Examen HAVO. economie. tijdvak 1 maandag 25 mei uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Transcriptie

1 Examen HAVO 2009 tijdvak 1 maandag 25 mei uur economie tevens oud programma economie 1,2 Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 59 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld a-HA-1-o

2 Opgave 1 Wil de echte werkloze opstaan Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Centrum voor Werk en Inkomen (CWI) publiceren iedere maand cijfers over de werkloosheid in Nederland. De werkloosheidscijfers van CBS en CWI verschillen. Zo telde het CBS op een bepaald moment werklozen, terwijl het CWI op hetzelfde moment werklozen telde. Het CBS registreert het aantal personen dat in een enquête aangeeft werkloos te zijn. Het CWI registreert het aantal personen dat zich heeft ingeschreven als werkzoekende bij het CWI. Voor werkzoekenden is inschrijving bij het CWI een voorwaarde om in aanmerking te komen voor een uitkering. Personen die op zoek zijn naar een baan maar geen recht hebben op een uitkering, zoals schoolverlaters en herintredende vrouwen, schrijven zich soms niet in als werkzoekende bij het CWI. Wie wordt door het CBS en wie wordt door het CWI als werkloze geregistreerd? Aan welke eisen moet dan zijn voldaan? De onderstaande tabel verschaft hierover meer informatie. eisen waaraan een persoon moet voldoen om als werkloze te worden geregistreerd criterium CBS CWI leeftijd tussen 15 en 65 jaar* geen leeftijdsgrens beschikbaarheid op korte termijn beschikbaar geen eis aan de beschikbaarheid situatie nu zonder werk of met werk voor minder zonder werk en ingeschreven als dan twaalf uur per week werkzoekende bij het CWI aantal uren werk op zoek naar werk voor twaalf uur of op zoek naar werk (geen eis aan het meer per week aantal uren) *beroepsgeschikte bevolking Er kunnen drie groepen worden onderscheiden: groep A: personen die zowel volgens het CBS als het CWI werkloos zijn. groep B: personen die volgens het CBS werkloos zijn maar niet volgens het CWI. groep C: personen die volgens het CWI werkloos zijn maar niet volgens het CBS. 1p 1 Maken werklozen deel uit van de vraag naar arbeid of van het aanbod van arbeid? Dat het CBS minder werklozen telt dan het CWI, komt onder andere doordat het CBS uitsluitend naar de beroepsgeschikte bevolking kijkt. 2p 2 Noem de andere criteria uit bovenstaande tabel die veroorzaken dat het CBS minder werklozen telt dan het CWI. Licht het antwoord toe a-HA-1-o 2 lees verder

3 Het aantal geregistreerde werklozen wordt gekenmerkt door seizoenspatronen. Seizoensinvloeden in de zomerperiode leiden ertoe dat: het aantal werklozen in groep A daalt; het aantal werklozen in groep B stijgt. 2p 3 Geef een verklaring voor de daling van het aantal werklozen in de zomerperiode in groep A. 2p 4 Geef een verklaring voor de stijging van het aantal werklozen in de zomerperiode in groep B. Opgave 2 Lagere inkomstenbelasting, altijd goed! De Raad van Economische Adviseurs (REA) adviseerde de Tweede Kamer over economische onderwerpen. Het onderstaande citaat is afkomstig uit een advies van de REA met betrekking tot de miljoenennota Hoge belastingtarieven maken arbeid in de formele economie duur ten opzichte van arbeid in de informele economie. Dit belemmert de arbeidsverdeling in de productie die tot stijging van de welvaart zou kunnen leiden. Een voorbeeld kan de nadelen van hoge belastingtarieven duidelijk maken. Als uw huis moet worden verbouwd, staat u voor de vraag of u dat zelf doet of dat u daarvoor een aannemer inhuurt. Veronderstel dat u en de aannemer beiden netto 20 per uur verdienen. Veronderstel verder dat de aannemer een belastingtarief van 52% moet betalen. Hierdoor wordt de rekening niet 20, maar ruim 40 per uur. Dat komt neer op het nettoinkomen dat u in ruim twee uur verdient. Daardoor wordt het inhuren van de aannemer wel erg duur. U gaat liever zelf klussen of u laat de verbouwing in het zwarte circuit uitvoeren. Hierdoor kan de werkloosheid toenemen. Een voorstander van verlaging van de belastingtarieven doet twee beweringen: 1 De gevolgen van de hoge belastingtarieven zijn groter dan uit het advies van de REA blijkt. Er zijn ook andere manieren waarop hoge belastingtarieven tot stijging van de werkloosheid kunnen leiden. 2 Als de belastingtarieven worden verlaagd, zullen de belastingontvangsten van de overheid ook dalen. Deze daling kan meevallen, doordat een daling van de belastingtarieven tot een stijging van het nationale inkomen kan leiden. 2p 5 Leg uit hoe arbeidsverdeling bij de productie tot een stijging van de welvaart kan leiden. 2p 6 Bereken, in centen nauwkeurig, hoe hoog het bruto-inkomen per uur van de aannemer moet zijn om netto 20 te ontvangen. 2p 7 Beschrijf, aansluitend op bewering 1, een andere manier waarop hoge belastingtarieven via de loonkosten tot structuurwerkloosheid kunnen leiden. 2p 8 Leg, aansluitend op bewering 2, uit hoe de daling van de belastingontvangsten van de overheid kan meevallen a-HA-1-o 3 lees verder

4 Opgave 3 Werken loont In veel Europese landen, waaronder Nederland, probeert de overheid mensen te stimuleren aan het werk te gaan. In dat kader is in Nederland de heffingskorting voor werkenden enkele keren verhoogd. In tabel 1 staan voor twee opeenvolgende jaren inkomensgegevens voor een huishouden met twee kinderen en een modaal inkomen. Dit huishouden heeft uitsluitend inkomen uit arbeid en geen aftrekposten voor de belasting. Verder is gegeven dat de inflatie 1,5% bedraagt (prijsstijging jaar 2 ten opzichte van jaar 1). tabel 1 jaar 1 jaar 2 bruto jaarloon belastingen en premies volksverzekeringen heffingskortingen netto jaarinkomen In tabel 2 staat voor jaar 2 informatie over het schijventarief voor personen jonger dan 65 jaar. tabel 2 belastbaar inkomen meer dan doch niet meer dan belastingtarief jaar 2 tarief premie volksverzekeringen totaal tarief heffing over totaal van de schijven ,00% 32,40% 33,40% ,95% 32,40% 40,35% ,00% - 42,00% ,00% - 52,00% 2p 9 Toon met behulp van een berekening aan dat de stijging van het bruto jaarloon in jaar 2 ten opzichte van jaar 1 neerkomt op prijscompensatie. De heffing in de eerste twee inkomensschijven van het schijventarief bestaat onder andere uit de premie voor volksverzekeringen. 2p 10 Noem twee voorbeelden van volksverzekeringen. 2p 11 Bereken de in tabel 1 ontbrekende bedragen a-HA-1-o 4 lees verder

5 Opgave 4 Koolzaad in de tank? Dieselmotoren kunnen koolzaadolie als brandstof gebruiken. Koolzaadolie wordt gewonnen uit de koolzaadplant die ook in Nederland kan worden geteeld. Door een lagere uitstoot van schadelijke stoffen zijn automotoren die koolzaadolie als brandstof gebruiken, minder schadelijk voor het milieu dan automotoren die dieselolie gebruiken. Vooral de uitstoot van kooldioxide (CO 2 ) neemt sterk af. Het aanpassen van een dieselmotor voor koolzaadolie kost Het brandstofgebruik in liters per kilometer blijft ongewijzigd. De productiekosten van een liter koolzaadolie zijn hoger dan van een liter dieselolie. Op alle soorten brandstof voor auto s moet tot nu toe in Nederland accijns worden betaald, omdat de overheid de negatieve gevolgen van het autogebruik wil afremmen. De regering overweegt de accijns op koolzaadolie af te schaffen. Hierdoor zou koolzaadolie aan de pomp goedkoper worden dan dieselolie. Stel je de volgende situatie voor: Een jongen in jouw klas leest in de krant dat de accijns op koolzaadolie als brandstof voor auto s ter discussie staat. Hij is tegenstander van het afschaffen van deze accijns. Hij zegt: Dit leidt tot oneerlijke concurrentie tussen de producenten van dieselolie en koolzaadolie. De regering kan toch ook niet de accijns op jenever afschaffen en tegelijkertijd de accijns op whisky laten bestaan. Jij bent het niet eens met jouw klasgenoot. De leraar hoort dat. Jij krijgt de opdracht jouw standpunt in een betoog uiteen te zetten. Het betoog begint als volgt: Ik ben voorstander van het afschaffen van de accijns op koolzaadolie. Voor mijn standpunt heb ik de volgende argumenten. 6p 12 Schrijf het vervolg van dit betoog. In dit betoog moeten de volgende aspecten aan de orde komen. a Het verschil in externe effecten van brandstofsoorten als argument om de accijns op koolzaadolie af te schaffen. b Het gevolg voor de werkgelegenheid. Daarnaast moet in het betoog naar eigen keuze één van de onderstaande aspecten aan de orde komen. Kies daarbij het aspect dat het best in het betoog past. 1 Het gevolg voor de overheidsuitgaven. 2 Het gevolg voor andere overheidsontvangsten dan accijnsopbrengsten. 3 Het gevolg voor de duurzaamheid van de productie in Nederland. Aanwijzingen: De onderdelen van het betoog moeten logisch op elkaar aansluiten. Gebruik voor het vervolg van het betoog 120 woorden; een afwijking van 20 woorden is toegestaan a-HA-1-o 5 lees verder

6 Opgave 5 Winsten bedrijven stijgen licht In 2004 is de arbeidsinkomensquote bij bedrijven in Nederland gedaald. De arbeidsinkomensquote is het aandeel van het primaire arbeidsinkomen in de toegevoegde waarde. Het aandeel van de overige primaire inkomens in de toegevoegde waarde van bedrijven nam toe van 19,6% in 2003 tot 20% in Deze stijging kan er op wijzen dat de winsten van bedrijven in 2004 licht zijn gestegen. De ontwikkeling van de arbeidsinkomensquote is niet voor alle bedrijven gelijk. arbeidsinkomensquote in % van de toegevoegde waarde 88,0 86,0 84,0 82,0 80,0 78,0 76,0 74,0 72,0 70,0 68,0 66,0 0 85,7 83,7 82,0 81,6 80,6 80,4 80,4 80,0 75,8 75,7 74,1 73, legenda: bedrijven in de financiele en zakelijke dienstverlening industriele bedrijven totaal bedrijven In de economische theorie wordt aangenomen dat een daling van de arbeidsinkomensquote kan leiden tot een stijging van de investeringen. 2p 13 Noem, naast inkomen uit arbeid, twee andere vormen van primair inkomen. 2p 14 Leg uit hoe een daling van de arbeidsinkomensquote kan leiden tot een stijging van de investeringen. In 2001 bedroeg de toegevoegde waarde van industriële bedrijven 58,7 miljard. Met behulp van de figuur kan worden bepaald dat deze toegevoegde waarde als volgt is verdeeld: 43,5 miljard voor het primaire arbeidsinkomen en 15,2 miljard voor de overige primaire inkomens. In 2004 bedroeg de toegevoegde waarde van industriële bedrijven 60,9 miljard. 2p 15 Is het primaire arbeidsinkomen bij industriële bedrijven in 2004 ten opzichte van 2001 gedaald of gestegen? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening in euro s a-HA-1-o 6 lees verder

7 De loonkosten per arbeidsuur zijn bij industriële bedrijven hoger dan bij bedrijven in de financiële en zakelijke dienstverlening. De arbeidsinkomensquote is bij industriële bedrijven echter lager dan bij bedrijven in de financiële en zakelijke dienstverlening. Een verklaring hiervoor kan gevonden worden in het verschil in arbeidsintensiteit in de beide soorten bedrijven. 2p 16 In welk soort bedrijven is de productie blijkbaar het meest arbeidsintensief? Verklaar het antwoord. Opgave 6 België - Nederland In economische publicaties wordt veel gebruikgemaakt van tabellen en grafieken. In het informatieboekje staan vijf statistieken waarin België met Nederland wordt vergeleken. Naar aanleiding van deze statistieken worden in deze opgave vijf vragen gesteld. De periode kan voor Nederland worden gekenmerkt als een periode van hoogconjunctuur. Dit kan worden afgelezen uit de ontwikkeling van de nominale en reële groei van het bruto binnenlands product (bbp) in statistiek 2. Ook uit de ontwikkeling van andere grootheden in de statistieken kan de hoogconjunctuur in deze periode worden afgeleid. 2p 17 Noem zo n grootheid. Licht het antwoord toe. 2p 18 Was volgens statistiek 2 de inflatie in Nederland in 2001 hoger of lager dan in 2000? Licht het antwoord toe. Met behulp van statistiek 1, 2 en 3 kunnen de uitgaven aan sociale zekerheid als percentage van het bbp worden uitgerekend. Deze uitgaven bedroegen in 2002 voor België (afgerond) 27,7% van het bbp. 2p 19 Bereken dit percentage in 2002 voor Nederland. België heeft, in vergelijking met Nederland, een kleinere bevolking maar een grotere staatsschuld. Er kan worden berekend dat in 2004 de staatsschuld van Nederland (afgerond) 259,4 miljard bedroeg. 2p 20 Bereken de staatsschuld van België in Hans trekt uit statistiek 5 de conclusie dat de arbeidsproductiviteit in Nederland in 2003 lager is dan in 1997, omdat het indexcijfer in 2003 lager is dan in Volgens Klaas kan deze conclusie niet uit statistiek 5 worden getrokken. 2p 21 Wie heeft gelijk, Hans of Klaas? Verklaar het antwoord a-HA-1-o 7 lees verder

8 Opgave 7 Voetbal scoort goed Wekelijks zijn miljoenen voetballiefhebbers bezig met voetbal: op of rond het veld, in het stadion en voor de televisie. Toch zouden veel voetbalverenigingen het niet redden zonder de informele economie en zonder subsidies van de overheid. In opdracht van de Koninklijke Nederlandse Voetbalbond (KNVB) is in 2005 een onderzoek uitgevoerd naar het belang van voetbal voor de maatschappij. De onderstaande informatie komt uit dat onderzoek aantal clubs aantal toeschouwers aantal vrijwilligers aantal leden van de KNVB waarvan pupillen waarvan junioren waarvan senioren totale omzet miljoen miljoen waarvan betaald voetbal 234 miljoen 405 miljoen totaal toegevoegde waarde 593 miljoen 934 miljoen waarvan betaald voetbal 187 miljoen 361 miljoen Volgens de KNVB past het onderzoek goed in de discussie over de voor- en nadelen van sport en sportbeoefening voor de maatschappij. Een van de voordelen van sportbeoefening is volgens de KNVB dat sportbeoefening positieve externe effecten heeft. Die positieve externe effecten vindt de KNVB zo belangrijk dat de overheid voetbal moet subsidiëren. 2p 22 Geef een voorbeeld van zo n positief extern effect. Licht het antwoord toe. Derksen beweert dat het voetbal tussen 1998 en 2004 afhankelijker is geworden van de informele economie. 2p 23 Welk gegeven in de tabel kan Derksens bewering ondersteunen? De omzetstijging in het betaalde voetbal tussen 1998 en 2004 kan worden verklaard door de introductie van nieuwe vormen van sponsoring en reclame en de gestegen inkomsten uit uitzendrechten van voetbalwedstrijden. 2p 24 Noem een andere aanwijzing voor de omzetstijging in het betaalde voetbal die uit de tabel kan worden afgelezen. Licht het antwoord toe a-HA-1-o 8 lees verder

9 Opgave 8 uit een krant: Export en import blijven groeien In de tabel staan gegevens over de Nederlandse betalingsbalans. De lopende rekening van de betalingsbalans is hier uitgesplitst in goederenrekening, dienstenrekening en inkomensrekening. In 2004 is in Nederland de waarde van zowel de export als de import van goederen met 9,2% gegroeid ten opzichte van In 2004 bedroeg de waarde van de export van goederen 253,3 miljard. De waarde van de import van goederen nam toe van 200,4 miljard in 2003 tot 218,8 miljard in Het overschot op de goederenrekening in 2004 bedroeg 34,5 miljard (saldi in miljarden euro s) goederenrekening 19,5 31,6 34,5 waarvan goederen exclusief energie 18,7 31,5 34,5 dienstenrekening 1,1 0,0 3,4 inkomensrekening 6,8 5,6 5,6 kapitaalrekening 4,7 21,0 42,8 Uit de tabel blijkt dat in 2003 het saldo op de goederenrekening 31,6 miljard bedraagt. Dit saldo kan ook worden berekend met behulp van de gegevens boven de tabel. 2p 25 Geef deze berekening. 2p 26 Bereken voor 2003 het overschot op de lopende rekening van de betalingsbalans. 2p 27 Was de exportwaarde van energie van Nederland in 2002 volgens de verstrekte gegevens groter of kleiner dan de importwaarde van energie? Licht het antwoord toe. Een stijging van de wisselkoers van de valuta van een land leidt meestal tot een daling van de waarde van de export. De wisselkoers van de euro is in 2004 ten opzichte van 2003 gestegen. Deze wisselkoersstijging ging echter gepaard met een stijging van de waarde van de export van goederen van Nederland. Een verklaring voor deze exportstijging moet dus bij andere factoren dan de wisselkoers worden gezocht. 2p 28 Noem zo n andere factor. Licht het antwoord toe a-HA-1-o* 9 lees verder einde

10 Bijlage HAVO 2009 tijdvak 1 economie tevens oud programma economie 1,2 Informatieboekje a-HA-1-b

11 Informatieboekje bij opgave 6 statistiek 1 bevolking België Nederland eenheid personen personen statistiek 2 bruto binnenlands product (bbp) eenheid België miljarden euro s 216,1 223,7 235,7 247,9 254,2 261,1 269,5 283,8 295,3 Nederland miljarden euro s 348,0 369,4 390,1 419,5 447,7 465,2 476,3 488,6 497,9 groei in % t.o.v. voorafgaand jaar ,4 5,2 Belgie 5,3 4 3,9 3 3,5 3,2 2,7 3,2 4,1 2,9 2 2,5 2,0 2,2 1,3 1 0,7 0, legenda: nominale groei bbp reele groei bbp groei in % t.o.v. voorafgaand jaar ,1 4,3 5,6 4 Nederland 7,5 3,5 6,7 3,9 2,4 2,6 1,9 1 1, ,1-0, legenda: nominale groei bbp reele groei bbp 1,7 statistiek 3 sociale zekerheid uitgaven per hoofd van de bevolking uitgaven per hoofd van de bevolking eenheid België euro s Nederland euro s a-HA-1-b 2 lees verder

12 statistiek 4 overheid en collectieve sector eenheid staatsschuldquote België in % van bbp 124,8 119,6 114,8 109,1 108,8 105,4 100,0 95,7 staatsschuldquote Nederland in % van bbp 69,9 66,8 63,1 55,9 51,5 51,3 52,6 53,1 collectieve lastendruk België in % van bbp 49,9 50,4 50,1 49,9 50,6 51,0 52,1 50,2 collectieve lastendruk Nederland in % van bbp 47,1 46,4 47,6 47,5 45,1 44,2 43,9 44,5 statistiek 5 arbeidsmarkt werkloosheid 10 % van de beroepsbevolking 8 6 9,7 6,6 9,5 6,0 9,2 9,3 8,6 6,9 6,7 7,3 8,0 4, ,8 3,2 2,8 2,2 2,8 3, legenda: Belgie Nederland arbeidsproductiviteit eenheid België index (EU = 100) * 119,8 119,4 120,3 119,7 119,3 119,0 120,7 Nederland index (EU = 100) * 113,4 111,7 110,6 112,7 111,9 111,2 111,4 * De arbeidsproductiviteit wordt voor alle EU-lidstaten jaarlijks uitgedrukt in een indexcijfer, waarbij de gemiddelde arbeidsproductiviteit van de EU-lidstaten ieder jaar opnieuw op 100 wordt gesteld a-HA-1-b* 3 lees verder einde

13 Correctievoorschrift HAVO 2009 tijdvak 1 economie tevens oud programma economie 1,2 Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. Voorts heeft de CEVO op grond van artikel 39 van dit Besluit de Regeling beoordeling centraal examen vastgesteld (CEVO van 17 juni 2002 en bekendgemaakt in Uitleg Gele katern nr 18 van 31 juli 2002). Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door de CEVO. 2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de gecommitteerde toekomen. 3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door de CEVO a-HA-1-c 1 lees verder

14 De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde. 4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het aantal scorepunten voor het centraal examen vast. 5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke gecommitteerde aanwijzen. De beoordeling van de derde gecommitteerde komt in de plaats van de eerdere beoordelingen. 2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de CEVOregeling van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten, het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat. 2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2,..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd. 3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te behalen scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel; 3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel; 3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld; 3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal; 3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven; 3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord; a-HA-1-c 2 lees verder

15 3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen. 3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn. 4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal punten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend. 5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan de CEVO. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden. 8 Scorepunten worden toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven. 9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer. NB Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht. 3 Vakspecifieke regels Voor dit examen kunnen maximaal 59 scorepunten worden behaald. Voor dit examen is de volgende vakspecifieke regel vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen punten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één punt afgetrokken tot een maximum van drie punten voor het hele examen a-HA-1-c 3 lees verder

16 4 Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 1 van het aanbod van arbeid 2 maximumscore 2 beschikbaarheid Uit de toelichting moet blijken dat het CBS uitsluitend personen registreert die op korte termijn beschikbaar zijn 1 aantal uren werk Uit de toelichting moet blijken dat het CBS uitsluitend personen registreert die minimaal 12 uur per week werk zoeken 1 Opmerking Voor ieder ten onrechte genoemd criterium 1 punt in mindering brengen. 3 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Een verklaring waaruit blijkt dat in de zomerperiode de seizoensgebonden werkgelegenheid stijgt, waardoor werklozen (tijdelijk) een baan vinden. 4 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Een verklaring waaruit blijkt dat schoolverlaters werkloos zijn volgens de definitie van het CBS, maar zich niet bij het CWI inschrijven omdat zij geen recht op een uitkering hebben. Opgave 2 5 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat arbeidsverdeling tot een stijging van de arbeidsproductiviteit leidt, waardoor dezelfde productie met minder inspanning gerealiseerd kan worden / meer productie kan worden gerealiseerd met dezelfde inspanning (waardoor het inkomen stijgt / de prijzen dalen) en meer behoeften bevredigd kunnen worden a-HA-1-c 4 lees verder

17 Vraag Antwoord Scores 6 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: Het netto-inkomen per uur is 100% 52% = 48% van het bruto-inkomen. bruto-inkomen: = 41, maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: Een antwoord waaruit blijkt dat hoge belastingtarieven leiden tot hoge loonkosten (per product) en een zwakke internationale concurrentiepositie van Nederland, hetgeen via de export de werkgelegenheid aantast. Een antwoord waaruit blijkt dat hoge belastingtarieven leiden tot hoge loonkosten (per product), hetgeen via arbeidsbesparende diepteinvesteringen de werkgelegenheid aantast. 8 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat door een stijging van de consumptieve bestedingen de btw-ontvangsten van de overheid kunnen toenemen. Opgave 3 9 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening: 435 Het bruto jaarloon is gestegen met even grote stijging als die van het prijspeil. 100% = 1,5% en dat is een 10 maximumscore 2 Twee van de onderstaande: AOW AKW AWBZ ANW Opmerking Voor ieder onjuist antwoord 1 punt in mindering brengen a-HA-1-c 5 lees verder

18 Vraag Antwoord Scores 11 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: belastbaar inkomen: te betalen belasting en premies: schijf ,00 schijf ,35% van ,10 te betalen belastingen en premies volksverzekeringen ,10 1 heffingskortingen 5.215,00 per saldo te betalen 5.532,10 netto jaarinkomen in jaar 2: , ,10 = ,90 1 Opgave 4 12 maximumscore 6 Te beoordelen aspect: a Het verschil in externe effecten van brandstoffen is correct uitgewerkt. Te denken valt aan: De schadelijke milieueffecten bij koolzaadolie zijn kleiner dan bij dieselolie, zodat er minder negatieve externe effecten zijn (en de overheid het gebruik van koolzaadolie niet hoeft af te remmen / kan stimuleren). b Het gevolg voor de werkgelegenheid is correct uitgewerkt. Te denken valt aan: De extra werkgelegenheid die ontstaat bij het ombouwen van dieselmotoren / bij de productie van koolzaad / koolzaadolie. Het gekozen aspect is correct uitgewerkt. Te denken valt aan: 1 Besparingen op andere milieu-uitgaven omdat milieudoelstellingen door deze maatregel beter gehaald worden / besparing op uitkeringen als gevolg van toenemende werkgelegenheid. 2 Extra inkomsten aan loonbelasting als gevolg van de toenemende werkgelegenheid. 3 Er wordt rekening gehouden met de welvaart van toekomstige generaties, doordat de grondstoffenvoorraad minder snel uitgeput raakt / er sprake is van een afnemende milieuvervuiling. Indien de onderdelen van het betoog niet logisch op elkaar aansluiten en/of het gebruikte aantal woorden te veel afwijkt van de eis 1 Opmerking Noteer voor elk aspect 0, 1 of 2 punten: 0 (vrijwel) geheel fout 1 bij twijfel 2 (vrijwel) geheel goed a-HA-1-c 6 lees verder

19 Vraag Antwoord Scores Opgave 5 13 maximumscore 2 Twee van de onderstaande voorbeelden van juiste antwoorden: Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om rente. Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om winst. Een antwoord waaruit blijkt dat het gaat om pacht / huur. 14 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat winst een motief / een financieringsbron voor investeringen is, waardoor een stijging van de winst(quote) tot een stijging van de investeringen kan leiden. 15 maximumscore 2 gestegen Een voorbeeld van een juiste berekening is: 0,737 60,9 miljard = 44,88 miljard 16 maximumscore 2 de bedrijven in de financiële en zakelijke dienstverlening Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Een verklaring waaruit blijkt dat er in relatief arbeidsintensieve productieprocessen naar verhouding veel arbeid wordt ingezet, waardoor ondanks de lagere loonkosten per uur de arbeidskosten een relatief groot deel van de totale toegevoegde waarde vormen. Opgave 6 17 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: de werkloosheid Een toelichting waaruit blijkt dat een periode van hoogconjunctuur gekenmerkt wordt door stijgende bestedingen en productie, waardoor de werkloosheid (in procenten van de beroepsbevolking) daalt. de staatsschuldquote Een toelichting waaruit blijkt dat een periode van hoogconjunctuur wordt gekenmerkt door een stijging van het bbp die de stijging van de staatsschuld overtreft, waardoor de staatsschuldquote daalt a-HA-1-c 7 lees verder

20 Vraag Antwoord Scores 18 maximumscore 2 hoger Uit de toelichting moet blijken dat in 2001 het verschil tussen de nominale en de reële groei van het bbp groter is dan in maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: totale uitgaven: = in % bbp: % = 27,2% maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: 0, ,8 miljard = 271,6 miljard 21 maximumscore 2 Klaas Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Een verklaring waaruit blijkt dat de indexcijfers zijn gebaseerd op het EUgemiddelde van dat jaar, waardoor een vergelijking over de jaren onmogelijk is. Opgave 7 22 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Een antwoord waaruit blijkt dat sportbeoefening tot lagere medische consumptie leidt / tot een lager ziekteverzuim leidt, waardoor op de uitgaven van sociale fondsen wordt bespaard. 23 maximumscore 2 Uit het antwoord moet blijken dat het aantal vrijwilligers tussen 1998 en 2004 is toegenomen. 24 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: de toename van het aantal toeschouwers Een voorbeeld van een juiste toelichting is: Een toelichting waaruit blijkt dat toeschouwers entree betalen / spullen kopen in de fanshop a-HA-1-c 8 lees verder

21 Vraag Antwoord Scores Opgave 8 25 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: 100 exportwaarde goederen: 253,3 miljard 109,2 232,0 miljard importwaarde goederen 200,4 miljard saldo goederenrekening 31,6 miljard 26 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: 31,6 + 0,0 5,6 = 26,0 miljard 27 maximumscore 2 groter Een voorbeeld van een juiste toelichting is: Een toelichting waaruit blijkt dat door het meetellen van het saldo op de energierekening het overschot op de goederenrekening toeneemt. 28 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: lagere loonkosten (per product) Een toelichting waaruit blijkt dat (de kostprijs van Nederlandse producten relatief lager wordt waardoor) Nederlandse exportproducten (relatief) goedkoper worden, waardoor de vraag naar exportproducten van Nederland kan toenemen. toegenomen economische groei in het buitenland Een toelichting waaruit blijkt dat toenemende inkomens in het buitenland tot stijgende buitenlandse bestedingen kunnen leiden, waardoor de vraag naar exportproducten van Nederland kan toenemen. 5 Inzenden scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste vijf kandidaten per school in het programma WOLF. Zend de gegevens uiterlijk op 3 juni naar Cito a-HA-1-c* 9 lees verder einde