11 Spoorconcentraties lachgas en actieve en passieve verwerking van stimuli 1
|
|
- Emmanuel de Vos
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 11 Spoorconcentraties lachgas en actieve en passieve verwerking van stimuli 1 in: J. Snel & H.C. Schuyt (eds.) Lachgas, van Gorcum uitgevers, Assen M. Elton, A.C. Monster, B. Kreukels, V. Kallen, H.C. Schuyt en J. Snel Inleiding Mensen die met lachgas (distikstofoxide) in aanraking komen, berichten in de wandelgangen over subjectieve klachten, waaronder oververmoeidheid en verlies van concentratie. Toch, onderzoek naar de effecten van blootstelling aan spoor- en subanesthetische concentraties van dit gas op de prestaties op psychomotorische taken, levert geen duidelijk beeld op. Dit heeft mogelijk te maken met de gevoeligheid van de taken en met de mogelijkheid dat proefpersonen door meer inzet voor de effecten van blootstelling hebben kunnen compenseren. Snel en Elton (hoofdstuk 10) hebben de onderzoeksresultaten op dit terrein zowel vanuit veldonderzoek als vanuit laboratoriumonderzoek opnieuw onder de loep genomen. Een conclusie was dat de gebruikte taken mogelijk ook centrale verwerkingsprocessen aanspraken. Dat wil zeggen taken: waarbij mensen door extra inzet hun prestaties op peil kunnen houden. Voorbeelden van centrale processen zijn de mentale koppeling van een response aan een bepaalde stimulus, zoals de beslissing te reageren op een rood licht door op een knop te drukken, of taken die het geheugen aanspreken. Onbeantwoord blijft de vraag of de eerdere stappen in het informatieverwerkingsproces, bijvoorbeeld 1 Dit onderzoeksproject is mede mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van de Nederlandse Vereniging voor Anesthesiemedewerkers en door computer-ondersteuning van de Technische Dienst van de Faculteit der Psychologie van de Universiteit van Amsterdam.
2 130 M. Elton en anderen waarneming, worden beïnvloed door blootstelling aan spoorconcentraties van lachgas. Een psychologische benadering om dit informatieverwerkingsproces in kaart te brengen is het cognitief-energetisch -model van Sanders (1983), het zogenaamde Sanders -model. Een belangrijk onderdeel van dit model is dat informatieverwerking in stadia of fasen plaatsvindt. In elk stadium wordt een bepaald onderliggend proces afgerond, bijvoorbeeld stimulus encodering of response keuze. De ketting van stadia reflecteert het gehele beslissingsproces van waarneming van een stimulus of stimuluseigenschap tot en met het uitvoeren van een response, inclusief mogelijke pogingen om een foutieve response te corrigeren. Dit model veronderstelt ook dat voordat een bepaalde stadium kan beginnen, de verwerking van de voorafgaande stadia is beëindigd (van der Molen et al., 1991). Met behulp van het aanbrengen van elektroden op bepaalde plekken van de schedel is het mogelijk deze hele kleine elektrische stromen van hersenactiviteit vast te leggen. Door vele malen een stimulus aan te bieden en tegelijkertijd de hersenactiviteit te registreren, is het mogelijk de hersenresponse op de stimulus te middelen. Deze zogenaamde opgeroepen potentiaal geeft het verloop van de verwerking van de stimulus door het centraal zenuwstelsel in de tijd weer. Potentialen worden beschreven in termen van hun polariteit: positief (P) of negatief (N) en hun tijdsverloop. Bijvoorbeeld, de N1 is de eerste negatieve golf en verschijnt bij een geluidsprikkel na ongeveer 100 milliseconden (ms), dit is de latentie. De P300 is een positieve golf met een latentie van 300 ms: deze wordt ook wel aangeduid als de P3. Uit onderzoek binnen onze Faculteit is gebleken dat opgeroepen potentialen zeer gevoelig zijn voor bepaalde stoffen, bijvoorbeeld voor cafeïne (Lorist, 1995). Wat betreft lachgas bleek uit ander onderzoek dat een subanesthetische concentratie negatieve effecten had op de N1 bij een passieve taak waarin proefpersonen géén reactie op de stimuli mochten geven (Houston et al., 1988) en op de P3 waarbij wél een reactie moest worden gemaakt (Fowler en Adams, 1993). Het bleek dat de amplitude was verlaagd als een aanduiding van lagere intensiteit van het verwerkingsproces en waarbij de latenties waren verlengd, wat aangeeft dat er meer tijd nodig was om de stimulus te enco-
3 Passieve en actieve verwerking van stimuli 131 deren en te evalueren. Deze effecten zijn al bij concentraties van 10 procent lachgas gevonden (zie Snel en Elton, hoofdstuk 10). Onderzoek In deze bijdrage doen wij verslag van actueel onderzoek naar de effecten van blootstelling aan spoorconcentraties lachgas op zowel een passieve taak (waar proefpersonen niet mogen reageren) als een actieve taak (waar proefpersonen moeten reageren). Tijdens het uitvoeren van de taken worden opgeroepen potentialen geregistreerd. Eerst vond een baseline of nul-meting zonder lachgas plaats (run 1), daarna werden de proefpersonen in een klimaatkamer aan ppm lachgas gedurende twee minuten blootgesteld (run 2) en vervolgens aan 80 ppm tgg gedurende twee uur (run 3 na 1 uur; run 4 na 2 uur). De proefpersonen, tien psychologiestudenten, ondergingen twee sessies: één met lachgas en één met gewone lucht. Het toedienen van lachgas of lucht gebeurde steeds op identieke wijze onder toezicht van personeel van het Coronel Instituut in het Academisch Medisch Centrum. Dit personeel bewaarde tevens de sleutel over de sessie waar-in de proefpersonen aan lachgas of lucht waren blootgesteld. In veel onderzoek naar effecten van lachgas is gebruik gemaakt van personen die door hun beroep in aanraking zijn geweest of konden zijn geweest met dit gas. In deze studie is met opzet gebruik gemaakt van zogenaamde naïeve proefpersonen. Naïef, omdat de tien psychologiestudenten geen blootstellingsgeschiedenis van lachgas hadden. De studie is dubbel-blind uitgevoerd, dat wil zeggen dat noch de onderzoeker, noch de proefpersonen wisten of er lachgas of lucht werd toegediend, pas na afloop van beide sessies werden onderzoeker en proefpersoon geïnformeerd. Er waren twee taken: Passieve auditieve taak Terwijl proefpersonen lazen, werden korte tonen via een koptelefoon aangeboden. In tien percent van het totale aantal stimuli werd een toon aangeboden die in frequentie veel van de standaardprikkel (= Hz) afweek (grote deviant = Hz) en in tien procent van de stimuli was er een kleine afwijking (de kleine deviant = Hz). Uit eerder onderzoek is gebleken dat ook als proefpersonen lezen, dus passief luisteren, het centraal zenuwstelsel op de afwijkende stimuli méér reageert naarmate de afwijkende prikkels van de standaard verschillen.
4 132 M. Elton en anderen Deze gevoeligheid van het auditieve systeem om afwijkende stimuli te detecteren, kan zichtbaar gemaakt worden door de opgeroepen potentialen van de standaardstimulus van de potentialen af te trekken die bij tonen met de grote of de kleine afwijking horen. De op deze manier afgeleide verschilpotentiaal heet mismatch negativiteit, Dit is de nettonegativiteit die ontstaat door de afwijking van de gebruikelijke standaardprikkel. Actieve visuele taak In de actieve visuele taak moesten proefpersonen reageren met een druk op een knop zodra het cijfer 0 op een computerscherm verscheen. Dit cijfer werd willekeurig aangeboden in een reeks van de cijfers van 0 tot en met 9. De taak was moeilijker gemaakt door de cijfers onduidelijk te maken (te degraderen) door deze deels te maskeren. Het is bekend dat, naarmate een stimulus belangrijker is, de P3 component in amplitude toeneemt. Belangrijke stimuli, zogenaamde targets, worden beschouwd als die prikkels waarop een proefpersoon volgens instructie moet reageren. Statistische analyse Met behulp van een multivariate statistische methode is de afzonderlijke bijdrage van sessie (wel of geen lachgas aanwezig), volgorde van de vier momenten per sessie ( run ) en de elektrodeplek op de schedel ( positie ) geanalyseerd, zowel voor de effecten op de amplitude van de opgeroepen potentialen als voor de effecten op de latentie in de passieve en de actieve taak. Alléén de statistisch significante resultaten die betrekking hebben op de effecten van blootstelling aan lachgas worden hier beschreven. Resultaten Tijdens het lezen in de passieve conditie bleken, zoals verwacht, de afwijkende tonen de mismatch negativiteit (MMN) op te roepen. De grootte van de MMN-amplitude varieerde tussen de twee sessies, afhankelijk van de plaats op de schedel waar de elektrode was geplaatst, en tevens afhankelijk van de runvolgorde. Figuur 11.1 laat zien dat het verloop in de veranderingen van de N1-amplitude, als gevolg van
5 Passieve en actieve verwerking van stimuli 133 blootstelling aan lachgas, significant verschilt tussen de frontale positie op de schedel en de centrale positie op de kruin van de schedel (p 0.05). frontaal centraal run met gas run zonder gas Figuur 11.1: Het verloop van de N1 amplitude in de passieve taak, gemiddeld over de drie aangeboden stimuli: standaard tonen (1.000 Hz), kleine devianten (1.200 Hz tonen) en grote devianten (2.000 Hz) over de 4 runs (1 = baseline, 2 = na piekbelasting van ppm gedurende 2 minuten, 3 = na één uur blootstelling aan 80 ppm, 4 = na twee uur blootstelling aan 80 ppm). Met name voor de frontale elektrode is het verloop tussen de twee sessies duidelijk. In de sessie zonder gas is er sprake van een toename in amplitude vanaf de baselinemeting (run 1) tot na één uur blootstelling (run 3). Pas daarna treedt een daling op. In tegenstelling hiermee blijkt dat in de sessie mét gas er sprake is van een grotere N1-amplitude bij de piekblootstelling (run 2), waarna de amplitude vervolgens afneemt. Dus, alhoewel op de frontale positie in beide sessies de N1-amplitude over twee uur gezien afneemt, is deze afname sterker als de proefpersoon aan lachgas is blootgesteld. Op de vraag waarom de N1-amplitude toenam na piekbelasting wordt later teruggekomen. Alhoewel de verschillen tussen de drie typen stimuli (Figuur 11.2) alleen op een trend wijst, is een grotere toename in amplitude bij de grotere deviant duidelijk. Deze toename is nog wat groter in de sessie waarin de proefpersonen aan lachgas waren blootgesteld. Er werd geen enkel effect van lachgas gevonden op de pieklatentie van de N1 en evenmin op de MMN.
6 134 M. Elton en anderen st met gas kd gd zonder gas Figuur 11.2: De N1-amplitude op de drie tonen in de passieve taak (st = standaard toon; kd = kleine deviant (de weinig afwijkende toon); gd = grote deviant. De resultaten van de actieve taak waarin de proefpersonen het cijfer 0 moesten detecteren en vervolgens op een knop moesten drukken, leverden een ander beeld op. Met betrekking tot de kwaliteit van de taakuitvoering is géén effect van lachgas gevonden op de reactiesnelheid; noch op het aantal 0 detecties, noch op het aantal onjuiste responsen (het aantal keren dat de proefpersoon bij een verkeerd cijfer op de knop drukte). In tegenstelling tot deze gedragsgegevens bleken uit de analyse van de opgeroepen potentialen tijdens deze taak wel effecten van lachgas op te treden. Naast de verwachte effecten op de P3-amplitude bij de target (het gedegradeerde cijfer 0 ) wijst het verloop van deze component op een verschil tussen de twee blootstellingscondities (Figuur 11.3). Het verloop van de potentiaal over de runs, meer achter op de schedel (pariëtaal) laat zien dat de amplitude in de conditie met lachgas na twee uur wegzakt, maar dat deze zonder blootstelling aan lachgas gehandhaafd blijft. Wat betreft de amplitude van de P3, afgeleid van de elektrode, centraal op de schedel, valt op dat mét lachgas de P3 oploopt naarmate de blootstelling langer duurt, terwijl deze in de conditie zónder lachgas juist afneemt.
7 Passieve en actieve verwerking van stimuli pariëtaal 12.0 centraal run run met gas zonder gas Figuur 11.3: De amplitude van de P3 in de actieve taak over de vier runs. (1 = baseline, 2 = na piekbelasting van ppm gedurende 2 minuten, 3 = na één uur blootstellen aan 80 ppm, 4 = na twee uur blootstelling aan 80 ppm). Een vergelijking van Figuren 11.1 en 11.3 suggereert dat het effect van blootstelling in de passieve en actieve taak tegenovergesteld is. In de passieve taak zakt de amplitude van de N1 na twee uur blootstelling weg, terwijl in de actieve taak de amplitude van de P3 achter op de schedel kleiner wordt, maar na twee uur blootstelling centraal juist gro-ter is geworden. Discussie Welke betekenis hebben de gevonden resultaten? De door ons geconstateerde reductie in de amplitude van de N1 na twee uur blootstelling in de passieve, auditieve taak, komt overeen met die van Houston et al. (1988) bij 10 % lachgas ( ppm). In ons onderzoek is echter een veel lagere concentratie lachgas gebruikt. Alhoewel de gevoeligheid van het centraal zenuwstelsel voor afwijkende prikkels tijdens de aangeboden reeks stimuli gehandhaafd bleef, bleek de absolute sensitiviteit over de twee uur blootstelling af te nemen. Dit resultaat zou kunnen betekenen dat mensen die aan spoorconcentraties lachgas zijn blootgesteld, prikkels uit hun omgeving minder goed gaan waarnemen wanneer hun aandacht op iets anders is gericht. Tegenover dit resultaat betreffende de passieve taak staat de P3-amplitude resultaat bij de actieve taak. Alhoewel Fowler et al.
8 136 M. Elton en anderen (1993) een afname in P3-amplitude vonden, werd deze reductie bij een veel hogere concentratie lachgas (35 %) gevonden. Dat de N1-amplitude in de passieve taak een kleine afname tijdens de twee uur lachgasblootstelling vertoont en de P3-amplitude in de actieve taak op de pariëtale elektrode een iets sterkere afname, maar op de centrale elektrode een toéname laat zien, zou kunnen worden verklaard door inzet van de proefpersoon die nodig is bij de uitvoering van actieve taken (Snel en Elton, hoofdstuk 10). Zulk een motivatiemechanisme zou voldoende energie mobiliseren om bij zeer lage concentraties van lachgas te compenseren voor de achteruitgang van de prestatie op taken die voornamelijk centrale stadia in het informatieverwerkingsproces aanspreken. Of deze compensatiecapaciteit voldoende groot blijft om een achteruitgang in taakuitvoering over een acht-urige werkdag te compenseren in een omgeving waarin lachgas aanwezig is, kan op dit moment niet worden beantwoord. Er zijn aanwijzingen dat een vrij weekeinde niet voldoende is om te herstellen van een week werken in operatieruimtes, waarin blootstelling aan lachgas plaatsvindt (Snel en Elton: hoofdstuk 10, Tabel 10.4). Literatuur Fowler B, Adams J. Dissociation of the effects of alcohol and amphetamine on inert gas narcosis using reaction time and P300 latency. Aviation, Space and Environmental Medicine, 1993; 64: Houston HG, McClelland RJ, Fewick, P. Effects of nitrous oxide on auditory cortical evoked potentials and subjective threshold. British Journal of Anaesthesia, 1988; 61: Lorist M. Caffeine and human information processing. Proefschrift, Faculteit der Psychologie, Vakgroep Psychonomie, Universiteit van Amsterdam. Sanders AF. Towards a model of stress and human performance. Acta Psychologica, 1983; 53: Van der Molen M, Bashore TR, Halliday R, Callaway E. Chronopsychophysiology: Mental chronometry augmented by psychophysiological time markers. In: JR Jennings, MGH Coles (Eds.) Handbook of cognitive psychophysiology: Central and autonomic nervous system approaches. 1991; Wiley, New York. blz
Taal in het Kleuterbrein EEG in de praktijk
Taal in het Kleuterbrein EEG in de praktijk Nina Davids & Judith Pijnacker - senior onderzoekers Petra van Alphen - projectleider Expertise & Innovatie, PonTeM Taal in het Kleuterbrein Waarom EEG? Wat
Nadere informatie10 Zintuiglijk-motorische en cognitieve effecten van lachgas
10 Zintuiglijk-motorische en cognitieve effecten van lachgas J. Snel en M. Elton Inleiding Blootstelling aan spoorconcentraties lachgas in de ruimte waar tandartsen, tandarts-assistenten, anesthesisten
Nadere informatieTheorie! Cognitive Bias Modification! Resultaten onderzoek!
Cognitive Bias Modification Resultaten onderzoek December 2013 Jules Reijnen Ron Jacobs Theorie Cognitive Bias Modification (CBM) is een recent onderzoeksgebied dat zich richt op de vertekening (bias)
Nadere informatieNEUROFYSIOLOGISCHE ASPECTEN: HET GEBRUIK VAN METINGEN VAN OPGEROEPEN HERSENPOTENTIALEN IN ONDERZOEK NAAR KWETSBAARHEID VOOR ALCOHOLISME
NEUROFYSIOLOGISCHE ASPECTEN: HET GEBRUIK VAN METINGEN VAN OPGEROEPEN HERSENPOTENTIALEN IN ONDERZOEK NAAR KWETSBAARHEID VOOR ALCOHOLISME Odin van der Stelt and Jan Snel Inleiding De resultaten van familie-,
Nadere informatieSamenvatting. Audiovisuele aandacht in de ruimte
Samenvatting Audiovisuele aandacht in de ruimte Theoretisch kader Tijdens het uitvoeren van een visuele taak, zoals het lezen van een boek, kan onze aandacht getrokken worden naar de locatie van een onverwacht
Nadere informatieEen objectieve maat voor auditieve verwerking?
Martijn Toll (Viataal, ErasmusMC) André Goedegebure (ErasmusMC) Karin Neijenhuis (Kon Auris groep) Hans Verschuure (ErasmusMC) Een objectieve maat voor auditieve verwerking? De latentie van de P3 piek
Nadere informatieBIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE C. klok. www. bio. .nl
BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE C www. bio klok.nl EN DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE PRAKTIJK Ready Set Go! galmt het door de stadions tijdens sportwedstrijden, zoals de Olympische Spelen. Olympische
Nadere informatieNederlandse Samenvatting. Samenvatting
Samenvatting Toenaderen of vermijden. Neurobiologische mechanismen in sociale angst Het doel van dit proefschrift was om meer inzicht te krijgen in de psychobiologische mechanismen die een rol spelen bij
Nadere informatieSamenvatting. Spatiële affectieve Simon benadering
Samenvatting In de loop van de laatste decennia zijn steeds meer wetenschappers ervan overtuigd geraakt dat angst een belangrijke cognitieve component omvat. Ze menen dat structurele afwijkingen in de
Nadere informatieOmdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals
Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van
Nadere informatieSamenvatting. Gezond zijn of je gezond voelen: veranderingen in het oordeel van ouderen over de eigen gezondheid Samenvatting
Samenvatting Gezond zijn of je gezond voelen: veranderingen in het oordeel van ouderen over de eigen gezondheid 2 2 3 4 5 6 7 8 Samenvatting 161 162 In de meeste Westerse landen neemt de levensverwachting
Nadere informatie- 172 - Prevention of cognitive decline
Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing
Nadere informatieBegeleiding: Dr J.Meulstee neuroloog, klinisch neurofysioloog R Köppen, laborant KNF Drs A Kurver AIOS Neurologie
Elco Buijs Afstudeeronderzoek Normaalwaarden van de Pattern Visual Evoked Potentials bij toepassen van LCD scherm. Canisius Wilhelmina Ziekenhuis te Nijmegen Begeleiding: Dr J.Meulstee neuroloog, klinisch
Nadere informatieToepassing van mindfulness in het ziekenhuis
Toepassing van mindfulness in het ziekenhuis Een pleidooi voor kortdurende interventies met duurzaam effect Willem Fonteijn Medische Psychologie Catharina Ziekenhuis, Eindhoven Een vorm van cognitieve
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 8. * COgnitive Functions And Mobiles; in dit advies aangeduid als het TNO-onderzoek.
Samenvatting In september 2003 publiceerde TNO de resultaten van een onderzoek naar de effecten op het welbevinden en op cognitieve functies van blootstelling van proefpersonen onder gecontroleerde omstandigheden
Nadere informatieHoofdstuk 3: Cardiovasculaire toestandsveranderingen in gesimuleerde werkomgevingen
Een inspirerende nieuwe fase in het onderzoek naar mens-computer interactie heeft zich aangediend met het ontstaan van adaptieve automatisering. Binnen dit onderzoeksgebied worden technologische systemen
Nadere informatieSamenvatting. Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld
Samenvatting Mensen creëren hun eigen, soms illusionaire, visie over henzelf en de wereld om hen heen. Zo hebben vele mensen een natuurlijke neiging om zichzelf als bijzonder positief te beschouwen (bijv,
Nadere informatieFrequentie specifieke ABR
Frequentie specifieke ABR Krista Willeboer UMC Utrecht Estimation of the pure-tone audiogram by the auditory brainstem response: a review David R. Stapells & Peggy Oates Audiology & Neuro-otology 1997;
Nadere informatieEen nieuwe stimulus voor BERAonderzoek: Marjolein Klaassen Taal- en spraakpatholoog
Een nieuwe stimulus voor BERAonderzoek: de LS CE-chirp Marjolein Klaassen Taal- en spraakpatholoog 3 februari 2017 Wat is een chirp? Nieuwe stimulus voor Brainstem Evoked Response Audiometry Grote frequentierespons
Nadere informatieSAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104
Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,
Nadere informatieSamenvattig. Het effect van pre-cooling op koelefficiëntie en duursportprestaties
Samenvattig Het effect van pre-cooling op koelefficiëntie en duursportprestaties Duursportprestaties worden negatief beïnvloed in een warme omgeving. Deze invloed kan worden verminderd door het toepassen
Nadere informatieVermoeidheid en prestatie tijdens laagintensief industrieel werk
Vermoeidheid en prestatie tijdens laagintensief industrieel werk Vermoeidheid en prestatie tijdens laagintensief industrieel werk Het aantal mensen dat repeterende werkzaamheden met een lage intensiteit
Nadere informatiePatiënteninformatie. Muziektherapie na beroerte. Informatie voor patiënt en familie
Patiënteninformatie Muziektherapie na beroerte Informatie voor patiënt en familie Muziektherapie na beroerte Informatie voor patiënt en familie U krijgt deze folder omdat u (of uw naaste) bent (is) getroffen
Nadere informatieDutch summary. (Nederlandse samenvatting)
Dutch summary (Nederlandse samenvatting) 151 152 1. Inleiding Rijden onder invloed van alcohol en/of drugs is een belangrijke oorzaak van verkeersongelukken. Al is alcohol de belangrijkste veroorzaker
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Verschillende vormen van het visuele korte termijn geheugen en de interactie met aandacht
Nederlandse samenvatting Verschillende vormen van het visuele korte termijn geheugen en de interactie met aandacht 222 Elke keer dat je naar iets of iemand op zoek bent, bijvoorbeeld wanneer je op een
Nadere informatieEen speelvriendje op batterijen: hoe gaan kinderen om met robots?
Behavioural Science Institute Afdeling Sociale en Cultuurpsychologie Een speelvriendje op batterijen: hoe gaan kinderen om met robots? Terugkoppeling onderzoeksresultaten mei-juni 2016 Sari Nijssen, promovenda
Nadere informatieSAMENVATTING (DUTCH SUMMARY)
SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY) Pacingstrategieën tijdens inspanning in de hitte Bij het leveren van een langdurige inspanning in de hitte zal de prestatie vaak minder goed zijn ten opzichte van thermoneutrale
Nadere informatienederlandse samenvatting Dutch summary
Dutch summary 211 dutch summary De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieTHE GENETICS OF ELECTROPHYSIOLOGICAL INDICES OF BRAIN ACTIVITY. AN EEG STUDY IN ADOLESCENT TWINS
THE GENETICS OF ELECTROPHYSIOLOGICAL INDICES OF BRAIN ACTIVITY. AN EEG STUDY IN ADOLESCENT TWINS Samenvatting Tot nu toe was weinig bekend over de genetische en omgevingsinvloeden van individuele verschillen
Nadere informatiehoofdstuk 2 een vergelijkbaar sekseverschil laat zien voor buitenrelationeel seksueel gedrag: het hebben van seksuele contacten buiten de vaste
Samenvatting Mensen zijn in het algemeen geneigd om consensus voor hun eigen gedrag waar te nemen. Met andere woorden, mensen denken dat hun eigen gedrag relatief vaak voorkomt. Dit verschijnsel staat
Nadere informatieOnderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie
Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische
Nadere informatieMuziektherapie na beroerte
Patiënteninformatie Muziektherapie na beroerte Informatie voor patiënt en familie 1234567890-terTER_ Inhoudsopgave Pagina Wat is een beroerte? 4 Wat kan muziektherapie voor u (of uw naaste) betekenen?
Nadere informatieNederlandse samenvatting. (summary in Dutch)
(summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur
Nadere informatieHersenontwikkeling tijdens adolescentie
Hersenontwikkeling tijdens adolescentie Een longitudinale tweelingstudie naar de ontwikkeling van hersenstructuur en de relatie met hormoonspiegels en intelligentie ALGEMENE INTRODUCTIE Adolescentie is
Nadere informatieSamenvatting. Synchronisatie met fractal ritmes: Complexiteit matching bij statistische structuur
Samenvatting Synchronisatie met fractal ritmes: Complexiteit matching bij statistische structuur De uitvoering van dagelijkse fysieke activiteiten is sterk variabel. Deze variabiliteit kan worden beschreven
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieNeurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?
Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/30209 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/30209 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Witteman, Jurriaan Title: Towards a cognitive neuroscience of prosody perception
Nadere informatieOpgeroepen hersenpotentialen als venster op de fysieke eigenschappen van externe representaties
Opgeroepen hersenpotentialen als venster op de fysieke eigenschappen van externe representaties Bachelorthese - Lot Verburgh (s0111252) Vakgroep Instructietechnologie (IST) Begeleiders: Theo van Leeuwen
Nadere informatieHoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
SAMENVATTING Chronische nek pijn is vaak het gevolg van een verkeersongeval, en dan met name van een kop-staart aanrijding. Na zo een ongeval ontwikkelen mensen vaak een zeer specifiek klachtenpatroon.
Nadere informatieLawaai en slaap. Winni Hofman. Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie
Lawaai en slaap Winni Hofman Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie Omgevingsraad Schiphol 3 juli 2017 1 Slaap belangrijk voor functioneren overdag alertheid omgaan met stress voldoende
Nadere informatieneurologie functieonderzoeken
neurologie functieonderzoeken Inhoud EMG elektromyografie 3 EEG elektro-encefalografie 4 EP S geëvoceerde potentialen 5 SSEP somato-sensoriële geëvoceerde potentialen 5 VEP visuele geëvoceerde potentialen
Nadere informatieNeurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu
Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te
Nadere informatieMathilde Descheemaeker Adriaan Spruyt Dirk Hermans
Mathilde Descheemaeker Adriaan Spruyt Dirk Hermans Experimentele psychopathologie Op zoek naar de psychologische processen die een rol spelen bij het ontstaan, in stand houden en terugval van psychopathologie
Nadere informatieWELKOM BLOOTSTELLING VAN BENZINEPOMPSTATION MEDEWERKERS AAN BENZEEN, TOLUEEN EN XYLENEN IN SRI LANKA
WELKOM BLOOTSTELLING VAN BENZINEPOMPSTATION MEDEWERKERS AAN BENZEEN, TOLUEEN EN XYLENEN IN SRI LANKA Laurie de Werdt Kennismaking Laurie de Werdt Bachelor Gezondheidswetenschappen (Maastricht) Master Biomedische
Nadere informatieDE INTEGRATIE VAN VISUELE EN TACTIELE STIMULI
DE INTEGRATIE VAN VISUELE EN TACTIELE STIMULI Vision and touch are automatically integrated for the perception of sequences of events Bresciani, J. P., Dammeier, F. & Ernst, M. O. (2006) Opbouw Inleiding
Nadere informatieEMDR. Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring
EMDR Behandeling bij de gevolgen van een schokkende ervaring EMDR betekent: Eye Movement Desensitization and Reprocessing. EMDR is een behandeling voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van
Nadere informatieEindexamen scheikunde pilot vwo II
Beoordelingsmodel Zelfherstellende verf 1 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: C C C ( ) 6 C dubbele binding tussen en C in de isocyanaatgroepen 1 dubbele binding tussen C en in de isocyanaatgroepen
Nadere informatieSeksuele inhibitie en excitatie: een verkennende studie van factoren die samenhangen met variatie in excitatie en inhibitie
Seksuele inhibitie en excitatie: een verkennende studie van factoren die samenhangen met variatie in excitatie en inhibitie Wouter Pinxten (contact: Wouter.Pinxten@UGent.be) Prof. Dr. John Lievens Achtergrond
Nadere informatieSamenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur
Samenvatting Impliciet leren van kunstmatige grammatica s: Effecten van de complexiteit en het nut van de structuur Hoewel kinderen die leren praten geen moeite lijken te doen om de regels van hun moedertaal
Nadere informatieEvoked Potential (EP)-onderzoek
Evoked Potential (EP)-onderzoek Onderzoek van de zenuwbanen VEP, BAEP, SSEP Binnenkort komt u voor een EP-onderzoek naar de afdeling Klinische Neurofysiologie. In deze folder wordt uitgelegd wat een EP-onderzoek
Nadere informatieHet effect van doelstellingen
Het effect van doelstellingen Inleiding Goalsetting of het stellen van doelen is een van de meest populaire motivatietechnieken om de prestatie te bevorderen. In eerste instantie werd er vooral onderzoek
Nadere informatie199 Hoofdstuk 2 In Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 en 5
197 Samenvatting 198 Samenvatting Samenvatting 199 Veroudering gaat gepaard met het verlies van spiermassa en spierkracht, ook wel sarcopenie genoemd. Dit leidt tot beperkingen in het dagelijkse leven,
Nadere informatiewelkom bij de Oolgaardtlezingen
www.oolgaardtlezingen.nl welkom bij de Oolgaardtlezingen seizoen 2009 Seeing Emotion Petra Vlamings Vakgroep Ontwikkelingspsychologie, Faculteit Psychologie, Universiteit Maastricht Overzicht Welke afwijkingen
Nadere informatieMarrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131. chapter 10 samenvatting
Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131 chapter 10 samenvatting Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 132 Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 133 Zaadbalkanker wordt voornamelijk bij jonge mannen vastgesteld
Nadere informatieEen EEG-onderzoek naar de verwerking van gesproken taal bij volwassenen met ASS
Inhoudsopgave p. Een EEG-onderzoek naar de verwerking van gesproken taal bij volwassenen met ASS Inleiding 2 Wie kunnen er mee doen? 2 Achtergrond 3 Het verloop van het EEG-onderzoek 4 Studiedoel 5 Wat
Nadere informatieWetenschappers in dienst van de overheid. (samenvatting)
. etnisch profileren in Den Haag: een reconstructie. Het in 2014 verschenen onderzoek van de Universiteit van Leiden naar etnisch profileren in Den Haag, en de totstandkoming hiervan, roepen vragen op.
Nadere informatieEen literatuurstudie met betrekking tot de dementiewoning. Door Susan Arendse en Martijn Moerman, studenten Fysiotherapie van de HU.
Zijn bewegingsprogramma s die cognitie stimuleren haalbaar in de thuissituatie? Een literatuurstudie met betrekking tot de dementiewoning van het project Technologie Thuis Nu Door Susan Arendse en Martijn
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Het onderzoek dat is beschreven in dit proefschrift bestrijkt een breed scala aan onderwerpen, variërend van exploratiegedrag en nieuwsgierigheid tot de effecten van temporele
Nadere informatieEmotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD
Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Valerie Van Cauwenberghe en Prof. dr. Roeljan Wiersema Emotieregulatie bij kinderen en jongeren met ADHD Dit onderzoek werd uitgevoerd door: Prof. dr.
Nadere informatieLigamentaire laesie enkelgewricht
Sport-Fysiotherapie R. de Vries en Medische Trainings Therapie Kerkweg 45a 4102 KR Zijderveld Telefoon 0345-642618 Fax 0345-641004 E-mail vriesfysio@planet.nl Internet www.fysiodevries.nl Ligamentaire
Nadere informatieBrain Oscillations and Synchrony in Neurocognitive Systems J. van Driel
Brain Oscillations and Synchrony in Neurocognitive Systems J. van Driel Nederlandse samenvatting Hersenactiviteit is sterk ritmisch, net als bijvoorbeeld geluidsgolven, lichtspectra en signalen voor moderne
Nadere informatieSamenvatting. Exploratieve bewegingen in haptische waarneming. Deel I: de precisie van haptische waarneming
Exploratieve bewegingen in haptische waarneming Haptische waarneming is de vorm van actieve tastwaarneming waarbij de waarnemer de eigenschappen van een object waarneemt door het object met zijn of haar
Nadere informatieDoelstelling: nagaan in hoeverre er verschillen optreden in de hersenactiviteit door het gebruik van de ChromaGen filters van de Xlens.
Antwerpen, juni 2011 Kwantitatieve EEG analyses lezen met/zonder Xlens. Doelstelling: nagaan in hoeverre er verschillen optreden in de hersenactiviteit door het gebruik van de ChromaGen filters van de
Nadere informatieSamenvatting Summary in Dutch
112 Samenvatting Summary in Dutch Wanneer mensen anderen zien die in een gelijke situatie of wel beter af zijn of wel slechter af zijn, kan dat sterke reacties oproepen. Mensen kunnen als reactie sterke
Nadere informatieAppendix A. Summary in Dutch (Samenvatting)
Summary in Dutch (Samenvatting) 161 In onze hersenen vinden verschillende processen plaats, zoals bijvoorbeeld het reguleren van autonome activiteiten als ademen, coördinatie van bewegingen, maar ook perceptie
Nadere informatieMASTER ORTHOPEDAGOGIEK SCRIPTIE
FACULTEIT DER MAATSCHAPPIJ- EN GEDRAGSWETENSCHAPPEN Graduate School of Childhood Development and Education MASTER ORTHOPEDAGOGIEK SCRIPTIE 2016-2017 De beïnvloeding van tijdoriëntatie, timemanagement en
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
100 Samenvatting Cognitieve achteruitgang en depressie komen vaakvooropoudere leeftijd.zijbeïnvloeden de kwaliteit van leven van ouderen in negatieve zin.de komende jaren zalhet aantalouderen in onze maatschappijsneltoenemen.het
Nadere informatiede verzwakkingscorrectie uit te voeren op basis van de berekende verzwakkingscorrectie.
De ultieme uitdaging in het veld van neurowetenschappelijk onderzoek is om te begrijpen wat de biologische basis is van emoties, cognitie en, uiteindelijk, van bewustzijn. Het verkennen van de menselijke
Nadere informatieSpeaking of Reading. The Role of Basic Auditory and Speech Processing in the Manifestation of Dyslexia in Children at Familial Risk B.E.
Speaking of Reading. The Role of Basic Auditory and Speech Processing in the Manifestation of Dyslexia in Children at Familial Risk B.E. Hakvoort Samenvatting Dyslexie komt voor bij ongeveer 3 tot 10%
Nadere informatieRed cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić
Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Rode wangen, zweethanden en coy-smiles: De rol van emotionele en socio-cognitieve
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/40905 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ateba Ngoa, U. Title: The effect of parasitic co-infections on immune responses
Nadere informatieGEEF ME DE 5- METHODIEK IN DE ZORG
GEEF ME DE 5- METHODIEK IN DE ZORG Effectiviteit Geef me de 5-methodiek in zorginstelling JP van den Bent In dit rapport worden de wetenschappelijke bevindingen beschreven betreffende de effectiviteit
Nadere informatieLibra R&A locatie Leijpark. Neuropsychologisch onderzoek
Libra R&A locatie Leijpark Neuropsychologisch onderzoek Graag willen we u met deze folder informeren over de gang van zaken bij een neuropsychologisch onderzoek bij Libra Revalidatie & Audiologie, locatie
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING DUTCH SUMMARY
NEDERLANDSE SAMENVATTING DUTCH SUMMARY Introductie De ziekte van Parkinson werd als eerste beschreven door James Parkinson in 1817. Inmiddels is er veel onderzoek gedaan naar de ziekte van Parkinson, maar
Nadere informatieGraded Activity. Zuyderland Revalidatie
Graded Activity Zuyderland Revalidatie Inleiding In deze folder geven we u informatie over de behandeling van langdurige pijn door graded activity.deze therapie is niet gericht op het verminderen van uw
Nadere informatieEindexamen scheikunde vwo 2010 - II
Beoordelingsmodel Alcoholintolerantie 1 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: et is de omzetting van een (primaire) alcohol tot een alkanal; daarbij reageert de (primaire) alcohol met
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
121 Samenvatting Antioxidanten spelen een belangrijke rol in tal van biochemische processen, variërend van het ontstaan van ziekten tot het verouderen van voedingsmiddelen. Om deze rol accuraat te kunnen
Nadere informatieOnderzoek naar mobiel telefoongebruik
Onderzoek naar mobiel telefoongebruik en hersenactiviteit Kennisbericht over een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift: Arns-M, van Luijtelaar-G, Sumich-A, Hamilton-R, Gordon-E. Electroencephalographic,
Nadere informatieJD EC PZ 17-19 Hz down. Sessienr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 161718 19 202122232425262728. Sessie + ronde
uv uv Casus P9 De cliënt in deze casus is bij aanvang van de training een 9-jarige jongen. Zijn IQ score op de bedroeg 7 (95% BI: 66-8). Hij verbleef al.twee jaar in het JP Heije centrum. Hieronder worden
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Nederlandse samenvatting Wereldwijd zijn er miljoenen mensen met diabetes mellitus, hetgeen resulteert in aanzienlijke morbiditeit en mortaliteit. Bekende oogheelkundige complicaties
Nadere informatieMEMO. Onderwerp/Subject: Analyse rapport RIVM Luchtkwaliteit 2012
MEMO Aan/To: Van/From: Datum/Date: RAI Vereniging Chris van Dijk 18 september Onderwerp/Subject: Analyse rapport RIVM Luchtkwaliteit 2012 Ieder jaar publiceert het RIVM een jaaroverzicht van de meetresultaten
Nadere informatieBijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt
Bijlage 1 Toelichting kwantitatieve analyse ACM van de loterijmarkt 1 Aanpak analyse van de loterijmarkt 1. In het kader van de voorgenomen fusie tussen SENS (o.a. Staatsloterij en Miljoenenspel) en SNS
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De adolescentie is lang beschouwd als een periode met veelvuldige en extreme stemmingswisselingen, waarin jongeren moeten leren om grip te krijgen op hun emoties. Ondanks het feit
Nadere informatiestoppen zware drinkers minder vaak met het drinken van alcoholhoudende drank dan vrouwen met een lager alcoholgebruik.
Samenvatting In Nederland gebruikt ongeveer 80% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd alcoholhoudende drank. Veel vrouwen staken het alcoholgebruik zodra ze zwanger zijn of eerder al, als ze zwanger
Nadere informatieDe effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de
Samenvatting De effecten van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer op de gezondheidsbeleving van bewoners en hulpverleners In de jaren die volgden op de vliegramp Bijlmermeer op 4 oktober 1992, ontstond
Nadere informatieBLINDISME: EEN OSTEOPATISCHE BENADERING Martin Ott
BLINDISME: EEN OSTEOPATISCHE BENADERING Martin Ott Twee vragen: Wat is osteopathie en hoe kan zij de blik op blindisme verrijken? Kan zij een invloed op blindisme hebben? Hoe is de osteopathie ontstaan
Nadere informatieCommunicating about Concerns in Oncology K. Brandes
Communicating about Concerns in Oncology K. Brandes Nederlandse samenvatting Uit een recente rapportage van KWF Kankerbestrijding blijkt dat 64% van de (ex-) patiënten met kanker zorgen ervaart over psychosociale
Nadere informatieDutch summary. Nederlandse samenvatting
Dutch summary Nederlandse samenvatting 127 Kinderen die te vroeg geboren worden, dat wil zeggen bij een zwangerschapsduur korter dan 37 weken, worden prematuren genoemd. Na de bevalling worden ernstig
Nadere informatieNederlandse samenvatting Aandacht
Nederlandse samenvatting Aandacht Stel je bent op een feestje en je hebt een interessant gesprek met iemand die je al tijden niet meer hebt gesproken. De verhalen van deze oude bekende zijn dusdanig interessant
Nadere informatieNederlandse verkorte weergave: Verborgen littekens in recidiverende depressies?
Oorspronkelijk artikel: Elgersma, H. J., Glashouwer, K.A., Bockting, C.L.H., Penninx, B.W.J.H.Penninx, de Jong, P.J. (2013). Hidden scars in depression? Implicit and explicit self-associations following
Nadere informatieBiowalking voor ouderen
Biowalking voor ouderen Een pilot onderzoek naar de effecten van en ervaringen met Biowalking voor ouderen Dr. Jolanda Maas Vrije Universiteit Amsterdam, afdeling Klinische Psychologie 1. Inleiding IVN
Nadere informatieNederlandse samenvatting List of publications Curriculum Vitae Dankwoord. Chapter 7
Nederlandse samenvatting List of publications Curriculum Vitae Dankwoord Cognitieve dysfunctie bij glioompatiënten Onderliggende mechanismen en consequenties Jaarlijks wordt bij 800 mensen in Nederland
Nadere informatieTGG 8 uur mg/m 3 (ppm) Zuurstof*** 19 21%
Tipkaart 7 Grenswaarden In deze tabel zijn de grenswaarden 1 opgenomen van gevaarlijke gassen die je in zeecontainers kunt aantreffen. Een deel van deze gassen heeft een wettelijke grenswaarde. Voor stoffen
Nadere informatieVisuele informatie voor perceptie in bewegingshandelingen
Visuele informatie voor perceptie in bewegingshandelingen Het algemene doel van het in dit proefschrift gepresenteerde onderzoek was om verder inzicht te krijgen in de rol van visuele informatie in bewegingscontrole
Nadere informatieInformatie over de deelnemers
Tot eind mei 2015 hebben in totaal 45558 mensen deelgenomen aan de twee Impliciete Associatie Testen (IATs) op Onderhuids.nl. Een enorm aantal dat nog steeds groeit. Ook via deze weg willen we jullie nogmaals
Nadere informatieMededelingen! )Geef uw (nieuwe) adres door aan de ledenadministratie!
NederlandseVerenigingvoorAudiologie Nieuwsbrief110 Programma 3februari2017 NVAWintervergadering2017 Datum Vrijdag3februari2017,9:00 16:30uur Plaats Jaarbeurs>Beatrixgebouw,Utrecht(www.jaarbeurs.nl 9:00
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 112
111 Ondervoeding is gedefinieerd als een subacute of acute voedingstoestand waarbij een combinatie van onvoldoende voedingsinname en ontstekingsactiviteit heeft geleid tot een afname van de spier- en vetmassa
Nadere informatieNeurocognitief functioneren bij electroconvulsietherapie
Neurocognitief functioneren bij electroconvulsietherapie Het belangrijkste doel van dit proefschrift was het bestuderen van de aard en de mate van veranderingen op meerdere domeinen van het neurocognitief
Nadere informatie