyse kenniscompetenties Meestal wordt nu en in de toekomst (allebei) belangrijk gescoord / belangrijk in toekomst en niet nu komt overeen met vorige scheet / uitzondering is motion control (alleen nu of in toekomst gescoord) Belangrijkste competenties nu en in toekomst verder uitgesplitst Anders, namelijk Systeemtechnologie - Anders Systeemtechnologie - Doseertechnologie Systeemtechnologie - Object Handling Systeemtechnologie - Besturing Embedded systems (ICT) Meettechnologie Systeemtechnologie - Motion control Systeemtechnologie - Imaging technologie Componenttechnologie - Sensoren/actuatoren Componenttechnologie - Magnetische (In de komende 5 jaren) Componenttechnologie - Biomedische Componenttechnologie - Vloeistoffen Componenttechnologie - Electronic circuits Componenttechnologie - Printing Componenttechnologie - Photonics (inclusief PV) Componenttechnologie - Mechanisch precisie Productietechnologie - Assemblage technologie bv monteren Productietechnologie - Inspectie/meettechnologie bv US inspectie, fun Productietechnologie - Verbindende technologie bv lassen, solderen Productietechnologie - Reiningingstechnologie: bv US reinigen Productietechnologie - Tranistietechnologie: uitharden, gloeien Productietechnologie - Omvormende bewerkingen bv spuitgieten, plaatwe Productietechnologie - Opbouwende bewerkingen bv opdampen, printen Productietechnologie - Afnemende bewerkingen: bv frezen, slijpen Materiaaltechnologie - Biomedische materialen Materiaaltechnologie - Glastechnologie Materiaaltechnologie - Metaaltechnologie Materiaaltechnologie - Kunststoftechnologie (inlc biobased) Materiaaltechnologie - Coatingtechnologie Materiaaltechnologie - Nanotechnologie Nu (1) Toekomst (0) Nu (0) Toekomst (1) Allebei Aantal keer genoemd 38

39 FOTO: Enquête Uitgesplitst naar omzetgrootte 39

40 Sectoren naar omzetgrootte Grote bedrijven met name in machine- en apparatenbouw, chemie en overig Sectoren uitgesplitst naar omzetgrootte (n=154) Zakelijke dienstverlening IT-dienstverlening Food Overig, namelijk Energie Bouw Agro Chemie Automotive Medische en optische apparatenindustrie Audio-,video-, telecomm-app industrie Overige elektrische apparatenindustrie Kantoormachine- en computerindustrie Machine- en apparatenindustrie Metaalproducten-industrie Basismetaal-industrie Rubber-, kunststof-verwerkende industrie 1-5 miljoen 6-25 miljoen miljoen miljoen > 250 miljoen Aantal keer genoemd 40

41 1-5 miljoen 6-25 miljoen miljoen miljoen > 250 miljoen Aantal keer genoemd Vestigingsplaats naar omzetgrootte Kleine bedrijven relatief vaak in Limburg, maar ook in Europa en daarbuiten Hoofdkantoor vestigingsplaats uitgesplitst naar omzetgrootte (n=154) Rest Europa Nederland Limburg Omzetgrootte 41

42 1-5 miljoen 6-25 miljoen miljoen miljoen > 250 miljoen Aantal keer genoemd Rol in keten naar omzetgrootte Kleinere bedrijven leveren ook veel aan eindklanten, maar zitten ook vaker verderop in de keten Rol in de keten uitgesplitst naar omzetgrootte (n=140) Verder/dieper in de keten Toeleverancier (2nd tier) Toeleverancier (1st tier) Levering aan eindklanten (B2B) Levering aan eindconsumenten (B2C) Omzetgrootte 42

43 1-5 miljoen 6-25 miljoen miljoen miljoen > 250 miljoen Aantal keer genoemd R&D uitgaven naar omzetgrootte Ook veel kleine bedrijven geven relatief veel uit aan R&D Uitgaven R&D/omzet uitgesplitst naar omzetgrootte (n=126) > 25% 11-25% 6-10% 3-5% 1-2% Omzetgrootte 43

44 FOTO: Website analyse : doorlichting van 200 Limburgse maakbedrijven 44

45 OEM OEM Website analyse Innovatieve maakindustrie kent 5 ketenrollen OEM Systeeminnovatoren Systeemintegratoren Ontwerpende toeleveranciers Technologie- en applicatiekennis Productspecialist Organisatiecapaciteit en projectmanagement Processpecialist Makende toeleveranciers Product- en applicatiekennis Gespecialiseerde fabricagetechnologie Markt Ten eerste de OEM er-rol, de eigenaar van het eindsysteem en uitbesteder in de supply chain. Dit zijn ketenspelers die ieder een eigen markt kennen en daar de eisen voor hun productpakket uit afleiden, ze zijn zelfscheppend Bekende OEM-ers zijn bijvoorbeeld Dinissen, DAF, ASML, Neopost en Océ. OEM ers hoeven niet per se groot te zijn, ze kunnen ook in de categorie MKB vallen. Omgekeerd hoeven toeleveranciers geen MKBbedrijven (meer) te zijn. 45

46 OEM OEM Website analyse Innovatieve maakindustrie kent naast de rol van OEM-er nog eens 4 ketenrollen OEM Systeeminnovatoren Systeemintegratoren Ontwerpende toeleveranciers Technologieen applicatiekennis Productspecialist Organisatiecapaciteit en projectmanagement Processpecialist Makende toeleveranciers Product- en applicatiekennis Gespecialiseerde fabricagetechnologie Markt Het classificatiemodel gaat uit van twee assen: De verticale as geeft de betrokkenheid in de stuklijst aan. In dit geval betekent de stuklijst de stuklijst van het totale product c.q. de totale productfamilie. Onder aan de as mag men losse onderdelen leveren, bovenaan levert men een compleet systeem. De horizontale as geeft de betrokkenheid in het ontwerpproces aan. Geheel links worden nieuwe systeemconcepten of delen daarvan ontworpen en geheel rechts maakt men alleen alles volgens tekening. De combinatie van deze twee assen resulteert in vier kwadranten en in elk kwadrant is een archetyperol te benoemen. Er zijn dus vier rollen: Innovator: op een hoog stuklijstniveau werkend aan de ontwerpkant (zelfscheppend) Integrator: op een hoog stuklijstniveau werkend aan de maakkant (op specificatie) Processpecialist: op een laag stuklijstniveau werkend aan de maakkant (op specificatie) Productspecialist: op een laag stuklijstniveau werkend aan de ontwerpkant (zelfscheppend) 46

47 Website analyse Van de 200 bedrijven is dit de verdeling over de keten Websiteanalyse 200 en rol in de keten OEM Systems Onderdelen Materiaal 47

48 Analyse top van de top 200 maakbedrijven zijn OEM-er en dus zelfscheppend Markt # bedrijven Machinebouw 11 Printing 1 Semicon Automotive Aerospace Agro-food 13 Health 16 Packaging 5 Industrie Chemie 5 Bouw 3 Overig 4 Bedrijven kunnen in meerdere markten actief zijn 48

49 Analyse top van de top 200 maakbedrijven zijn system supplier en daarvan zijn er 10 zelfscheppend ( ) Markt # bedrijven Machinebouw 7 Printing 4 Semicon 9 Automotive 10 Aerospace 5 Agro-food 4 Health 5 Packaging 4 Industrie 9 Chemie 9 Bouw 11 Overig 1 Bedrijven kunnen in meerdere markten actief zijn 49

50 Analyse top van de top 200 maakbedrijven zijn parts suppliers en daarvan zijn er 32 zelfscheppend ( ) Markt # bedrijven Machinebouw 21 Printing 15 Semicon 10 Automotive 26 Aerospace 6 Agro-food 18 Health 18 Packaging 8 Industrie 19 Chemie 15 Bouw 30 Overig 4 Bedrijven kunnen in meerdere markten actief zijn 50

51 Analyse top van de top 200 maakbedrijven zijn material /ingredient supplier en daarvan zijn er 35 zelfscheppend ( ) Markt # bedrijven Machinebouw 3 Printing 3 Semicon 9 Automotive 9 Aerospace 3 Agro-food 18 Health 8 Packaging 11 Industrie 6 Chemie 9 Bouw 9 Overig 4 Bedrijven kunnen in meerdere markten actief zijn 51

52 Recentelijke publicatie MT top 100 MKB industrie bedrijven door Mazar Berenschot Corporate Finance (MBCF) en Top 30 R&D bedrijven Naast Océ en onderdelen van de Aalbertsgroep en VDL groep komen de volgende MKB bedrijven uit Limburg voor: 3 van top 30 Bedrijfs-R&D in Nederland 2012 in Limburg Naam # Omzet miljoen EBIT Omzet Groei Naam Uitgaven miljoen Nederland SIF Vekoma Dinissen DSM 242 Océ 144 Nunhems 43 Addit Thomas Regout Van Houtum Neways (nevenvestiging in Limburg) NTS (nevenvestiging in Limburg) MGG Bron: MT, Technisch weekblad 52

53 Tussen conclusies Foto Limburgse maakindustrie 2013 Dit betekent voor de Limburgse maakindustrie: Maaktechnologie en maakindustrie is belangrijke pijler voor Limburgse economie, maar gebrek aan focus en relatief lage R&D investeringen zijn een bedreiging Veel kansen om te groeien! Exporterende sector met veel OEM-ers. Toeleveranciers meetrekken. Risico dat bepaalde activiteiten verplaatst worden naar lage loonlanden agv het op termijn niet kunnen leveren van ' handjes' Welke kennisinstellingen behoren tot de wereldtop als het gaat om kansen voor de Limburgse industrie? Daar zou dit programma aansluiting bij moeten zoeken. Meer investeren in R&D kan een enorme boost aan de omzet van de HTS-sector geven. Traditionele industrie moet zich richten op high requirements en best-in-class binnen de sector Kenniscompetenties lijken op maakindustrie gefocused, maar met lage R&D uitgaven en geen nieuwkomers. Geen entrants, maar wel exits. Het is lucratief om in Limburg aan exportbevordering te doen Veel kansen in het multidiciplinair inzetten van kennis (cros over) Dit betekent voor Limburg Makers: Investeren in R&D om concurrerend te blijven tegen de rest van de wereld. Richt je niet alleen op technologische innovaties, maar ook op exportbevordering, verdienmodellen, business innovatie, e.d. Programma moet zich richten op negatieve trends uit analyse en niet alleen op new-tech Ondersteunen van Limburgse ondernemers bij het komen van kennis en kunde naar kassa Aansluiting bij grote Europese thema's en innovatieprogramma's (nu FP7 en straks Horizon2020) zou het programma kunnen versterken via het bieden van nieuwe kansen voor financiering, maar ook voor commitment en inbedding in nationale en internationale context. Met name een programma als Factories of the Future en het ETP Manufuture zijn begaan met zorg over de toekomst van manufacturing in Europa. Provincie ook meer involveren in randvoorwaarden scheppen Niet te eng Limburgs denken, betrekken van goede partijen daarbuiten en geen Noord- Midden-Zuid discussies 53

54 Inhoudsopgave Situatieschets en vraagstelling Gevolgde werkwijze Foto Limburgse Maakindustrie 2013 Clusteranalyse Limburgse maakindustrie Kansen en beperkingen Suggesties verdere invulling van het programma Limburg Makers Bijlagen 54

55 Clusteranalyse: Beschrijving cluster 55

56 Clusteranalyse Definitie van een cluster Grond stoffen Product Focus en massa: Sub system Beleid Netwerk Onderzoek Onderwijs OEM Markt venster Organisaties gaan graag in een regio of netwerk acteren waar hun business ideeën passen en de kans op toeval om een nieuw idee, een nieuw project, een nieuwe toeleverancier, een nieuwe klant te ontmoeten groter is. We noemen dit focus (business oriëntatie) en massa (hoeveelheid organisaties) Markt Een compleet cluster: heeft focus en massa bevat alle ketenschakels vanaf eindmarkt tot en met grondstoffen die door middel van T&U (toeleveren & uitbesteden) relaties aan elkaar verbonden zijn kent verschillende collectieve, gefocusseerde marktvensters omvat ook onderzoek en onderwijsorganisaties passende bij de focus van het cluster en massaversterkend heeft een actief netwerk om kennismaking en kennisuitwisseling om te zetten in vaste werkrelaties kent ook een overheidscomponent in de zin van passend overheidsbeleid om te regisseren (en later) te faciliteren 56

57 Clusteranalyse Zowel horizontale als verticale clusters zijn mogelijk Beleid Horizontale clustering: Grond stoffen Product Sub system Netwerk OEM Markt venster Markt Clustering van organisaties die gemeenschappelijke marktvensters hebben Materiaaltechnologie Productietechnologie Componenttechnologie Systeemtechnologie Onderzoek Onderwijs Diensten De volgende horizontale clusters (marktvensters) zijn bekeken: Agro-food High Tech systems Health Packaging Automotive Verticale clustering: Clusters van organisaties die gemeenschappelijke technologie hebben: materiaal-, productie-, component-, systeemtechnologie en diensten De volgende verticale clusters (technologie) zijn bekeken: Coatings PV, sensoren, polymeren, bioraffinage en X recycling zijn overwogen maar niet bekeken 57

58 Clusteranalyse Uiteindelijk gekozen clusters Beleid Agro-food Systemen 1 Netwerk Health systemen 2 Grond stoffen Product Sub system OEM Markt venster Markt Automotive 3 Materiaaltechnologie Productietechnologie Componenttechnologie Systeemtechnologie Diensten Packaging 4 Onderzoek Onderwijs Coatings 5 HTS 6 58

59 HTS toelevering 1. Agro-food cluster HTS toelevering aan agro-food keten Beleid, netwerk, onderwijs, onderzoek Feed & Seed Teelt Veehouderij Food Ingredient Food Eind producten Distributie Procesequipement Installaties Mechanisaties Robots Installaties Procesequipement Installaties Procesequipement Installaties Mechanisaties Installaties Automotive 59

60 HTS toelevering Agro-food 1. Agro-food cluster Bedrijven in Limburg in HTS toelevering en agro-food Nutreco De Hus Forfarmers Agrifirm Vitelia Ardol RFC >10 kas-telers Interveth Scott int. Teeuwissen Laarakker Bake plus Isobionics RFC Vion Ovis Boske Nestle Gulpener Van drie Aviko Brand Bier Alfa bier Robbert Weijers > 10 partijen Beleid, netwerk, onderwijs, onderzoek Feed & Seed Teelt Veehouderij Food Ingredient Food Eind producten Distributie Jan Linders Procesequipement Installaties Mechanisaties Robots Installaties Procesequipement Installaties Procesequipement Installaties Mechanisaties Installaties Automotive Dinnissen Van Aarsen Vostermans Fancom Hotraco Robomotive SAC Dinnissen Sormac Numac Biozym Bude Dofra Dinnissen WPHaton Marel Portion packaging Gea CFS 60

61 1. Agro-food cluster Agro-food campus Focusgebieden Greenport Venlo Campus een sterk accent op bedrijvigheid en innovaties rond tuinbouw, agro, maakindustrie en logistiek een samenwerking van Regio Venlo, Provincie Limburg en Ondernemend Limburg Innovatietoren als onderdeel campus 1 programmalijn specifiek voor de maakindustrie: 1. de toepassing van functionele coatings 2. robotics & vision 3. waterbesparing en filtratietechniek 4. bundeling van krachten voor internationalisering en export 61

62 HTS toelevering 2. Health cluster HTS toelevering aan Health keten Beleid, netwerk, onderwijs, onderzoek Life sciences Diagnose Cure Care Instrumenten Apparaten Instrumenten Apparaten Instrumenten Apparaten Prothesen Robots Apparaten Installaties 62

63 HTS toelevering Health 2. Health cluster Bedrijven in Limburg in HTS toelevering en Health DSM Pharmcel MHC, MU, MBIC, MUMC 45 bedrijven van MHC Zorgaanbieders Zorgverzekeraars Beleid, netwerk, onderwijs, onderzoek Life sciences Diagnose Cure Care Instrumenten Apparaten Instrumenten Apparaten Instrumenten Apparaten Prothesen Robots Apparaten Installaties Acist, AIM, Anatech, Applied Biomedical systems, Arion international, Biozym, JPE, Euramax, Eurocarbon, Hauzer, GDO, GTE, Merit medical, Nedinsco, Novuqare, Pathofinder, Medtronic Optiwa, Nelipack, Mondi, Fartimedex, ABS, ACS biomarkers, Maastricht Instruments, VDL Konings, Goffin, Fablous, Kersten rev techniek, de Heer medicon, Temec, Fortimedex, Vitascore, Schell 63

64 2. Health cluster Health Campus Maastricht Focusgebieden HCM - Hart- en vaatziekten - Volksgezondheid en eerstelijnszorg - Stofwisselingsaspecten van chronische aandoeningen en kanker - Geestelijke gezondheid en hersenonderzoek HCM is een samenwerking van de Universiteit Maastricht, Maastricht UMC+, industriebank LIOF, gemeente Maastricht en Provincie Limburg 45 bedrijven (700 FTE)waarvan 21 spin-outs met ca. 425 FTE Ook hier is een gebouw voor startende bedrijven voorzien 64

65 2. Health cluster Programering Lifetec network Eerste programma onder de vlag van HCM is: Brain unlimited Hierin werken samen : Faculty of Psychology and Neurosciences, Maastricht University Faculty of Health, Medicine and Life Sciences, Maastricht University Maastricht Brain Imaging Centre Maastricht University Medical Centre School for Mental health and Neurosciences Department of Neurology Department of Radiology Forschungszentrum Jülich CMRR, Minneapolis Max Planck Institute, Tubingen LifeTec Network is ontstaan uit een samenwerkingsverband tussen de TU/e, Universiteit Maastricht, Philips, DSM, Organon en Medtronic en houdt zich bezig met vraagstukken op het gebied van medische technologie, biomaterialen en de farmaceutische sector Doel LifeTec Network wil stimuleren dat Zuidoost-Nederland een leidinggevende regio blijft qua onderzoek, ondernemerschap en industrie in de lifetec-sector. 65

66 3. Automotive cluster Bedrijven in Limburg in Automotive cluster Beleid Automotive cluster: Grond stoffen Materiaaltechnologie Product Productietechnologie Sub system Componenttechnologie Netwerk OEM Systeemtechnologie Markt vensters Diensten Markt Een deel van de keten is aanwezig, geen zelfscheppende OEM-er in de regio Vooral product- en subsysteem leveranciers. Beperkt zelfscheppend. Geen specifieke Onderzoeks en Onderwijs organisaties in de provincie Onderzoek DSM Sabic AFTC Luc chemie Mamesta VDL Parree Eurotech MGG Greijn Hydroform Keytec Onderwijs VDL Nedcar Thomas Regout Inalfa Tasko Kardel Johnson control Centurion Top Cool Aansluiten bij een grotere regio Brainport en HTAS Helmond zorgt wel onmiddellijk voor het completer maken van het cluster 66

67 4. Packaging cluster HTS toelevering aan packaging keten Beleid, netwerk, onderwijs, onderzoek Materiaal Verpakking Verpakken Omverpakken Instrumenten Apparaten Machines Instrumenten Apparaten Machines Instrumenten Apparaten Mechanisatie Robots Apparaten Mechanisaties 67

68 4. Aansluiting HTS en packaging cluster AKarton Kria Materials Sappi Dings Karton Lanxess Van Houtum Materiaal Instrumenten Apparaten Machines Nelipack Eurotech Holbox Kellpa MeadWestvac RPC Mondi Verpakking Instrumenten Apparaten Machines Nordson Ranpak BV Interstrap Beleid, netwerk, onderwijs, onderzoek Verpakken Instrumenten Apparaten Mechanisatie Ranpak BV Om verpakken Robots Apparaten Mechanisatie Packaging cluster: Grote hoeveelheid bedrijven op 1 of andere wijze actief in de verpakkingsindustrie van gemiddelde tot hoogwaardige verpakkingen (Fast Moving Consumer Goods en Medisch). Leveranciers van basismaterialen aanwezig maar ook leveranciers van verpakkingsmachines/mechanisaties Onderzoek naar mogelijke samenhang van dit cluster door de organisaties hierop uit te nodigen in netwerk verband Robert Bosch Verpakkingsmachies, Robomotive, OI manufacturing, Dinissen, G+ S industries, Neways cables, Portion pack 68

69 5. Coating cluster Bedrijven in Limburg in Coating cluster Beleid Coating cluster: Grond stoffen Materiaaltechnologie Product Productietechnologie Sub system Componenttechnologie Netwerk Onderzoek OEM Systeemtechnologie Markt vensters Diensten Markt Verschillende soorten coatings op metaal- en kunststofproducten waarbij verwerking op displays, turbinebladen en PV van hoogwaardige technologische waarde zijn. Mix van verschillende oppervlaktebehandlingstechnologiën aanwezig in het cluster DSM DSM/Solar excel Nanocoatings Krya materials Chemtrix Perfect coat Nanohouse Onderwijs Hauzer Surface treatment Sulzer Eldim Mondi Mamesta Scheuten Thielco Krya materials Nordson Werkt alleen goed als er daadwerkelijk marktvraag komt door de toepassers die ook op het gebied van applicaties moet liggen en niet alleen op het gebied van verwerkbaarheid. Onderzoek en onderwijs wellicht dicht over de grens in Duitsland te vinden. 69

70 6. HTS cluster Bedrijven in Limburg in HTS cluster Beleid HTS cluster: Grond stoffen Materiaaltechnologie Product Productietechnologie Sub system Componenttechnologie Netwerk Onderzoek OEM Systeemtechnologie Markt vensters Diensten Markt Goede aanwezigheid van veel ketenspelers incl OEMers! Mix aan marktvensters maakt precompetatieve uitwisseling mogelijk Onderwijs aansluitend tot HBO niveau en Onderzoek net buiten de regio afdoende aanwezig. Aachen, Eindhoven, Leuven Onderwijs Alle eerder genoemde OEM-ers, system suppliers, product- en materiaal producenten (zelfscheppend en reactief) Programmering mogelijk voor OEM-ers die wel belangrijk zijn voor de regio maar die buiten de marktvensters vallen zoals Asco, Kusters Engineering en Oce 70

71 Clusteranalyse: Kwantitatieve analyse clusters 71

72 Attractiviteit van de markt Clusteranalyse uitleg Meten over 3 assen Hoog Gegeven en niet beinvloedbaar versnellen Omturnen/loslaten Laag Zwak Clusterpositie in de markt Grootte van de bol = aantal FTE s Uitnutten Clusters Beinvloedbaar door overheid en bedrijfsleven samen Sterk Clusterpositie = kennis + kunde + kassa In tegenstelling tot de marktaantrekkelijkheid is de clusterpositie wel beïnvloedbaar door gerichte acties en samenwerking van bedrijfsleven en overheid samen. Is de clusterpositie zeer sterk dan spreken we van een zogenaamde hotspot Hoe schatten we de verschillende Kennis-Kunde-Kassa posities in van de Limburgse clusters? Door invullen van assessment per cluster van kennis, kunde en kassa 72

73 Clusteranalyse uitleg Clusterscores Kennis Niveau (kwalitatief) Geen opleidings en kennisinstellingen op HBO of universitair niveau in de sector Opleidings en kennisinstellingen op HBO -niveau Ruim scala, publiek en privaat Opleidings en kennisinstellingen op HBO en universitair niveau Hoge partcipatiegraad nationale R&Dprogramma s Ruim scala instituten en bedrijven t/m academisch inclusief een top instituut. Top Nl. en ambitie voor meer. Beperkte partcipatiegraad internationale R&Dprogramma s Meerdere (top) instituten Meerdere bedrijven alle niveau s t/m aangetoonde wereldtop Hoge partcipatiegraad internationale R&Dprogramma s Kennisdynamiek (kwalitatief) Kennis is in bedrijven en kennisinstellingen en blijft daar Geen ordening van kennisontwikkeling behalve bij individuele bedrijven State of the art technologieén Uitwisseling collectieve informatie tussen bedrijven Eenmalig collectieve roadmap Collectieve intrapeneurship Herhalende collectieve roadmap Enkele mondiale voorloper technologieën Soms spin outs Soms spin ins Splitsing tussen inhoudelijke en bedrijfseconomische gegevens Collectieve roadmaps op het gebied van product en technologieontwikkeling Enkele mondiale koploper technolgieën Veel spin outs en spinins Collectieve extrapeneurship Collectieve roadmaps op het gebied van product en technologieontwikkeling met internationale allure 73

74 Clusteranalyse uitleg Clusterscores Kunde Mate van organisatie sector en clusterstructuur (kwalitatief) Geen branche organisatie Losse ketenspelers zonder dwarsverbanden in NL Kleine brancheorganisa ties geen bevordering van innovatie Korte incomplete ketens in NL Brancheorganisatie die innovatie stimuleert en een dekking die goed is. Complete ketens met onderlinge wisselwerking in NL Ook toeleveranciers van middelen behoren bij het cluster Ook toeleveranciers van grondstoffen behoren bij het cluster Brancheorganisatie Actief betrokken bij innovatie en goede dekking Complete ketens met kennisinstelling maar weinig wisselwerking Ook toeleveranciers van diensten behoren tot het cluster Actieve innovatiekoepel met daaronder brancheverenigingen, kennisinstituten en leading firms bij elkaar gebracht. Focus van het cluster (kwalitatief) Geen focus aanwezig Enige centralisatie van bedrijvigheid. Er is sprake van enkele concentraties van bedrijvigheid Er zijn duidelijke regionale concentratie van meerdere ketenspelers Er is sprake van een hotspot Veel subsectoren Discussie over keuzen/focus voor sector Eerste focus keuze gemaakt Ook piek in de delta in 1 regio 1 Marktvenster bekend en gekend Ook piek in de delta in meerder regio s Meerdere marktvensters bekend en gekend Ambitie Partijen met uitgesproken ambitie Gezamenlijke ambitie geformuleerd Gezamenlijke zakelijke en maatschappelijke ambitie Marktorientatitie (kwalitatief) Lokaal Hoofdzakelijk regionaal Hoofdzakelijk nationaal Hoofdzakelijk Europees Hoofdzakelijk mondiaal 74

75 Clusteranalyse uitleg Clusterscores Kassa Aanzuigende werking (kwalitatief) Er is geen sprake van toename in buitenlandse investeringen Bedrijven vertrekken naar buiten de regio Er is geen binding met de regio op basis van lokale grondstoffen en inftrastructuur Er is sprake van een stabiele ontwikkeling van het aantal bedrijven. Minder dan 5% buitenlandse investeringen Bedrijven blijven en af en toe gaat er een bedrijf af Bedrijven blijven en af en toe komt er een bedrijf bij Dit betreft ook buitenlandse investeringen Bedrijven stromen toe, meer dan 20% buitenlandse investeringen. Ook een buitenlandse HQ in de sector Meer dan 2 HQ in NL van top-10 bedrijven in de sector, zowel nationaal als internationaal Huidige marktposities (kwalitatief) Geen noemenswaardige posities Nauwelijks top 5-20 posities Enkele bedrijven in top 5-20 posities van hun sector Meer dan 2 bedrijven in top 3-10 posities Meer dan 2 bedrijven in top 3 posities van hun sector Imago (kwalitatief) Onbekende sector Deels bekend Landelijke bekendheid Europese bekendheid Mondiale bekendheid 75

76 Clusteranalyse uitleg Clusterscores Marktaantrekkelijkheid Aanzuigende werking (kwalitatief) Er is geen sprake van toename in buitenlandse investeringen Bedrijven vertrekken naar buiten de regio Er is geen binding met de regio op basis van lokale grondstoffen en inftrastructuur Er is sprake van een stabiele ontwikkeling van het aantal bedrijven. Minder dan 5% buitenlandse investeringen Bedrijven blijven en af en toe gaat er een bedrijf af Bedrijven blijven en af en toe komt er een bedrijf bij Dit betreft ook buitenlandse investeringen Bedrijven stromen toe, meer dan 20% buitenlandse investeringen. Ook een buitenlandse HQ in de sector Meer dan 2 HQ in NL van top-10 bedrijven in de sector, zowel nationaal als internationaal Huidige marktposities (kwalitatief) Geen noemenswaardige posities Nauwelijks top 5-20 posities Enkele bedrijven in top 5-20 posities van hun sector Meer dan 2 bedrijven in top 3-10 posities Meer dan 2 bedrijven in top 3 posities van hun sector Imago (kwalitatief) Onbekende sector Deels bekend Landelijke bekendheid Europese bekendheid Mondiale bekendheid 76

77 Clusteranalyse Enquête Chemie scoort relatief best, daarna health In onderstaande tabel staan van 5 indicatoren die in de enquête zijn gevraagd of de cluster hoger, gemiddeld of later scoorden dan de rest van de populatie Health (n=47) Food (n=56) Agro (n=44) Chemie (n=31) HTS (n=110) Omzetgrootte Toegevoegde waarde R&D uitgaven FTE Samenwerking Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is (sommige bedrijven in meerdere cluster) en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 1 = lager dan gemiddeld 2 = gemiddeld 3 = hoger dan gemiddeld 77

78 Clusteranalyse Cluster gescoord en conclusies HTS - Agro/Food HTS - Health Automotive Packaging Coatings HTS HTS - Agro/Food HTS - Health Automotive Packaging Coatings HTS Kennis Kunde Kassa Markt Aantrekkelijheid Goed Goed Gemiddeld Matig/gemiddeld Gemiddeld Gemiddeld/goed Aanhaken kennis van buiten regio Doorontwikkelen kassa Aanhaken bij kennis buiten regio Verkennen ambitie van ondernemers Verkennen ambitie van ondernemers Fall back na agro-food/ health Hoewel een netwerk van 100 bedrijven wordt voorzien, is dit te groot voor goede matchmaking: kleinere netwerken organiseren Ondersteun bestaande industriële netwerken en zorg voor juiste koppeling naar brainport 2020, topsectoren, horizon 2020, kennisinstellingen etc Uitnodigen inspirerende en kundige sprekers van buiten Limburg tav thema's voor netwerkbijeenkomsten Ondernemers helpen elkaar al onderling (70%). Er is potentieel op meer terreinen dan alleen samen ontwikkelen, maar ook in sharing Noot: Inschatting gedaan door enkele experts

79 Inhoudsopgave Situatieschets en vraagstelling Gevolgde werkwijze Foto Limburgse Maakindustrie 2013 Clusteranalyse Limburgse maakindustrie Kansen en beperkingen Suggesties verdere invulling van het programma Limburg Makers Bijlagen 79

80 Samenwerkingspartners Vooral samenwerking met andere bedrijven, klanten en leveranciers, maar ook universiteiten, Syntens, hogescholen en LIOF Partners waarmee de afgelopen 3 jaren is samengewerkt i.h.k.v. innovatieprojecten [meerdere antwoorden mogelijk] (n=197) Andere bedrijven Klanten Leveranciers Universiteit Syntens Hogescholen LIOF Private adviseurs of consultants Bracheorganisaties Strategische onderzoekscentra/campus Overheid Campus Chemelot (campus chemie) Financiële instelling Geen samenwerkingspartners Provincie Campus Maastricht (campus health) ROC s /AOC s Kamer van Koophandel Campus Venlo (agro/food) Gemeente Overig Aantal keer genoemd 80

81 Mate van samenwerking Vooral samenwerking met andere bedrijven, klanten en leveranciers, maar ook universiteiten, Syntens, hogescholen en LIOF Mate van samenwerking met verschillende partners [meerder antwoorden mogelijk] (n=197) Andere bedrijven Klanten Leveranciers Bracheorganisaties Universiteit Syntens Hogescholen LIOF Private adviseurs en consultants Strategische onderzoekscentra/campus Overheid Campus Chemelot (campus chemie) Financiële instelling Campus Venlo (agro/food) Provincie Campus Maastricht (campus health) Kamer van Koophandel Heel weinig Weinig Geregeld Vaak Heel vaak ROC s /AOC s Gemeente Aantal keer genoemd 81

82 Samenwerkingspartners naar omzetgrootte Universiteiten en strategische onderzoekscentra wordt vaker door grote bedrijven (met kleine n) gebruik en komt daardoor procentueel vaker voor Partners waarmee de afgelopen 3 jaren is samengewerkt i.h.k.v. innovatieprojecten [meerdere antwoorden mogelijk] (n=197) Andere bedrijven Klanten Leveranciers Universiteit Syntens Hogescholen LIOF Private adviseurs of consultants Bracheorganisaties Strategische Overheid Campus Chemelot (campus chemie) Financiële instelling Geen samenwerkingspartners Provincie Campus Maastricht (campus health) ROC s /AOC s Kamer van Koophandel Campus Venlo (agro/food) Gemeente Overig Aantal keer genoemd Percentage respondenten met samenwerkingspartners naar omzetgrootte Andere bedrijven Klanten Leveranciers Bracheorganisaties Universiteit Syntens Hogescholen LIOF Private adviseurs of consultants Strategische Overheid Campus Chemelot (campus Financiële instelling Campus Venlo (agro/food) Provincie Campus Maastricht (campus Kamer van Koophandel ROC s /AOC s Gemeente 0% 100% 200% 300% Percentages opgestapeld Omzet 1-5 miljoen (n=72) Omzet 6-25 miljoen (n=35) Omzet miljoen (n=11) Omzet (n=4) Omzet >250 (n=2) 82

83 Barrières Belangrijkste barrières zijn financiering, tijd en capaciteit en onzekere markt Belangrijkste barrières die de afgelopen drie jaar zijn ervaren [meerdere antwoorden mogelijk] (n=122) Financiering Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Onzekere markt Human capital (kennis) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Aansturing van de organisatie Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Anders Geen barrières Aantal keer genoemd 83

84 Barrières naar omzetgrootte Kleine bedrijven met name barrières rond financiering, onzekere markt en geen tijd en capaciteit voor innovatie, grote bedrijven tijd en capaciteit Belangrijkste barrières die de afgelopen drie jaar zijn ervaren [meerdere antwoorden mogelijk] (n=122) Relatief aantal respondenten met barrieres naar omzetgrootte Financiering Financiering Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Onzekere markt Human capital (kennis) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Aansturing van de organisatie Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Anders Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Onzekere markt Human capital (kennis) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Aansturing van de organisatie Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Omzet 1-5 miljoen (n=72) Omzet 6-25 miljoen (n=35) Omzet miljoen (n=11) Omzet (n=4) Omzet >250 (n=2) Geen barrières Anders, namelijk Aantal keer genoemd 0% 200% 400% Percentages opgestapeld 84

85 Kansen Meest interessante kansen zijn internationalisering, nieuwe materialen, flexibeler inzetbare producten en toevoegen van diensten Belangrijkste geïdentificeerde kansen [meerdere antwoorden mogelijk] (n=122) Internationalisering Flexibeler inzetbare producten Gebruik van nieuwe materialen Toevoegen van diensten Terugbrengen van verspilling Procesintegratie Gebruik van robotica en vision Toepassen van ICT Ketenintegratie Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Transparantie in de keten Geen kansen Anders Aantal keer genoemd 85

86 Kansen naar omzetgrootte Grote bedrijven relatief vaker nieuwe materialen en ICT, kleine bedrijven ook relatief dezelfde top 5 Belangrijkste geïdentificeerde kansen [meerdere antwoorden mogelijk] (n=122) Relatief aantal respondenten met barrieres naar omzetgrootte Internationalisering Flexibeler inzetbare producten Internationalisering Flexibeler inzetbare producten Gebruik van nieuwe materialen Toevoegen van diensten Terugbrengen van verspilling Procesintegratie Gebruik van robotica en vision Toepassen van ICT Ketenintegratie Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Transparantie in de keten Geen kansen Anders Gebruik van nieuwe materialen Toevoegen van diensten Terugbrengen van verspilling Procesintegratie Gebruik van robotica en vision Toepassen van ICT Ketenintegratie Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Transparantie in de keten Omzet 1-5 miljoen (n=72) Omzet 6-25 miljoen (n=35) Omzet miljoen (n=11) Omzet (n=4) Omzet >250 (n=2) Aantal keer genoemd 0% 100% 200% 300% Percentages opgestapeld 86

87 Maatregelen/acties Syntens en LIOF Vraag om financiële ondersteuning en samenwerking organiseren Maatregelen waarmee Syntens en Liof een bijdrage kunnen leveren bij het versterken van de High Tech maakindustrie [meerdere antwoorden mogelijk] (n=197) Financiële ondersteuning Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te halen valt (kennisinstellingen, financiers) Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match-making Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor ondernemers over innovatiekansen (trends, goede vb etc.) Verbeteren van de beschikbaarheid van onderzoeksinfrastructuur (laboratoria, demonstratiesites, etc) Begeleiden van samenwerkingstrajecten Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent mogelijkheden en voordelen van samenwerking Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Steun bij werving van h geschikte medewerkers Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering van de organisatie Geen specifieke maatregelen Anders Aantal keer genoemd

88 Maatregelen/acties Syntens en LIOF kleinste bedrijven (1-5 miljoen omzet) Kleinste bedrijven noemen financiële ondersteuning en contacten met andere ondernemers het vaakst Geen specifieke maatregelen Anders namelijk Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers Wensen van omzetcategorie 1-5 miljoen (n=70) Aantal keer genoemd 88

89 Maatregelen/acties Syntens en LIOF kleine bedrijven (6-25 miljoen omzet) Kleine bedrijven noemen ook financiële ondersteuning en contacten met andere ondernemers het vaakst Wensen van omzetcategorie 6-25 miljoen (n=35) Geen specifieke maatregelen Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van Gezamenlijke branding/profileren per sector Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers Aantal keer genoemd 89

90 Maatregelen/acties Syntens en LIOF kleine bedrijven (26-50 miljoen omzet) Kleine bedrijven noemen ook financiële ondersteuning en contacten met andere ondernemers het vaakst Wensen van omzetcategorie miljoen (n=11) Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te Financiële ondersteuning Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Aantal respondenten 90

91 Maatregelen/acties Syntens en LIOF middelgrootte bedrijven ( miljoen omzet) Middelgrootte bedrijven noemen contacten met andere ondernemers het vaakst Wensen van omzetcategorie miljoen (n=4) Anders namelijk Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te Financiële ondersteuning Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers Aantal keer genoemd 91

92 Maatregelen/acties Syntens en LIOF grote bedrijven ( miljoen omzet) Grootte bedrijven noemen enkele onderwerpen voor 50% (n=2) en financiële ondersteuning wordt niet genoemd Wensen van omzetcategorie > 250 miljoen (n=2) Anders namelijk Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match-making Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent mogelijkheden en voordelen van samenwerking 0 1 Aantal respondenten 92

93 Clusters: Barrières, kansen en maatregelen/acties 93

94 Barrières Chemie cluster Relatief grotere barrières zijn gebrek aan voldoende (externe) kennis en geen tijd en capaciteit, relatief minder groot zijn financiering en regelgeving Barrieres Chemie cluster (n=31) tov overig Geen barrières Anders, namelijk Aansturing van de organisatie Onzekere markt Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Chemie Overig Human capital (kennis) Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Financiering 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 94

95 Kansen Chemie cluster Nieuwe materialen en verhogen veiligheid wordt als relatief vaker als kans gezien, internationalisering en flexibel inzetbare producten relatief minder vaak Kansen Chemie (n=31) cluster tov overig Geen kansen Anders, namelijk Internationalisering Transparantie in de keten Ketenintegratie Procesintegratie Toevoegen van diensten Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Terugbrengen van verspilling Toepassen van ICT Gebruik van nieuwe materialen Gebruik van robotica en vision Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Flexibeler inzetbare producten Chemie Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 95

96 Maatregelen/acties Chemie cluster Centraal loket wordt vaker genoemd, financiële ondersteuning, contact brengen met kennisinstellingen en bewustwordingscampagnes minder vaak Maatregelen/acties Chemie cluster (n=31) tov overig Geen specifieke maatregelen Anders namelijk Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering van de Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van onderzoeksinfrastructuur Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te halen valt Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match- Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor ondernemers over Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent Chemie Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 96

97 Barrières Health cluster Regelgeving en gebrek aan voldoende (externe) kennis wordt minder vaak genoemd Barrieres Health cluster (n=47) tov overig Geen barrières Anders, namelijk Aansturing van de organisatie Onzekere markt Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Health Overig Human capital (kennis) Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Financiering 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 97

98 Kansen Health cluster Internationalisering en flexibele producten wordt vaker genoemd, nieuwe materialen minder vaak Kansen Health cluster (n=47) tov overig Geen kansen Anders, namelijk Internationalisering Transparantie in de keten Ketenintegratie Procesintegratie Toevoegen van diensten Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Terugbrengen van verspilling Toepassen van ICT Health Overig Gebruik van nieuwe materialen Gebruik van robotica en vision Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Flexibeler inzetbare producten 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 98

99 Maatregelen/acties Health cluster Centraal loket, samenwerkingstrajecten en innovatienetwerken, branding en werving medewerkers vaker genoemd, klankborden, contact brengen minder vaak Maatregelen/acties Health (n=47) cluster tov overig Geen specifieke maatregelen Anders namelijk Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering van de Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van onderzoeksinfrastructuur Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te halen valt Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match- Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor ondernemers over Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent Health Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 99

100 Barrières Agro cluster Aansturing van organisatie, gebrek kennis en tijd en capaciteit vaker genoemd, regelgeving minder vaak Barrieres Agro cluster (n=44) tov overig Geen barrières Anders, namelijk Aansturing van de organisatie Onzekere markt Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Agro Overig Human capital (kennis) Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Financiering 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 100

101 Kanen Agro cluster Procesintegratie, toevoegen diensten, sluiten kringlopen, gebruik robotica vaker genoemd, nieuwe materialen ICT en verspilling minder vaak Kansen Agro cluster (n=44) tov overig Geen kansen Anders, namelijk Internationalisering Transparantie in de keten Ketenintegratie Procesintegratie Toevoegen van diensten Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Terugbrengen van verspilling Toepassen van ICT Gebruik van nieuwe materialen Gebruik van robotica en vision Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Flexibeler inzetbare producten Agro Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 101

102 Maatregelen/acties Agro cluster Centraal loket, inspirerende bijeenkomsten en samenwerkingstrajecten vaker genoemd Maatregelen/acties Agro cluster (n=44) tov overig Geen specifieke maatregelen Anders namelijk Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering van de Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van onderzoeksinfrastructuur Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te halen valt Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match- Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor ondernemers over Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent Agro Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 102

103 Barrières Food cluster Aansturing organisatie, gebrek kennis en tijd en capaciteit vaker genoemd, regelgeving minder vaak Barrieres Food cluster (n=56) tov overig Geen barrières Anders, namelijk Aansturing van de organisatie Onzekere markt Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Gebrek aan voldoende (externe) kennis Food Overig Human capital (kennis) Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Financiering 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 103

104 Kansen Food cluster Transparantie keten, traceability en sluiten kringlopen vaker genoemd, internationalisering ICT minder vaak genoemd Kansen Food cluster (n=56) tov overig Geen kansen Anders, namelijk Internationalisering Transparantie in de keten Ketenintegratie Procesintegratie Toevoegen van diensten Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Terugbrengen van verspilling Toepassen van ICT Gebruik van nieuwe materialen Gebruik van robotica en vision Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Flexibeler inzetbare producten Food Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 104

105 Maatregelen/acties Food cluster Onderzoeksinfrastructuur, inspirerende bijeenkomsten vaker genoemd, financiële ondersteuning, innovatiebijeenkomsten minder vaak Maatregelen/acties Food cluster (n=56) tov overig Geen specifieke maatregelen Anders namelijk Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering van de Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van onderzoeksinfrastructuur Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te halen valt Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match- Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor ondernemers over Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent Food Overig 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 105

106 Barrières HTS Onzekere markt en tijden capaciteit vaker genoemd, onzekere markt en human capital minder vaak Barriers HTS cluster (n=110) tov overig Geen barrières Anders, namelijk Aansturing van de organisatie Onzekere markt Regelgeving en fiscaal klimaat (administratie e.d.) Gebrek aan voldoende (externe) kennis HTS Overig Human capital (kennis) Geen tijd en capaciteit voor nieuwe innovatieprojecten Financiering 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 106

107 Kansen HTS cluster Flexibele producten, robotica, vaker genoemd, sluiten kringlopen en internationalisering, veiligheid en traceability minder vaak Kansen HTS cluster (n=110) tov overig Geen kansen Anders, namelijk Internationalisering Ketenintegratie Procesintegratie Toevoegen van diensten Sluiten van kringlopen (materialen en grondstoffen) Terugbrengen van verspilling Toepassen van ICT HTS Overig Gebruik van nieuwe materialen Gebruik van robotica en vision Verhogen van de veiligheid Verhogen van de traceability Flexibeler inzetbare producten 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 107

108 Maatregelen/acties HTS cluster Innovatienetwerken, samenwerkingstrajecten vaker genoemd, onderzoeksinfrastructuur, contact met andere ondernemers minder vaak Maatregelen/acties HTS cluster (n=110) tov overig Ondersteunen bij de aansturing en performance verbetering van de Klankborden over ontwikkelingen, kansen en ideeën Verbeteren van de beschikbaarheid van onderzoeksinfrastructuur Gezamenlijke branding/profileren per sector Ondersteuning bij regelgeving en fiscaal klimaat Centraal loket voor werkgevers met kennis over wat waar te halen valt Financiële ondersteuning Begeleiden van samenwerkingstrajecten Stimuleren van innovatie via netwerkbijeenkomsten met gerichte match- HTS Overig Steun bij werving van h geschikte medewerkers Ideeën opwekken via inspirerende bijeenkomsten voor ondernemers over Ondernemers in contact brengen met andere ondernemers Ondernemers in contact brengen met kennisinstellingen Algemene bewustwordingscampagne onder ondernemers omtrent 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Percentage Noot: Cluster zijn ingedeeld door HTS bedrijven te selecteren waarvoor cluster een van belangrijkste markten is en bedrijven die binnen sector van cluster vallen 108

109 Inhoudsopgave Situatieschets en vraagstelling Gevolgde werkwijze Foto Limburgse Maakindustrie 2013 Clusteranalyse Limburgse maakindustrie Kansen en beperkingen Suggesties verdere invulling van het programma Limburg Makers Bijlagen 109

110 Functies regionale economische ontwikkeling Regionale economie versterken Trends signaleren Trends publiceren Regio promoten Projecten versnellen Community versterken Spelers verbinden Infrastructuur verzorgen Bedrijven in de regio Bedrijven buiten de regio Burgers in de regio Projecten opsporen Projecten aanjagen Nieuwe organisaties Org opstarten Org acquireren Kleine organisaties Matchen bedrijfbedrijf Matchen bedrijfwerknemers Burgers buiten de regio Pot Medewerkers buiten /in de regio Scholieren Studenten Werknemers Bestuurders Blokkades wegnemen Beter maken Groter maken Grote organisaties Beter maken Groter maken Matchen bedrijven onderwijs inst Matchen bedrijven onderzoekinst 110

111 Starten bij de individuele bedrijven, projecten versnellen en matchen T&U Regionale economie versterken Trends signaleren Trends publiceren Regio promoten Projecten versnellen Community versterken Spelers verbinden Infrastructuur verzorgen Bedrijven in de regio Bedrijven buiten de regio Burgers in de regio Burgers buiten de regio Pot Medewerkers buiten /in de regio Scholieren Studenten Werknemers Bestuurders Projecten opsporen Projecten aanjagen Blokkades wegnemen 3 2 Nieuwe organisaties Org opstarten Org acquireren Kleine organisaties Beter maken Groter maken Grote organisaties Beter maken Groter maken 1 Matchen bedrijfbedrijf Matchen bedrijven onderwijs inst Matchen bedrijven onderzoekinst Matchen bedrijfwerknemers 4 111

112 Aanjagen zelfscheppende bedrijven trekt goede toelevering mee Zelf doen Nieuwe producten Nieuwe producttechnologie Nieuwe diensten World class manufacturing Betere primaire processen Nieuwe productietechnologie Betere indirecte processen X < 2% succesvol Export Buiten NL Export Buiten Europa T&U door professionaliteit & vertrouwen 112

113 Programma elementen vanuit Limburg makers Business cases Innovatiemanager Zelf doen World class manufacturing Verbeterplannen Black Belt X < 2% succesvol T&U Kleine netwerken Business cases Marketingmanager 113

114 Extra programma elementen bovenop voorziene instrumenten Check bij start op maximale uitnutting huidige standaardondersteuning en symptoombestrijding Financiering: geen doorverwijzing maar begeleiding naar de juiste geldverstrekker (zwaluwstaarten) Niet alleen innovatiemanager maar ook marketingmanager en Black belt ondersteuning mogelijk maken Veel ontmoeting in het netwerkdeel om de kans op toeval flink te helpen Thema s: Exporteren (Netherlands Business Support Offices (NBSOs)), aansluiten Brussel (subsidies), regiobranding, MVO, diensten toevoegen, business plannen 114

115 Inhoudsopgave Situatieschets en vraagstelling Gevolgde werkwijze Foto Limburgse Maakindustrie 2013 Clusteranalyse Limburgse maakindustrie Kansen en beperkingen Suggesties verdere invulling van het programma Limburg Makers Bijlagen 115

116 BIJLAGE 1: Resultaten sessie 116

117 Vraag 1 1a. Wat valt op uit de analyse? 1b. Wat betekent dit voor de Limburgse industrie? 1c. Wat betekent dit voor het programma Limburg Makers? 117

118 Vraag 1a. Wat valt op uit de analyse? R&D uitgaven relatief laag / industrie is belangrijk voor Limburg / veel sluitingen, weinig nieuwe initiatieven / food & agro zijn grote markten R&D uitgaven relatief laag, vergeleken met de omzet en toegevoegde waarde. Veel machine- en apparatenindustrie die zich weinig profileert (veel kleine bedrijven die produceren). Geografische spreiding van klanten nog relatief sterk beperkt tot Limburg en Nederland. Food en Agro samen zijn belangrijkste markten waar bedrijven nu aan leveren. Weinig nieuwe initiatieven en rebound na sluitingen. Ondernemers Opmerkingen bij de analyse R&D uitgaven relatief laag, vergeleken met de omzet en toegevoegde waarde (veel genoemd). Veel machine- en apparatenindustrie die zich weinig profileert (veel kleine bedrijven die produceren). Geografische spreiding van klanten nog relatief sterk beperkt tot Limburg en Nederland. Dominante positie B2B. Ten aanzien van de belangrijkste kenniscompetenties geeft de Limburgse maakindustrie geen duidelijk beeld waar men zich primair op zou willen richten (profilering) richting de toekomst. Erg veel versnippering. Weinig nieuwe initiatieven en rebound na sluitingen. Agro & Food is groot, maar is beperkt herkenbaar in kenniscompetenties. Vragen bij de analyse Sterke oprichting in dienstverlening, geen in de industrie. Gevolg crisis, of consistent met jaren pre-crisis? Welk aandeel heeft de chemie (DSM, Sabic) in de maakindustire en wat blijft er dan nog over? Het zou waardevol zijn om te kunnen inzien waartoe de R&D investeringen leiden. Vergelijking is met NL, zou met Europa of Europese regio s mogen zijn. Neem niet alleen opheffingen en oprichtingen mee, maar ook overnames Geen inzicht in leveringen overheid (B2G). Programma team Opmerkingen bij de analyse Bevestiging grote belang industrie voor Limburg. Industrie heeft grootste toegevoegde waarden voor Limburg. Verhouding investering R&D versus toegevoegde waarde in HTS. Rendement is hoog; uitgaven lijken relatief laag in R&D. Food en Agro samen zijn belangrijkste markten waar bedrijven nu aan leveren. Machinebouw is de grote speler; onderwijs sluit hier niet bij aan. Het lijkt dat er meer ' handjes' in de HTS werken dan hoog opgeleiden. Veel MKB bedrijven. Vragen bij de analyse Wat is de invloed en de afhankelijkheid van de grote spelers? Kloppen de cijfers op sheet 13? (aantal vestigingen). Vraag is of doelstellingen in het programma niet te ambitieus zijn. 118

119 Vraag 1b. Wat betekent dit voor de Limburgse industrie? Veel groeikansen / meer investeren in R&D / exportbevordering Maaktechnologie en maakindustrie is belangrijke pijler voor Limburgse economie, maar gebrek aan focus en relatief lage R&D investeringen zijn een bedreiging. Veel kansen in het buitenland; zet er op in. poort naar Europa/logistiek hotspots. Ondernemers Meer investeren in R&D kan een enorme boost aan de omzet van de HTSsector geven. Maaktechnologie en maakindustrie is belangrijke pijler voor Limburgse economie, maar gebrek aan focus en relatief lage R&D investeringen zijn een bedreiging. Traditionele industrie moet zich richten op high requirements en best-in-class binnen de sector. Kenniscompetenties lijken op maakindustrie gefocust, maar met lage R&D uitgaven en geen nieuwkomers. Geen entrants, maar wel exits. Het is lucratief om in Limburg aan exportbevordering te doen. Veel kansen in het multidisciplinair inzetten van kennis (cros over). Sterke competentie groei voor nanotechnologie. Dit is de sweetspot van Twente. Risico van vertrek? Programma team Veel kansen om te groeien! Exporterende sector met veel OEM-ers. Meer inzet op innovatie nodig. Is de doelgroep op dit moment (crisis) bereid om zich bezig te houden met innovatie? Risico dat bepaalde activiteiten verplaatst worden naar lage loonlanden a.g.v. het op termijn niet kunnen leveren van ' handjes. Veel kansen in het buitenland; zet er op in. poort naar Europa/logistiek hotspots. Welke kennisinstellingen behoren tot de wereldtop als het gaat om kansen voor de Limburgse industrie? Daar zou dit programma aansluiting bij moeten zoeken. 119

120 Vraag 1c. Wat betekent dit voor het programma Limburgs Makers? Investeren in R&D / aansluiten bij Europese programma s / exportbevordering / nieuwe verdienmodellen / kennis zoeken van buiten Limburg Investeren in R&D om concurrerend te blijven ten opzichte van de rest van de wereld. Aansluiting bij grote Europese thema's en innovatieprogramma's (nu FP7 en straks Horizon2020) zou het programma kunnen. Richt je niet alleen op technologische innovaties, maar ook op exportbevordering, verdienmodellen, business innovatie, e.d. Provincie ook meer involveren in randvoorwaarden scheppen. Behoefte aan specifiek geschoold personeel (nano-tech, 3d printen en biobased materialen). Ondernemers Investeren in R&D om concurrerend te blijven t.o.v. de rest van de wereld. Aansluiting bij grote Europese thema's en innovatieprogramma's (nu FP7 en straks Horizon2020) zou het programma kunnen versterken via het bieden van nieuwe kansen voor financiering, maar ook voor commitment en inbedding in nationale en internationale context. Met name een programma als Factories of the Future en het ETP Manufuture zijn begaan met zorg over de toekomst van manufacturing in Europa. Richt je niet alleen op technologische innovaties, maar ook op export bevordering, verdienmodellen, business innovatie, e.d. Programma moet zich richten op negatieve trends uit analyse en niet alleen op new-tech. Ondersteunen van Limburgse ondernemers bij het komen van kennis en kunde naar cash. Provincie ook meer involveren in randvoorwaarden scheppen. Behoefte aan specifiek geschoold personeel (nano-tech, 3d printen en biobased materialen). Programma team Wellicht kennis zoeken buiten Limburg. Betrekking van technische universiteit noodzakelijk. Is het programma niet te ambitieus in relatie tot het aantal bedrijven in de doelgroep? Focus op export (buitenland). Partijen uit het buitenland betrekken. 120

121 Vraag 2 2a. Wat is de kennis-kunde-kassa-marktaantrekkelijk score per cluster (1-5)? HTS HTS Agro Food HTS- Health Automotive Coatings Packaging 121

122 Attractiviteit van de markt Hoog Cluster Assessment: meten over 3-assen Grootte van de bol = aantal FTE s Gegeven en niet beinvloedbaar Clusters versnellen Omturnen/loslaten Uitnutten Laag Beinvloedbaar door overheid en bedrijfsleven samen Zwak Clusterpositie in de markt Sterk 122

123 laag Attractiviteit van de markt hoog Uitkomst cluster assessment (vraag 2a) Clusters HTS agro/food en HTS Health best beoordeeld NB Fte's nog invullen (bol grootte). Alle clusters scoren positief (plaatje is ingezoomd). Cluster assessment Limburg Makers versnellen HTS - Agro/Food uitbouwen HTS Coatings Bioraffinage Automotive Packaging HTS - Health Automotive Coatings HTS HTS - Agro/Food HTS - Health Packaging Bioraffinage loslaten zwak Clusterpositie in de markt uitnutten sterk Bron: workshop 3 en 4 juli / Bewerking Berenschot 123

124 Vraag 3 3a. Wat valt op uit de analyse? 3b. Wat betekent dit voor de Limburgse industrie? 3c. Wat betekent dit voor het programma Limburg Makers? 124

125 Vraag 3a. Wat valt op uit de analyse van kansen en belemmeringen? Financiering is bottleneck / human capital belangrijk issue / geen tijd en capaciteit / focus op internationalisering / MVO is kans Financiering is in Nederland overal een bottleneck, dus situatie in Limburg is t.a.v. deze belemmering niet bijzonder. Subsidies helpen in deze zin altijd. Human capital (kennis) blijft belangrijke issue, scholen en instituten en samenwerking blijft belangrijk. Ook landelijke politiek heeft rol in sturen op opleidingen met potentieel. Geen tijd en capaciteit als barrière is verrassend en zorgwekkend. Focus op internationalisering (per cluster acties opzetten). Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt als duidelijke kans gezien (minder verspilling, kringloop sluiten, verhogen veiligheid en transparantie in de keten). Ondernemers Belemmeringen Suggestie dat innovatiekracht ontbreekt wordt niet herkend. Financiering is in Nederland overal een bottleneck, dus situatie in Limburg is t.a.v. deze belemmering niet bijzonder. Subsidies helpen in deze zin altijd. Human capital (kennis) blijft belangrijke issue, scholen en instituten en samenwerking blijft belangrijk. Ook landelijke politiek heeft rol in sturen op opleidingen met potentieel. Geen tijd en capaciteit als barrière is verrassend en zorgwekkend. Huidige financiële systemen blokkeren innovatie en groei. Kansen Groei is blijkbaar buiten de regio. Financiering gemakkelijker maken. Distributiekanalen van elkaar benutten. Naast producten ook diensten ontwikkelen als extra inkomstenbron. Sluiten van kringlopen scoort nog veel te laag in kader discussies cradle-tocradle en nu circulaire economie waar Rabo en Philips al stappen maken. Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt als duidelijke kans gezien (minder verspilling, kringloop sluiten, verhogen veiligheid en transparantie in de keten). Ondersteuning Meeste in top 5 draait om netwerk. De juiste ondernemers met elkaar aan tafel zien te krijgen i.p.v. generieke netwerk bijeenkomsten. (Co-creatie). Programma team Belemmeringen Geld, tijd en onzekere markt (crisis) is een belemmering. Is het programma te ambitieus? Tijd en capaciteit worden genoemd als belemmering, maar is vooral kwestie van visie en ondernemerschap. Kansen Focus op internationalisering (per cluster acties opzetten). Ondersteuning Financiële ondersteuning noodzakelijk. Ondernemersnetwerk noodzakelijk. 125

126 Vraag 3b. Wat betekenen de kansen en belemmeringen voor de Limburgse industrie? Clustering is zinvol / gebruik de internationale regio / behoefte aan efficiency verbetering / programma kan meer geld kosten Geen tijd voor innovatie is gevaar voor de toekomst =eigen verantwoordelijkheid. Meer gebruiken van internationale regio die zeer dichtbij is. Grensoverschrijdende events organiseren. Verder ontwikkelen services/diensten. Blijkbaar behoefte aan algemeen efficiency verbetering. Zwaluwstaarten met andere initiatieven, zoals Kennis As, Valorisatieprogramma, Brainport, Silver. Kan zijn dat er meer geld in het programma moet. Ondernemers Belemmeringen Geen tijd voor innovatie is gevaar voor de toekomst =eigen verantwoordelijkheid. Kansen Meer gebruiken van internationale regio die zeer dichtbij is. Grensoverschrijdende events organiseren. Clustering is zinvol. Verder ontwikkelen services/diensten. Blijkbaar behoefte aan algemeen efficiency verbetering. Ondersteuning Netwerken structureren. Denk en kijk breder dan Limburg, organiseer en faciliteer de juiste netwerken en kennis sessies. Programma team Belemmeringen Kan zijn dat er meer geld in het programma moet. Misschien meer tijd om ondernemers te begeleiden (slimme werkloze jongeren inzetten?). Programma verbreden naar de Brainport regio? Zwaluwstaarten met andere initiatieven, zoals Kennis As, Valorisatieprogramma, Brainport, Silver. Kansen Keten export. Best practice sharing, leren van anderen, copy. Ondersteuning - 126

127 Vraag 3c. Wat betekenen de kansen en belemmeringen voor het programma Limburgse Makers? Internationalisering is kans / behoefte aan gestructureerd netwerk / samenwerken met andere programma s / MVO stimuleren Internationalisering: we kunnen nog flink groeien in export Maatregelen ter stimulering van maatschappelijk verantwoord ondernemen Inzetten op algemene efficiency om maakindustrie te behouden en uit te breiden Ondernemers bijeen brengen in kleinere groepen als het gaat om samenwerken. Bijeenkomsten over thema's als internationalisering kunnen in grotere bijeenkomsten Financieel zwaluwstaarten met andere programma. Ondernemers Belemmeringen - Kansen Internationalisering: we kunnen nog flink groeien in export. Maatregelen ter stimulering van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Inzetten op algemene efficiency om maakindustrie te behouden en uit te breiden. Ondersteuning Netwerken structureren. Denk en kijk breder dan Limburg, organiseer en faciliteer de juiste netwerken en kennis sessies. Programma team Belemmeringen Focus op stimulering van belang van innovatie ook in tijden van laagconjunctuur. Studenten eerder in organisatie brengen. Kansen Focus op internationale kansen per cluster (buitenland en buiten Limburg). Klant in de keten brengen! Innovatiefabriek; revolving fondsen. Ondersteuning Ondernemers bijeen brengen in kleinere groepen als het gaat om samenwerken. Kleinere netwerken meer rendement. Bijeenkomsten over thema's als internationalisering kunnen in grotere bijeenkomsten. Financieel zwaluwstaarten met andere programma. 127

128 Vraag 4 Conclusies en advies aan het programma? Producten en diensten Ondernemingsplannen Performance verbeteringstrajecten Actief netwerk (100 organisaties) 128

129 Vraag 4. Conclusies en advies aan het programma: programmateam Meer middelen voor innovatiemedewerkers / innoveer in business modellen / kleine specifieke netwerken / universiteiten betrekken Programma team Producten en diensten Meer geld naar innovatiemedewerkers en een groter deel van de loonkosten financieren en eventueel student team boot camps. Meer hulp voorzien voor het helpen van ondernemers met het opstellen van hun aanvraag. Kennisbazaar organiseren om het aanbod duidelijk te maken. Systems en product science centre per campus opzetten. Aandacht voor duurzame gebouwontwikkeling. Ondernemingsplannen Zorg voor klanten in keten en focus op inhoudelijke thema's. Zet business model innovatie meer op de agenda. Werk aan een risicodragend revolving ontwikkelingsfonds voor high tech systems. Performance verbeteringstrajecten Innovatiemedewerker maximaal door jullie gefinancierd. Aandacht voor koppeling bedrijfskundige,marketing en creatieve kennis. Programma team Actief netwerk (100 organisaties) Geen goed idee, of je gaat zenden dan een volle zaal of je gaat verbinden dan kleine meetings. Geen generiek groot netwerk maar kleine specifieke netwerken. Ketengerichte netwerken i.p.v. clusters van 'gelijken. Ondersteun bestaande industriële netwerken en zorg voor juiste koppeling naar Brainport 2020, topsectoren, horizon Overig Bijsturen op basis van een thermometer elk kwartaal. Universiteiten (TUE, WUR, RWTH) er bij betrekken. Stop niet bij de provinciegrens. Automotive Campus in Helmond kan bv ook wat betekenen. Laat HTS-Agro op Greenportcampus een rol spelen. Insteek is nu vooral niettechnisch. Communiceer over best practices. Cross-cluster innovatie meer stimuleren niet alleen kijken naar clusters maar naar innovatie potentie tussen clusters. 129

130 Vraag 4. Conclusies en advies aan het programma: ondernemers Clustering is zinvol / matchen van ideeën met ondernemers / ruimte voor verbetering van huidige bedrijven / verbinding met Europese innovatieprogramma s Ondernemers Producten en diensten Clustering is zinvol (netwerken) Uitwisselen/aanvullen van kennis en internalisering Maak internationalisering een onderwerp (Innovation Manager als tool?) Kies als onderwerpen: health, food, materials en high-tech systems Stimulering van diensten in combinatie met producten nieuwe business en verdienmodellen Subsidiëren van in dienst nemen schoolverlaters Financiële ondersteuning geven aan reeds lopende innovatietrajecten kennischeques zijn prima idee Ondernemingsplannen Belangrijk is de ondersteuning om goede ideeën ook tot goede plannen te laten worden Steun bij schrijven van met name goede financiële paragraaf van business plan Nadruk op het verdienmodel Ondersteuning ofwel zelfs keurmerk voor een businessplan ter vereenvoudiging van financiering Het matchen van ideeën aan ondernemers / ondernemingen zou meer moeten en kunnen. Niet alleen als investering te zien. Performance verbeteringstrajecten Geef vooral ook veel ruimte aan verbeteringen van huidige bedrijven en hun processen Operational excellence is verantwoordelijkheid van onderneming en moet zichzelf kunnen betalen. Minder regels vanuit overheid Kies voor unieke technologieplatvormen Ondersteuning bij regulatoire vereisten, denk aan USA en China Ondernemers Actief netwerk (100 organisaties) Samenbrengen juiste bedrijven c.q. clusters t.b.v. kennisoverdracht Probeer te faciliteren in het ontsluiten van de beschikbare competenties van andere regionale bedrijven Uitnodigen inspirerende en kundige sprekers van buiten Limburg tav thema's voor netwerkbijeenkomsten Ondernemers uit verschillende sectoren hebben vergelijkbare problemen (al dan niet al opgelost); ervaringen laten uitwisselen waarbij de ondernemer zelf de vertaling naar zijn vakgebied moet maken Cluster idee niet alleen in keten maar zeker ook in gelijklopende thematiek Er wordt al veel succesvol samengewerkt; verwacht niet te veel op dat gebied van dit programma Export stimuleren middels contacten/netwerken buitenland Ondernemers helpen elkaar al onderling (70%). Er is potentieel op meer terreinen dan alleen samen ontwikkelen, maar ook in sharing Overig Verbinding leggen met Europese subsidie/innovatie programma's. Voor maakindustrie: specifiek Factories of the Future Helpen bij vinden van andere (nationale en internationale) subsidie en ondersteunings programma's Subsidiering van consultants, die een EU projectaanvraag schrijven (vanwege de grote inspopanning die hier vaak nodig is, afgezet tegen het kleine slagingspercentage). Mogelijkheden uitzoeken om spin-outs van grotere OEM bedrijven te stimuleren Niet alleen richten op high-tech maar ook de 'low-tech' innovaties bevorderen. Deze innovaties bieden vooral op de korte termijn vaak goede mogelijkheden. "centrale"ligging in ' Europa" vermarkten 130

131 Augustus 2013