Module Primair onderwijs

Transcriptie

1 Module Primair onderwijs Implementatie werkwijze ketenaanpak overgewicht kinderen voor 412 jarigen Proeftuin Ketenaanpak overgewicht bij kinderen Opgesteld door: OLIC In samenwerking met: GGD Hart voor Brabant Versienummer: PO1.1 Datum: 14 april 2016

2 Inhoudsopgave 1 ALGEMENE INFORMATIE OVER MODULE PRIMAIR ONDERWIJS BELANG VAN HET PRIMAIR ONDERWIJS IN DE KETENAANPAK OVERGEWICHT KINDEREN DOEL VAN DE MODULE PRIMAIR ONDERWIJS DOELGROEP VOOR GEBRUIK MODULE GEBRUIK VAN DE MODULE IN DE PRAKTIJK GEHANTEERDE BASIS VOOR INRICHTEN WERKWIJZE PRIMAIR ONDERWIJS LEESWIJZER 4 2 KETENAANPAK EN DE ROL VAN HET PRIMAIR ONDERWIJS DE BLAUWDRUK VAN DE BOSSCHE KETENAANPAK DE ROL EN POSITIE VAN HET PRIMAIR ONDERWIJS IN DE KETEN 6 3 DE TAKEN EN ACTIVITEITEN VAN HET PRIMAIR ONDERWIJS 7 KERNTAAK 1 SIGNALEREN 7 ACTIVITEIT 1.1 BESPREKEN AANPAK 8 ACTIVITEIT 1.2 METEN EN WEGEN 10 ACTIVITEIT 1.3 BEOORDELEN RESULTATEN 11 ACTIVITEIT 1.4 UITNODIGEN VOOR GESPREK 13 ACTIVITEIT 1.5 BESPREKEN RESULTATEN MET OUDER (EN KIND) 14 ACTIVITEIT 1.6 VOORBEREIDEN GESPREK 15 ACTIVITEIT 1.7 BESPREKEN ZORG 16 KERNTAAK 2 ANAMNESE / DIAGNOSTICEREN 17 KERNTAAK 3 BESPREKEN IN HET ZORGTEAM 18 KERNTAAK 4 TOELEIDEN INTERVENTIE 19 KERNTAAK 5 BEHANDELEN 20 KERNTAAK 6 BIEDEN NAZORG 21 4 ONTWIKKELEN EN IMPLEMENTATIE WERKWIJZE PRIMAIR ONDERWIJS BELANG VAN EEN WELOVERWOGEN IMPLEMENTATIE BELANGRIJKE PRINCIPES VOOR EEN SUCCESVOLLE IMPLEMENTATIE ACTIVITEITEN IMPLEMENTATIEPROCES 25 STAP 1 BETREKKEN RELEVANTE LOKALE PARTNERS 26 STAP 2 ONTWIKKELEN WERKWIJZE 27 STAP 3 VOORBEREIDEN PILOT 29 STAP 4 PILOT UITVOEREN EN EVALUEREN 31 STAP 5 AANPASSEN WERKWIJZE 32 STAP 6 PERIODIEK EVALUEREN 33 5 BENODIGDE CAPACITEIT IMPLEMENTATIE WERKWIJZE PRIMAIR ONDERWIJS 34 Module Primair onderwijs versie PO1.1 2

3 1 Algemene informatie over module primair onderwijs Deze module wordt aangeboden vanuit de Proeftuin Ketenaanpak overgewicht bij kinderen, een initiatief uit shertogenbosch, dat is ontstaan in afstemming met het ministerie van VWS. Het doel van de proeftuin is om kennis te ontsluiten vanuit een best practice situatie waarin de benodigde ketensamenwerking voor het verminderen van overgewicht bij kinderen gerealiseerd is. 1.1 Belang van het primair onderwijs in de ketenaanpak overgewicht kinderen Er is een aantal redenen dat een bijdrage van het primair onderwijs in de ketenaanpak overgewicht bij kinderen wenselijk maakt. De school biedt een veilige, vertrouwde en toegankelijke omgeving om in contact te komen met het kind met overgewicht en de ouder. Als het kind eenmaal de basisschoolleeftijd heeft bereikt zijn de periodieke controles bij de jeugdgezondheidszorg (JGZ) minder frequent dan in de periode daarvoor en zo raakt de JGZ enigszins uit beeld bij gezinnen. Vervolgens bestaat de kans dat de drempel voor consultatie bij de JGZ hoger wordt. De JGZ positioneren als partner van school, acterend vanuit de schoolomgeving en in samenwerking met de schoolprofessionals, werkt drempelverlagend. Het resulteert in minder uitval in de begeleiding van de JGZ bij overgewicht van het kind omdat het contact is aangegaan vanuit een vertrouwde omgeving en op basis van warme overdrachten. Tevens biedt de samenwerking met de JGZ het onderwijs de mogelijkheid om haar gezondheidsbeleid van school verder invulling te geven zonder daarbij activiteiten uit te voeren die niet des schools zijn. Bekend is dat een kind met een gezonde leefstijl en gezond gewicht over het algemeen beter presteert, meer zelfvertrouwen heeft en een beter toekomstperspectief heeft. Daarin wordt het belang van goed onderwijs geraakt. Door naast preventieve maatregelen zoals een gezond tussendoortjesbeleid ook toegang te bieden naar begeleidingsmogelijkheden voor het kind dat meer nodig heeft om tot een gezond gewicht en/of gezonde leefstijl te komen, werkt school aan een integraal gezondheidsbeleid waar de onderwijsresultaten van het kind en dus ook die van school baat bij hebben. In het huidige reguliere contactschema van de JGZ is een relatief lange periode waarin het kind niet gescreend wordt op ontwikkeling van overgewicht. Bekend is dat hoe eerder het overgewicht gesignaleerd wordt, hoe kansrijker een begeleidingstraject is voor wat betreft de effectiviteit. Door binnen de schoolomgeving extra screeningsmomenten te organiseren, wordt de relatief lange periode tussen twee contactmomenten van de JGZ verkort. In shertogenbosch wordt op een aantal scholen jaarlijks een fitheidstest tijdens de gymles afgenomen. Het meten en wegen van het kind maakt daar onderdeel van uit. Door deze gegevens te delen met de JGZ kan er proactief gehandeld worden als het gewicht van het kind een zorgelijke ontwikkeling doormaakt. Op deze wijze worden de activiteiten die al binnen de schoolomgeving plaats vonden in breder verband benut waar kind, school en jeugdgezondheidszorg voordeel van hebben. Op andere scholen waar geen sprake is van een jaarlijkse fitheidstest, zijn andere methoden ontwikkeld om de lange periodes te overbruggen. 1.2 van de module primair onderwijs Het doel van deze module is de rol van het primair onderwijs zichtbaar te maken in de keten en te faciliteren. Door uitwerking van mogelijke werkwijzen met bijbehorende hulpmiddelen, instrumenten en een handreiking in de wijze waarop de werkwijze geïmplementeerd kan worden. 1.3 groep voor gebruik module Deze module is bedoeld voor degenen die de positie van het primair onderwijs in de ketenzorg voor kinderen met overgewicht invulling willen geven. Dit kunnen professionals zijn die zelf een actieve rol in deze zorg (willen) verlenen zoals de professionals in het primair onderwijs of de jeugdgezondheidszorg. Dit kunnen ook projectleiders zijn die daartoe opdracht hebben gekregen vanuit betrokken of verantwoordelijke organisaties zoals de gemeente, GGD en JGZ. Module Primair onderwijs versie PO1.1 3

4 1.4 Gebruik van de module in de praktijk Afhankelijk van de situatie ter plaatse kan op verschillende manieren de informatie uit deze module gebruikt worden: ter invoering van een vergelijkbare werkwijze in het primair onderwijs: de werkwijze past grotendeels in de eigen lokale situatie en wordt zoals in deze module omschreven ingevoerd; ter inspiratie: op basis van de hier uitgewerkte werkwijze zelf komen tot een variant voor de werkwijze van school en de samenwerking met de JGZ; ter informatie: onderdelen uit de module worden gebruikt om betrokkenen te informeren en te stimuleren om meer samenwerking te realiseren, eventueel op andere aandachtsgebieden, aandoeningen of thema s. Belangrijk bij het gebruik van deze module is dat relevante professionals altijd ruimte wordt geboden om de ketensamenwerking op eigen wijze te realiseren. Zowel voor wat betreft de inhoud van de werkwijze als het implementatieproces. De module is niet bedoeld om in te zetten als dé manier waarop de samenwerking moet worden ingericht. Het is een best practice en daarmee dus een voorbeeld. Iedere gemeente, GGD, school, wijk, gezondheidscentrum, huisartsenpraktijk en ziekenhuis heeft zijn eigen signatuur dat van invloed kan zijn op een passende werkwijze en het implementatieproces. 1.5 Gehanteerde basis voor inrichten werkwijze primair onderwijs De Zorgstandaard Obesitas, de NHGrichtlijn Overgewicht en de JGZrichtlijn Overgewicht zijn als basis gebruikt om de werkwijze binnen de ketenaanpak vorm te geven. Uitgangspunt bij het uitwerken van een werkwijze voor het primair onderwijs is geweest dat de werkwijze vooral handzaam, eenvoudig en praktisch toepasbaar moet zijn en dat het een duidelijke aanvulling biedt op het aandeel dat door andere ketenpartners geleverd wordt. 1.6 Leeswijzer De blauwdruk van de ketenaanpak overgewicht van kinderen in shertogenbosch wordt in het volgende hoofdstuk toegelicht. De rol die het primair onderwijs in de ketenaanpak heeft wordt daarin eveneens omschreven. In hoofdstuk 3 wordt de werkwijze van de JGZ beschreven. Hoofdstuk 4 gaat over het implementatieproces. In hoofdstuk 5 wordt een inschatting gegeven van benodigde capaciteit van relevante professionals in het ontwikkelings en implementatieproces. Daar waar in de tekst gesproken wordt over het kind met overgewicht wordt ook het kind met obesitas bedoeld. Met de term ouder wordt de primaire verzorger van het kind bedoeld. Module Primair onderwijs versie PO1.1 4

5 2 Ketenaanpak en de rol van het primair onderwijs 2.1 De blauwdruk van de Bossche ketenaanpak De blauwdruk van de Bossche ketenaanpak overgewicht kinderen is de basis waarbinnen de werkwijze van de professionals is ontwikkeld. Figuur PO1: Blauwdruk ketenaanpak overgewicht kinderen in shertogenbosch Binnen het zorgproces van de ketenaanpak worden zes kerntaken onderscheiden: 1. Signaleren van het kind met overgewicht door professionals in de leefomgeving van het kind waaronder de jeugdgezondheidszorg, huisarts, kinderarts en professionals uit het onderwijs. 2. Het diagnosticeren van overgewicht en comorbiditeit én het afnemen van een brede anamnese om draaglast en draagkracht van gezin voor mogelijke behandelingen te inventariseren. Deze kerntaak wordt uitgevoerd door de jeugdverpleegkundige, jeugdarts, huisarts en/of de kinderarts. 3. Als er sprake is van meervoudige problematiek in het gezin of bij het kind wordt de situatie als casus ingebracht in het zorgteam van school, dat bestaat uit vertegenwoordiging van de interne begeleiding van school, schoolmaatschappelijk werk en de jeugdgezondheidszorg. Het zorgteam zorgt ervoor dat de behandeling van het overgewicht onderdeel wordt van een integraal plan van aanpak voor het gezin of kind, eventueel in overleg of samenwerking met de professionals uit het Basisteam Jeugd en Gezin (BJG) of het sociaal wijkteam. Beide teams zijn gemachtigd 2 e lijns jeugdhulpverlening in te schakelen. 4. Op basis van de diagnose, anamnese en een eventueel aanwezig integraal plan van aanpak kan de jeugdverpleegkundige het kind en gezin toeleiden naar een bij de draagkracht en de gezinscontext passende interventie(s). 5. Het behandelen gebeurt door het inzetten en uitvoeren van passende interventies. Het interventieaanbod wordt ingezet aan de hand van het stepped en matched care principe. Dit houdt in dat gegeven de ernst van de aandoening altijd wordt begonnen met de minst ingrijpende behandeling en dat de zorg aansluit bij de behoefte, draagkracht en draaglast van het gezin. Door de principes van stepped en matched care toe te passen, wordt onnodige verwijzing, zorgconsumptie en belasting van het gezin voorkomen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen vier categorieën interventies (oplopend van minst ingrijpende naar meest ingrijpende behandeling): Reguliere voorzieningen: voorzieningen die al in de wijk of stad aanwezig zijn en die ondersteunend kunnen zijn voor het realiseren van de gewenste gedragsverandering. Voorbeelden daarvan zijn sporten beweegvoorzieningen, beschikbare informatie via websites, folders, bijeenkomsten en beschikbare ondersteuning /begeleiding op gebied van opvoeding en ontwikkeling (vanuit het onderwijs, de GGD, welzijnsorganisaties, maatschappelijk werk e.d.). Module Primair onderwijs versie PO1.1 5

6 Individueel leefstijladvies: het één op één kortstondig begeleiden van een gezin op leefstijlverandering door de jeugdverpleegkundige of de praktijkondersteuner van de huisarts (POHer). Gecombineerde leefstijlinterventies (GLI s): het begeleiden van het kind en gezin op gebied van voeding, beweging en gedragsverandering door deskundigen. De gedragsverandering betreft bij GLI S ook het versterken van opvoedkundige vaardigheden van de ouders en verzorgers. Aanvullende zorg: als er een indicatie is voor specifieke zorg voor het kind en gezin of voorgaande interventietypen hebben onvoldoende effect gehad, kan aanvullende zorg ingezet worden. Voorbeelden hiervan zijn een uitgebreid diagnostisch traject in het ziekenhuis, diëtiek, fysiotherapie, psychologische begeleiding, GLI+ en opname (meest intensieve interventievorm). 6. De jeugdverpleegkundige houdt contact met het gezin om te toetsen of de behandeling effect heeft en om eventueel een opschaling van zorg in gang te zetten bij het uitblijven van het gewenste effect. Na de inzet van de interventie blijft de jeugdverpleegkundige in contact om eventuele terugval te voorkomen door een nazorgtraject te bieden De rol en positie van het primair onderwijs in de keten De rol van het primair onderwijs is van belang bij de groen gearceerde kerntaken in figuur PO.2. Het gaat met name over de kerntaken signaleren (1) en bespreken van het kind in het zorgteam (4) indien daar redenen voor zijn. Echter ook bij kerntaak 4 Toeleiden interventie kan school een rol spelen als bepaalde voorzieningen in de schoolomgeving zich daarvoor lenen. In shertogenbosch worden de gymlessen verzorgd door vakleerkrachten LO die als combinatiefunctionaris zijn aangesteld in de gemeente. Zij vervullen vanuit deze functie een belangrijke rol in het verbinden van onderwijs, bewegen en zorg in de wijk. Zo hebben zij een actieve rol in het ten uitvoer brengen van de afspraken in het behandelplan indien dit gewenst is. Bossche scholen die niet beschikken over een vakleerkracht LO hebben in de ketenaanpak geen actieve rol bij de kerntaak Toeleiden interventie. In het volgende hoofdstuk wordt de Bossche werkwijze per kerntaak voor het primair onderwijs beschreven. Figuur PO2: Bijdrage primair onderwijs in de keten (groen gearceerd) 1 Het bieden van nazorg wordt in de Zorgstandaard obesitas begeleiding genoemd. Module Primair onderwijs versie PO1.1 6

7 3 De taken en activiteiten van het primair onderwijs Kerntaak 1 Signaleren Figuur PO3: Plaats Signaleren in de keten Er zijn meerdere manieren waarop de signalering van overgewicht binnen de school wordt vormgegeven. De methoden die in shertogenbosch en/of Oss worden ingezet, zijn te categoriseren naar drie methoden: 1. De vakleerkracht LO (combinatiefunctionaris) neemt periodiek (meestal jaarlijks) een fitheidstest af bij het kind waarbij ook lengte en gewicht gemeten wordt. Deze gegevens worden gedeeld met de JGZ. 2. Op de basisscholen waar de fitheidstest niet wordt afgenomen en dus ook niet het lengte en gewicht van het kind wordt gemeten, wordt in overleg met school één of meerdere extra meetmoment(en) ingevoerd. De metingen worden gedaan door de jeugdverpleegkundige van de JGZ. Bossche kinderen worden standaard gescreend tussen 5 en 6 jaar (kind zit dan in groep 2 of 3) en 9 en 10 jaar (kind zit dan in groep 6 of 7). De school wordt geadviseerd een extra meting uit te voeren in eind groep 4 of begin groep 5, eventueel aangevuld met een extra meting begin groep 8. NB: Elders in het land wordt vaak gewerkt vanuit een contactschema waarbij de kinderen in groep 2 en groep 7 gezien worden. Dit was ook tot 2015 het geval in shertogenbosch. Het extra meetmoment vond tot 2015 plaats in groep 5 of groep Schoolprofessionals (leerkracht, interne begeleider of vakleerkracht LO) signaleren het ontstaan of toename van overgewicht bij het kind (zonder het meten van lengte en gewicht) en maken het bespreekbaar met ouders. Bij methode 1 en 2 is er sprake van signalering via structureel extra screening op overgewicht. School en de JGZ geven daarbij gezamenlijk vorm aan het vervolgtraject. De derde methode gebeurt op basis van waarneming door leerkracht waarbij school zich inzet een brug te maken naar begeleiding door de JGZ. Figuur PO4 is een schematische weergave van het signaleringsproces in school. De genummerde activiteiten 1.1 tot en met 1.7 worden in de volgende paragrafen uitgewerkt. Module Primair onderwijs versie PO1.1 7

8 Figuur PO4: Proces signaleren Activiteit 1.1 Bespreken aanpak Figuur PO5: Stap 1.1 Bespreken aanpak in proces signaleren Bepalen op schoolniveau of en zo ja, hoe de meetgegevens verkregen worden en hoe het vervolgtraject ingevuld gaat worden. Er zijn twee verschillende uitgangssituaties: A. Er wordt al structureel gemeten en gewogen op school tijdens een periodieke (jaarlijkse) fitheidstest. B. Er wordt niet structureel gemeten en gewogen op school. Input eventuele eerdere ervaringen met meten en wegen binnen school signalen vanuit school over overgewichtsontwikkeling binnen school (bijv. vermoeden van een stijgend aantal kinderen met overgewicht op school) Acties school 1. Verifieer of er sprake is van uitgangssituatie A of B (zie hierboven) 2. Plan overleg met vertegenwoordiging van school en de JGZ: a. In situatie A: directeur, vakleerkracht LO, eventueel de interne begeleider van school en de jeugdverpleegkundige of jeugdarts die verbonden is aan de betreffende school. Module Primair onderwijs versie PO1.1 8

9 b. In situatie B: directeur, eventueel de interne begeleider en de jeugdverpleegkundige of jeugdarts die verbonden is aan de betreffende school. Indien al bekend is dat er een extra meetmoment in een bepaalde groep door de JGZ uitgevoerd gaat worden, participeert de leerkracht ook in het overleg. 3. Maak afspraken over welke methode wordt ingezet (fitheidstest, aparte meting door JGZ of signalering door schoolprofessional zonder extra meting). Ga verder bij activiteit 1.6 als er niet gekozen wordt voor een extra screening (meten lengte en gewicht). 4. Maak afspraken over de te meten groep(en) en aanpak van de meting (moment en locatie) met behulp van bijlage PO.1 1 Scenario's voor signaleren en bespreken overgewicht op school. 5. Maak afspraken over de wijze van terugkoppeling van de meetresultaten naar school en naar ouders van gemeten kinderen met behulp van bijlage PO.1 Scenario's voor signaleren en bespreken overgewicht binnen schoolomgeving. 6. Maak afspraken over hoe ouders geïnformeerd worden over de meting, het vervolg en de wijze waarop ouders kunnen aangeven als hun kind niet mag deelnemen. Maak hiervoor eventueel gebruik van bijlage P0.2 Voorbeeldtekst JGZ voor informeren ouders via nieuwsbrief school of bijlage PO.3 Voorbeeldtekst schoolgids voor extra meting om tot deze afspraken te komen. Zie extra informatie hoe deze bijlagen als aanvulling op elkaar gebruikt kunnen worden. Output methode waarop binnen de betreffende school het overgewicht van het kind gesignaleerd wordt afspraken over de aanpak voor (extra) metingen en het vervolg daarop Hulpmiddelen bijlage PO.1 Scenario's voor signaleren en bespreken overgewicht op school bijlage PO.2 Voorbeeldtekst JGZ informeren ouders via nieuwsbrief school bijlage PO.3 Voorbeeldtekst schoolgids voor extra metingen Extra informatie Informeren ouders over het extra meten Om het informeren van de ouders over het extra meten en wegen en het bespreken daarvan zowel juridisch correct als praktisch uitvoerbaar in te richten, is het advies om twee activiteiten te ondernemen: 1. Vermelding van het extra meten en wegen en de bespreking daarvan in de schoolgids als onderdeel van het gezondheidsbeleid van school. Bijlage PO.3 is daarvan een voorbeeld. 2. Jaarlijks voor het meetmoment een bericht hierover opnemen in de wekelijkse nieuwsbrief en/of op de website. Bijlage PO.2 geeft hiervoor een aantal voorbeelden. Ouders worden op deze manier voldoende geïnformeerd en kunnen bij de directie van school aangeven als zij het onwenselijk vinden dat hun kind gemeten en gewogen wordt. Aansluiting met gezondheidsbeleid op school Scholen kunnen op voorhand vragen hebben over de relatie van hun rol in het signaleren en bespreken van kinderen met overgewicht en het (preventieve) gezondheidsbeleid van school. Het is geen wetmatigheid dat een school al stappen ondernomen moet hebben op gebied van het bevorderen van een gezonde leefstijl om met hun signalerende taak aan de slag te gaan. Echter het één versterkt het ander. Signaleren op overgewicht en aandacht besteden aan een gezonde leefstijl (in de vorm van een traktatie, tussendoortjes en/of overblijfbeleid), zorgt ervoor dat het kind met overgewicht succesvoller kan zijn in het bereiken en behouden van een gezond gewicht. Eén van de pilotscholen had bij start van het signaleren van kinderen met overgewicht nog geen beleid ter bevordering van een gezonde leefstijl. Gaandeweg ontstond bij school het inzicht dat door het niet begrenzen van hetgeen wat er gegeten en gedronken werd binnen school, zij de gesignaleerde kinderen met overgewicht onvoldoende faciliteerde in het realiseren van de benodigde gedragsverandering. Hun betrokkenheid in de ketensamenwerking zorgde uiteindelijk voor een versnelde invoering van een waterdrink en gezond tussendoortje beleid. Module Primair onderwijs versie PO1.1 9

10 Activiteit 1.2 Meten en wegen Figuur PO6: Stap 1.2 Meten en wegen in proces signaleren Lengte, gewicht en BMI bepalen bij het kind in de schoolomgeving. Er zijn twee verschillende uitgangssituaties: A. Er wordt al structureel gemeten en gewogen op school tijdens de jaarlijkse fitheidstest. De meting wordt uitgevoerd door de vakleerkracht LO of een combinatiefunctionaris tijdens de gymles. B. Er wordt niet structureel gemeten en gewogen op school. Er is een extra meetmoment met school afgesproken die door de jeugdverpleegkundige van de JGZ wordt uitgevoerd. De werkwijze van de verpleegkundige van de JGZ wordt hier niet beschreven (dit is onderdeel van de module Jeugdgezondheidszorg). Onderstaande werkwijze heeft betrekking op uitgangssituatie A. Input Acties school (vakleerkracht LO) 1. Maak een uitdraai van de groepslijst(en) voor een overzicht van de kinderen waarbij de fitheidstest wordt afgenomen (zie bijlage PO.5 Overzicht resultaten BMI meting fitheidstest school). 2. Vermeld welke kinderen niet gemeten mogen worden van hun ouders (informeer bij directie). 3. Neem weegschaal, meetlat en groepslijst mee voor het meten tijdens de gymles. 4. Plaats weegschaal en meetlat bij voorkeur op een plek waar de privacy van het kind geborgd is maar wel als onderdeel van het circuit dat bij de fitheidstest behoort. 5. Voer de fitheidstest en metingen uit. Meet de kinderen in gymkleding maar zonder schoenen t.b.v. nauwkeurige (lengte)meting. 6. Registreer de meetgegevens op de groepslijst. Output groepslijst met vermelding van lengte en gewicht van gemeten kinderen Hulpmiddelen meetlat gekalibreerde weegschaal bijlage PO.5 Overzicht resultaten BMI meting fitheidstest school Extra informatie Module Primair onderwijs versie PO1.1 10

11 Activiteit 1.3 Beoordelen resultaten Figuur PO7: Stap 1.3 Beoordelen resultaten in proces signaleren Het beoordelen van de metingen om te bepalen of de gewichtsontwikkeling van kind zorgelijk is. Er zijn twee verschillende uitgangssituaties: A. Er wordt al structureel gemeten en gewogen op school tijdens de jaarlijkse fitheidstest. De lengte, gewicht en BMIgegevens van de meeste kinderen van de school zijn bekend. Vanuit jaarlijkse meting is ongunstige ontwikkeling te beoordelen. B. Er wordt niet structureel gemeten en gewogen op school. Er is een extra meting uitgevoerd door de JGZ bij een op voorhand door school en JGZ geselecteerd deel van de kinderen (vaak zal dit één of twee groepen / leerjaren betreffen). De werkwijze van de verpleegkundige van de JGZ wordt hier niet beschreven (dit is onderdeel van de module Jeugdgezondheidszorg). Onderstaande werkwijze heeft betrekking op acties die geïnitieerd worden vanuit school. Input resultaten meting fitheidstest school van de vakleerkracht LO (situatie A) of de geregistreerde gegevens van de op de klassenlijst vermelde kinderen (situatie B) gemaakte afspraken met de vertegenwoordiging van school over de aanpak voor (extra) metingen en het vervolg daarop (als resultaat van activiteit 1.1) Acties school (vakleerkracht LO) 1. In geval van situatie A: stuur het overzicht resultaten BMImeting fitheidstest school (bijlage PO.5) naar de jeugdverpleegkundige die verbonden is aan school. (De jeugdverpleegkundige bekijkt vervolgens de dossiers van de kinderen met overgewicht conform de afspraken met school (resultaat activiteit 1.1) en beoordeelt de mate waarin de gewichtsontwikkeling van het kind zorgelijk is, al bekend is bij de JGZ en of er vervolg gegeven moet worden aan de meting.) 2. Plan een overleg met de jeugdverpleegkundige. 3. Selecteer in overleg met de jeugdverpleegkundige de kinderen die in aanmerking komen voor een gesprek op basis van de afspraken die gemaakt zijn met de vertegenwoordiging van school (resultaat van activiteit 1.1) en de bevindingen van de jeugdverpleegkundige bij het doornemen van de dossiers van de signaleerde kinderen. 4. Bepaal samen met de jeugdverpleegkundige welke ouders en kinderen uitgenodigd worden en op welke wijze indien dat nog niet voldoende is afgestemd tijdens activiteit 1.1. Output lijst met kinderen van wie ouder (en kind) uitgenodigd wordt voor een gesprek over de gezondheid/gewichtsontwikkeling van hun kind beoordeling van de mate waarin gewichtsontwikkeling kind zorgelijk is Module Primair onderwijs versie PO1.1 11

12 Hulpmiddelen bijlage PO.5 Overzicht resultaten BMImeting fitheidstest school Extra informatie Module Primair onderwijs versie PO1.1 12

13 Activiteit 1.4 Uitnodigen voor gesprek Figuur PO8: Stap 1.4 Uitnodigen voor gesprek in proces signaleren Ouder(s) uitnodigen voor een 10minutengesprek op school over de gezondheid/ het overgewicht van hun kind. Input lijst met kinderen van wie de ouders en (eventueel) het kind uitgenodigd worden voor een gesprek contactgegevens ouders Acties school 1. Bespreek met de jeugdverpleegkundige welke ouders (en kinderen) uitgenodigd worden voor een gesprek zodat vanuit school de ouders uitgenodigd kunnen worden als dat is afgesproken als resultaat van activiteit Informeer de ouder(s) over het geplande 10minutengesprek in geval er afgesproken is dat school de ouder(s) benadert. Maak hiervoor eventueel gebruik van de uitnodigingskaart voor het gesprek (zie voor voorbeelden bijlage PO.4) Output Hulpmiddelen bijlage PO.4 Voorbeeldteksten uitnodigingskaart 10minutengesprek Extra informatie Betrokkenen bij het gesprek na de meting Als er een vakleerkracht LO betrokken is geweest bij de signalering op school is de vakleerkracht in principe ook bij het gesprek aanwezig. Hiervoor is gekozen om de gezamenlijke betrokkenheid uit te kunnen dragen en omdat de jeugdverpleegkundige vaak nog niet zo n vertrouwd gezicht/vertrouwde naam is voor ouder(s) en kind. Door het gesprek gezamenlijk te voeren wordt er een situatie gecreëerd op basis waarvan de jeugdverpleegkundige een begeleidingstraject kan starten (indien gewenst) door de warme overdracht vanuit de school naar de JGZ. Ook wordt zo duidelijk dat school en JGZ samen optrekken in het behouden en/of bevorderen van de gezondheid van het kind. Module Primair onderwijs versie PO1.1 13

14 Activiteit 1.5 Bespreken resultaten met ouder (en kind) Figuur PO9: Stap 1.5 Bespreken resultaten met ouder (en kind) in proces signaleren Het bespreken van de resultaten van de fitheidstest/extra meting met ouder(s) en eventueel aanwezige kind tijdens een 10minutengesprek op school. Input meetgegevens groeicurven lengte, gewicht en BMI (inbreng van JGZ) beoordeling mate waarin gewichtsontwikkeling zorgelijk is overige beschikbare relevante informatie over kind en gezin (inbreng JGZ en school) Acties school (vakleerkracht LO) 1. Ontvang de ouder(s) en het eventueel aanwezige kind. 2. Leg uit wat de bedoeling van het gesprek is (of laat het de jeugdverpleegkundige uitleggen). 3. Laat ouder(s) een eerste reactie geven op het doel van het gesprek. 4. Bespreek de resultaten van de fitheidstest van het kind. 5. Laat de jeugdverpleegkundige de gewichtsontwikkeling/groei van het kind bespreken, indien gewenst aan de hand van de groeicurven van het kind. 6. Indien er aanleiding is voor een vervolgtraject, bespreek de bereidheid tot vervolgstappen. 7. Maak afspraken over de eerstvolgende stap(pen) (of laat de jeugdverpleegkundige dat doen). 8. Registreer de gemaakte afspraken in leerlingvolgsysteem. Output registratie van het resultaat van het gesprek in het leerlingvolgsysteem indien gelukt: een concrete vervolgstap (zie extra informatie) Hulpmiddelen leerlingvolgsysteem Extra informatie Concrete vervolgstap Algemene richtlijn is dat er geprobeerd wordt een concrete vervolgstap af te spreken met respect voor het ouderlijke gezag. Indien ouders geen verdere begeleiding wensen, kan een extra meting over een bepaalde periode een vervolgstap zijn die weinig ingrijpend is. Deze kan dan weer plaatsvinden binnen de schoolomgeving via de jaarlijkse fitheidstest, het extra meetmoment op school of via een nieuw te maken afspraak met de jeugdverpleegkundige. Er wordt gewerkt vanuit de principes van oplossingsgericht werken en eigen regie van het gezin. Probeer te voorkomen dat het probleem overgenomen wordt door de professional. De ketenaanpak is zodanig ingericht om in het belang van het kind de vinger aan de pols te houden zonder de ouder z n verantwoordelijkheid te ontnemen. De jaarlijkse fitheidstesten is een bruikbaar instrument om de vinger aan de pols te houden zonder een vervolgafspraak af te dwingen bij de ouder. Module Primair onderwijs versie PO1.1 14

15 Activiteit 1.6 Voorbereiden gesprek Figuur PO10: Stap 1.6 Voorbereiden gesprek in proces signaleren Voorbereiden van een gesprek waarin (onder andere) het overgewicht van het kind ter sprake komt. Input signalen van leerkracht over ontstaan of toename van overgewicht Acties school (leerkracht) 1. Bepaal, eventueel in overleg met de interne begeleider, vanuit welk belang school het overgewicht van het kind ter sprake kan brengen. Zie extra informatie voor toelichting op belang van school. 2. Schat in hoe de boodschap ontvangen zal worden door de ouder. 3. Bepaal op welke wijze en door wie de zorg over het gewicht van het kind het best gebracht kan worden bij de betreffende ouder en/of kind. 4. Indien er een aparte afspraak over dit onderwerp gewenst is, plan de afspraak. Output aanknopingspunten voor het ter sprake brengen van het overgewicht van het kind Hulpmiddelen Extra informatie Belang van school Overgewicht van een leerling ter sprake brengen bij ouder en kind, kan heel gevoelig liggen. Advies is dan ook alleen het overgewicht ter sprake te brengen als het direct de verantwoordelijkheden van school en het belang van het kind (lees: de ontwikkeling van het kind op school) raakt. Een aantal voorbeelden waarbij dit het geval is: het kind wordt gepest; het overgewicht van het kind lijkt daarvoor aanleiding te geven; het kind lijkt een negatief zelfbeeld of weinig zelfvertrouwen te hebben en er zijn sterke vermoedens dat het overgewicht van het kind daaraan bijdraagt; het kind kan niet mee in de gymles vanwege beperkingen door zijn/haar gewicht; het kind heeft zelf aangegeven fysiek en/of psychisch last te ondervinden van zijn/haar gewicht en vraagt om ondersteuning om dit bespreekbaar te maken bij zijn/haar ouder(s). Het ter sprake brengen van overgewicht vanuit een bepaalde zorg rondom het kind, beperkt de mate waarin de boodschap weerstand oproept bij ouder en/of kind. Module Primair onderwijs versie PO1.1 15

16 Activiteit 1.7 Bespreken zorg Figuur PO11: Stap 1.7 Bespreken zorg in proces signaleren Het bespreken van de zorg rondom het gewicht van het kind Input aanknopingspunten voor het ter sprake brengen van het overgewicht van het kind (als resultaat van activiteit 1.6) Acties school (leerkracht of interne begeleider) 1. Breng het overgewicht van het kind ter sprake aan de hand van de aanknopingspunten. 2. Laat ouder(s) een eerste reactie geven op de boodschap. 3. Bespreek de overige mogelijkheden die school biedt of kan initiëren als opties voor het verminderen van de zorg om het kind. 4. Introduceer de jeugdverpleegkundige als expert en partner om het kind en gezin te begeleiden als ouder (en kind) actief met het overgewicht aan de slag wensen te gaan. 5. Maak afspraken over het vervolg. 6. Registreer de gemaakte afspraken in leerlingvolgsysteem. 7. Informeer de jeugdverpleegkundige van de school als ouder (en kind) een begeleidingstraject bij de JGZ willen starten. 8. Indien gemaakte afspraken (nog) andere acties vragen van school, zorg dat deze acties worden uitgevoerd. Output afspraken over vervolg (geregistreerd in het leerlingvolgsysteem) Hulpmiddelen leerlingvolgsysteem Extra informatie Informeren van jeugdverpleegkundige Het uitwisselen van privacygevoelige informatie door school met de jeugdverpleegkundige kan alleen per mail als er sprake is van een beveiligde mailomgeving. Als er geen beveiligde mailomgeving voorhanden is, dan moet het uitwisselen van privacygevoelige informatie via reguliere persoonlijke contacten tussen school en de jeugdverpleegkundige of per telefoon plaatsvinden. Module Primair onderwijs versie PO1.1 16

17 Kerntaak 2 Anamnese / diagnosticeren Figuur PO12: Plaats Anamnese / diagnosticeren in de keten School heeft geen specifieke rol in het afnemen van de anamnese of het diagnostisch onderzoek dat aan het overgewicht gerelateerd is. Dat is een taak van professionals binnen de JGZ, huisarts en kinderarts. Input Acties school Output Hulpmiddelen Extra informatie Module Primair onderwijs versie PO1.1 17

18 Kerntaak 3 Bespreken in het zorgteam Figuur PO13: Plaats Bespreken in zorgteam in de keten Bespreken van het kind met overgewicht in het zorgteam vanwege multiproblematiek bij het kind en/of het gezin met als doel om een integraal plan van aanpak voor het kind en/of gezin op te stellen.. Input toestemming van ouder(s) voor zorgteambespreking. aanmelding van het kind voor zorgteambespreking. Acties jeugdgezondheidszorg 1. Bespreek casus in het zorgteam (ouder(s) is/zijn bij voorkeur ook aanwezig). Indien het kind overgewicht heeft (al dan niet ingebracht op basis van het overgewicht) het onderwerp naast andere aanwezige problemen/aandoeningen agenderen bij de betreffende casus. 2. Draag bij aan het opstellen van integraal plan van aanpak. Output integraal plan van aanpak waarin de aanpak overgewicht van het kind onderdeel van is Hulpmiddelen Extra informatie Module Primair onderwijs versie PO1.1 18

19 Kerntaak 4 Toeleiden interventie Figuur PO14: Plaats Toeleiden interventie in de keten Kind met overgewicht en ouder(s) motiveren tot leefstijlverandering en indien nodig te begeleiden naar geschikte interventies. NB: Het toeleiden naar een interventie is primair geen verantwoordelijkheid van school. Echter kunnen er aan school professionals verbonden zijn die wel een rol hierin kunnen vervullen. In shertogenbosch hebben de vakleerkrachten LO (die deze taak uitvoeren vanuit hun functie als combinatiefunctionaris) een belangrijke bijdrage in het (deels) toeleiden naar passende beweegvormen voor het kind. Deze taak wordt dan meestal uitgevoerd als onderdeel van het behandelplan van het kind en dus als aanvulling op de activiteiten die de JGZ uitvoert. Zie onder kopje Meer informatie voor toelichting op de rol van de combinatiefunctionaris in shertogenbosch. Als het gaat om het toeleiden naar interventies waarbij het overgewicht van het kind niet of nauwelijks een rol speelt maar een andere zorg centraal staat, dan wordt de reguliere zorgaanpak van school gehanteerd. Acties school (vakleerkracht LO) 1. Bespreek de interesse voor soort beweging met kind en ouder(s). Gebruik hierbij de sociale kaart voor beweging (voor shertogenbosch: en eigen kennis van de lokale situatie voor wat betreft clubs in de buurt, positieve berichten over bepaalde beweegvormen of aanbieders van beweging. Ook het informeren naar beweegactiviteiten van vriendjes kan helpen om interesse van het kind voor bepaalde vormen van beweging inzichtelijk te krijgen, te creëren of te vergroten. 2. Maak een inschatting wat kind en ouder nodig hebben om het kind meer te laten bewegen. 3. Bespreek of en zo ja, hoe ondersteuning in dit proces gegeven kan worden door de vakleerkracht LO. 4. Registreer de afspraken in het leerlingvolgsysteem. 5. Informeer de JGZ over de gemaakte afspraken (na goedkeuring ouder) per mail indien een beveiligde mailomgeving beschikbaar is of per telefoon. Output afspraken over bevorderen extra beweging bij het kind Hulpmiddelen website van sport waar veel bewegingsmogelijkheden in shertogenbosch zijn opgenomen en waar met behulp van diverse selectiemogelijkheden (wijk, leeftijd, type bewegingsvorm) inzicht gekregen kan worden voor passende bewegingsvormen voor het kind. kennis van lokale situatie (clubs in de buurt, positieve berichten over sportvorm en verenigingen) Extra informatie De rol van de vakleerkracht in de toeleiding naar behandeling van overgewicht. In shertogenbosch vervullen de combinatiefunctionarissen van de gemeente de functie van vakleerkracht LO in een select aantal scholen. Daarnaast zijn zij ook een verbindende schakel tussen de kinderen in de wijk en het beschikbare sport en beweegaanbod in de wijk. Hierdoor zijn zij goed in staat om een kind dat onvoldoende beweegt te begeleiden naar geschikt beweegaanbod in de wijk. Module Primair onderwijs versie PO1.1 19

20 Kerntaak 5 Behandelen Figuur PO15: Plaats Behandelen in de keten School heeft geen specifieke rol of verantwoordelijkheden in het uitvoeren van het behandelplan voor het overgewicht van het kind. Input Acties school Output Hulpmiddelen Extra informatie Module Primair onderwijs versie PO1.1 20

21 Kerntaak 6 Bieden nazorg Figuur PO16: Plaats Bieden nazorg in de keten School heeft geen specifieke rol of verantwoordelijkheden in het bieden van nazorg na behandeling voor het overgewicht van het kind. Input Acties school Output Hulpmiddelen Extra informatie Module Primair onderwijs versie PO1.1 21

22 4 Ontwikkelen en implementatie werkwijze primair onderwijs In dit hoofdstuk is het implementatieproces voor de bijdrage van het primair onderwijs in de ketenaanpak uitgewerkt. Voordat dit proces beschreven wordt en de hulpmiddelen geïntroduceerd worden, volgt eerst een uiteenzetting van een aantal belangrijke principes voor een succesvolle implementatie. De in paragraaf 4.2 uitgewerkte principes liggen ten grondslag aan het implementatieproces van de ketenaanpak in shertogenbosch en zijn van invloed op de implementatieprocesstappen, beschreven in paragraaf Belang van een weloverwogen implementatie Implementeren van een nieuwe werkwijze is meer dan betrokken professionals vertellen wat zij moeten doen. Het is ervoor zorgen dat betrokkenen willen doen wat nodig is om de gewenste verandering door te voeren en in stand te houden. De beste uitkomst is als betrokkenen zich verantwoordelijk voelen voor de uitvoering, het periodiek evalueren van de nieuwe werkwijze en in samenspraak met andere ketenpartners het voortouw nemen in het doorvoeren van benodigde aanpassingen in de werkwijze. Neem de Bossche werkwijze niet zomaar over, ook niet als deze prima lijkt te passen. Het is van belang dat betrokkenen uit het werkveld zelf een proces doorlopen door te beoordelen in hoeverre het Bossche voorbeeld past, waar eventueel aanpassingen gewenst zijn en hoe hun eigen werkwijze eruit moet komen te zien. Dit proces hoeft niet lang te duren maar is noodzakelijk voor de commitment van de betrokkenen en het nemen van de verantwoordelijkheid om tot implementatie van hun deel in de ketenaanpak te komen. 4.2 Belangrijke principes voor een succesvolle implementatie Het belang van de andere partij centraal zetten Creëer draagvlak bij directe stakeholders door aan te sluiten bij hun belang om vervolgens vandaaruit samen het gezamenlijk belang te onderzoeken, te benoemen en tenslotte te formuleren. Vervolgens ontstaat er ruimte om te bespreken wat er nodig is om dit doel te bereiken. Een blauwdruk ketenaanpak hanteren als basis voor de implementatie De blauwdruk ketenaanpak is een globale uitwerking van het zorgproces. In paragraaf 2.1 van deze module is de blauwdruk van de Bossche ketenaanpak overgewicht weergegeven en toegelicht. Iedere gemeente, wijk, gezondheidscentrum of huisartsenpraktijk heeft zijn eigen signatuur die van invloed is op een passende werkwijze. Daarom is het niet mogelijk om werkwijzen zonder inbreng van deze partners invulling te geven. De blauwdruk biedt een mooie tussenoplossing. Het is niet zo ver uitgewerkt dat het niet toepasbaar is in andere wijken en gemeenten. Het is ver genoeg uitgewerkt om een kader te bieden voor verdere invulling van de samenwerking en werkwijze. Pas als er zicht is op een concrete werkwijze als invulling van de blauwdruk in de betreffende wijk en voor de betrokken professionals, wordt de implementatie van de werkwijze in gang gezet. De voordelen om vanuit een blauwdruk te werken: Het biedt houvast voor de gesprekken om tot een gezamenlijk belang en doel te komen. Het is de basis om tot een concrete invulling te komen van de werkwijze in een bepaalde wijk of gemeente. Het biedt een kader dat voorkomt dat er in iedere wijk een volledig andere werkwijze wordt ingevoerd. Dat zou onwerkbaar zijn voor partners zoals de jeugdgezondheidszorg die een groter bedieningsgebied hebben dan een huisartsenpraktijk of school. Zorgvuldig omgaan met de tijd van de betrokken professionals Tijd om te overleggen en te participeren in projecten is voor professionals in de wijk een schaars goed. Hun kerntaak staat in het teken van direct contact met kind, cliënt of patiënt. Het andere komt er extra bij. Zorgvuldig met deze tijd om gaan, betekent resultaatgericht en efficiënt werken met deze professionals. Denk daarbij aan: Gericht informeren van betrokkenen; beperkt informeren over het groter geheel en uitgebreid informeren over de activiteiten die direct van invloed zijn op het werk van de betrokkenen. Maak daarbij onderscheid in subdoelgroepen. De vakleerkracht LO op school hebben namelijk een andere informatiebehoefte dan de huisarts of een jeugdverpleegkundige. Module Primair onderwijs versie PO1.1 22

23 Het organiseren van overleg met alleen direct betrokkenen bij het onderwerp. Stel de groep samen op basis van het onderwerp wat besproken gaat worden of kies de onderwerpen zodanig dat deze relevant zijn voor de genodigden van het overleg. Overleg alleen wanneer het proces daarom vraagt. Voorkom teveel vooraf geplande periodiek terugkerende besprekingen zoals maandelijkse projectgroep bijeenkomsten. Faciliteer het implementatieproces zoveel mogelijk. Mensen raken het snelst intrinsiek gemotiveerd en betrokken als er maximale opbrengst gerealiseerd kan worden met minimale inzet. Bepaal daarom zorgvuldig welke bijdrage van de professionals in het werkveld wordt verlangd. Leg geen oneigenlijke taken neer bij deze professionals. Faciliteer de professional optimaal in het kunnen uitvoeren van zijn bijdrage. Denk daarbij aan het plannen van overleg en het uitvoeren van het voorwerk op basis waarvan vervolgstappen of keuzes gemaakt kunnen worden. Op basis daarvan kan in het overleg snel en doortastend het vervolg besproken worden en de benodigde keuzes gemaakt worden. Het eenvoudig maken om te veranderen Maak het de professional zo eenvoudig mogelijk om met de nieuwe werkwijze aan de slag te gaan: Introduceer stapsgewijs veranderingen daar waar dat nodig en mogelijk is. Zorg dat de takenverdeling tussen de ketenpartners heel helder is. Ondersteun ieders taak door het bieden van hulpmiddelen en instrumenten als dit relevant en mogelijk is. De professionals gaan zich hierdoor in staat voelen om aan de verwachtingen te voldoen. Aansluiten bij kansen die zich voor doen Sluit zoveel mogelijk aan bij ontwikkelingen die zich gedurende het implementatieproces als kansen voordoen en die positief bijdragen aan het gewenste einddoel. Als professionals op eigen initiatief aangeven een aandeel te willen leveren, dan is het de moeite waard om te onderzoeken hoe aan deze behoefte invulling gegeven kan worden. Voorbeeld: In de wijk Maaspoort is in de pilot een basisschool benaderd waar gezonde leefstijl hoog op de agenda stond en waar de directrice al enkele kinderen met overgewicht op eigen initiatief had verwezen naar de JGZ voor deelname aan een gecombineerde leefstijlinterventie. De stap naar structureel signaleren vanuit de schoolomgeving was in dit geval slechts een kleine stap extra voor de school en sloot goed aan bij de visie van de directrice over de mogelijke rol van school in de aanpak van overgewicht bij kinderen. Gehoor geven aan de signalen van professionals Het gehoor geven aan signalen die professionals afgeven over de beoogde verandering is erg belangrijk voor het behouden en vergroten van commitment van de betreffende professionals, ongeacht of deze signalen realistisch van aard zijn of niet. Ook ongeacht of deze vanuit de praktijk of vanuit weerstand tegen verandering worden ingegeven. Het is erg belangrijk om op enigerlei wijze gehoor te geven aan het signaal. Verken samen wat de betekenis van het signaal is voor het beoogde doel en hoe het signaal het proces of het eindresultaat gaat beïnvloeden. Voorbeeld 1: De directeur van de basisschool in de pilot van de wijk Noord was duidelijk over de mogelijkheden van inzet en betrokkenheid van de leerkrachten. Hij wilde niet dat de leerkrachten belast zouden worden met nieuwe verantwoordelijkheden en taken. Dit standpunt is als uitgangspunt genomen bij de inrichting van de werkwijze binnen de schoolomgeving. Voorbeeld 2: De leerkrachten van een basisschool in Oss vonden het ongepast om als leerkracht het overgewicht van een kind ter sprake te brengen bij de ouders. Op basis van dit signaal is er een overleg met alle leerkrachten gehouden waarin de problematiek dat het kind met overgewicht kan ervaren besproken is. Vanuit het kindperspectief gezien kreeg de rol van de leerkracht in het bespreekbaar maken van het overgewicht een geheel andere lading. Een rol die zij vervolgens wel als hun verantwoordelijkheid zagen. Door het gesprek open in te gaan en samen verschillende standpunten te verkennen, ontstond er ruimte voor nieuwe inzichten over wat de betekenis en rol van de leerkracht zou kunnen zijn. Welk inzicht er moest ontstaan was niet op voorhand bepaald. In het overleg is vooral ingezet om het proces in gedachtenvorming rondom het onderwerp te faciliteren. Om vervolgens te kijken wat de betreffende professionals voor bijdrage zouden kunnen en willen leveren in de ketenaanpak. Module Primair onderwijs versie PO1.1 23

24 Implementatie als een continue proces zien Nieuwe ontwikkelingen in kennis over de aanpak van overgewicht bij kinderen en in de werkomgeving van de betrokken professionals zullen eerder standaard zijn dan uitzondering. Dit betekent dat de werkwijze van de professionals in de keten steeds weer getoetst en aangepast moet worden om aansluiting te houden met deze nieuwe ontwikkelingen. Het is dus belangrijk om het vertalen van nieuwe ontwikkelingen naar aanpassingen in de werkwijze te borgen. Borging die zich uit in het gezamenlijk bespreken van de impact van nieuwe ontwikkelingen en het doorvoeren van de benodigde aanpassingen door de betrokken organisaties en personen. Niet vanuit een projectgedachte maar vanuit de gedachte dat de samenwerking aan continue verandering onderhevig is en dat het dus een regulier doorlopend proces betreft. Voorbeeld: Vanaf april 2015 is de JGZ gestart met een ander contactschema waarbij het reguliere contact van groep 7 (11jarigen) verschoven is naar de 910 jarigen (kinderen uit groep 6 of 7) zodat het inentingsmoment gecombineerd kon worden met een regulier consult. Hierdoor is de tussenliggende periode tussen twee reguliere contactmomenten verkort van 6 jaar naar gemiddeld 4 jaar. Dit betekent dat er in overleg met de school gesproken is over aanpassen van de doelgroep voor een extra screening op overgewicht en de 10minuten fitheidsgesprekjes. De weerstand achter de weerstand herkennen Ben ervan bewust dat bij verandering de weerstand een ander gezicht kan hebben dan de bezwaren die worden aangedragen. Soms wordt het pas na invoering van de verandering duidelijk wat de echte weerstand is of was. Voorbeeld: Leerkrachten gaven aan dat zij het niet als hun verantwoordelijkheid zien om het overgewicht van het kind ter sprake te brengen bij de ouder. Zij zagen dit als een vorm van bemoeizorg die niet binnen de schoolomgeving thuishoort. Door open het gesprek hierover in te gaan, bleek dat zij vooral een mogelijk conflict met de ouders vrezen als zij het gewicht van het kind ter sprake zouden brengen. Door samen te verkennen wanneer en hoe een dergelijk gesprek kan worden aangegaan, werd de bereidheid om het bespreekbaar maken van het overgewicht groter. Ruimte geven aan het verandertempo van de individuele professional Ieder individu gaat anders om met veranderingen. De ene persoon is altijd op zoek naar vernieuwing, de ander kijkt de kat uit de boom. Ruimte geven aan het verandertempo van een individu levert uiteindelijk meer winst op dan van alle betrokkenen hetzelfde te verwachten en daarmee de verandering af te dwingen. Afdwingen werkt weerstandverhogend met verlies van commitment en een minder succesvolle implementatie tot gevolg. Voorbeeld: De mate van commitment aan het bespreekbaar maken van overgewicht varieert sterk bij de betrokken leerkrachten. Daar waar een aantal leerkrachten zich prima in staat zagen om het gesprek aan te gaan, zijn er leerkrachten die zich niet in hun comfortzone voelen om dit te doen. Dat is op zich geen probleem. Door afspraken te maken over de manier waarop de leerkracht wel het signaal kan afgeven zonder zich in een lastig gesprek te moeten manoeuvreren (bijvoorbeeld door de interne begeleider te betrekken en samen een plan te bedenken voor het afgeven van het signaal naar de ouders), kan de leerkracht op een minder directe manier zijn rol invulling geven. Als met deze leerkrachten de ervaringen van de interne begeleider en collega s besproken wordt, is er een kans dat de leerkracht uiteindelijk zelf ook het onderwerp met ouders bespreekbaar durft te maken. En is dit niet het geval, dan is het ook prima omdat er een alternatieve werkwijze voorhanden is. Module Primair onderwijs versie PO1.1 24

25 4.3 Activiteiten implementatieproces In deze paragraaf wordt het in shertogenbosch doorlopen proces voor implementatie van de werkwijze voor het primair onderwijs weergegeven. Het ontwikkelen van de werkwijze is een stap die in shertogenbosch maar een paar keer is doorlopen omdat de uitgangssituaties te verschillend waren. De werkwijzen die daaruit zijn voortgekomen, zijn als basis gebruikt voor de implementatie bij andere scholen. De best passende werkwijze wordt dan tijdens het voorbereiden van de pilot doorgenomen en getoetst op haalbaarheid en wenselijkheid in de situatie van de betreffende school. Als het volledig beschreven werkwijze uit de Bossche proeftuin als basis wordt gebruikt voor de implementatie elders in het land, dan kan de stap ontwikkelen werkwijze overgeslagen worden. In het voorbereiden van de lokale pilot wordt bepaald welke delen van de Bossche werkwijze bruikbaar zijn en welke delen aanpassingen behoeven. Figuur PO17: Ontwikkeling en implementatieproces bijdrage primair onderwijs Module Primair onderwijs versie PO1.1 25

26 Stap 1 Betrekken relevante lokale partners Figuur PO18: Stap 1 Implementatieproces: Betrekken relevante lokale partners Relevante lokale partners binden aan het doel om een effectieve ketensamenwerking te realiseren. Betrokken professionals vertegenwoordiging van de jeugdgezondheidszorg directeur basisschool De vertegenwoordiging kan ook een daarvoor aangestelde projectleider / coördinator van de betreffende organisatie zijn. In shertogenbosch heeft de projectleider ketenaanpak namens de jeugdgezondheidszorg het gesprek gevoerd met de schooldirecteuren van de geïnteresseerde scholen. Aanpak 1. In kaart brengen van de relevante lokale partners. In geval van implementatie van de werkwijze van het primair onderwijs zijn dat de basisscholen in de wijk en de daaraan verbonden jeugdverpleegkundigen en/of jeugdartsen waar de werkwijze ingevoerd gaat worden. 2. Bij het vinden van de geschikte basisscholen is gekeken naar de mate waarin de school: belangstelling heeft getoond voor intensiever beleid op gezonde leefstijl, al actief activiteiten onderneemt om een gezonde leefstijl te bevorderen innovatief is ingesteld, overgewichtvermindering bij kinderen als een speerpunt benoemd heeft Ook het overgewichtspercentage van de kinderen op de betreffende school is meegenomen in de keuze van basisscholen waar met de ketenaanpak gestart is. Tips: Professionals uit het werkveld weten vaak wel welke scholen voldoen aan één of meer van deze kenmerken. Schakel hen in bij het vinden van geschikte partners. Starten met gemotiveerde scholen zorgt voor een goede kans van slagen. Andere scholen kunnen later aanhaken indien gewenst. Het meenemen van minder geïnteresseerde of innovatief ingestelde organisaties of functionarissen in de invoering van de ketenaanpak, is makkelijker na aangetoond succes elders. 3. Organiseren van een oriënterend gesprek. Dit gesprek staat in het teken van het inventariseren van ieders doel, belang, rol en ideeën bij het invoeren van de samenwerking op gebied van overgewicht bij kinderen. Er is gebruik gemaakt van de blauwdruk ketenaanpak (bijlage IMP.1) en de resultaten van de knelpuntenanalyse (bijlage IMP.2) om het gesprek vorm te geven. Resultaat De benodigde scholen voor implementatie werkwijze primair onderwijs zijn geworven. Nuttige hulpmiddelen IMP.1 IMP.2 Blauwdruk ketenaanpak overgewicht kinderen Factsheet resultaten knelpuntenanalyse werkwijze Module Primair onderwijs versie PO1.1 26

27 Stap 2 Ontwikkelen werkwijze Figuur PO19: Stap 2 Implementatieproces: Ontwikkelen werkwijze De blauwdruk vertalen naar een voor de school passende werkwijze en rol in de ketenaanpak. Betrokken professionals Directeur school Interne begeleider Vakleerkracht LO (indien beschikbaar op school) of Leerkracht (van de groep(en) die gemeten en gewogen gaan worden, bij afwezigheid vakleerkracht) Jeugdverpleegkundige van de betreffende school Ketenregisseur of projectleider / coördinator implementatie ketenaanpak (indien beschikbaar) Aanpak 1. Bepalen samenstelling van de werkgroep. In shertogenbosch en Oss zijn de volgende disciplines betrokken: Directeur school Interne begeleider Jeugdverpleegkundige en eventueel jeugdarts Projectleider / coördinator implementatie ketenaanpak (indien beschikbaar) 2. Bepalen welke individuen in de werkgroep gewenst zijn. Daarbij is rekening gehouden met: Het betrekken van personen die zelf de te ontwikkelen werkwijze gaan uitvoeren zoals de jeugdarts en de jeugdverpleegkundige die verbonden zijn aan de betreffende school. De motivatie en mate waarin de persoon het onderwerp relevant vindt en erin wil investeren. De bereidheid van directe collega s om zich te committeren aan de keuzes die hun vertegenwoordiger maakt (in hoeverre krijgt persoon het vertrouwen en het mandaat). 3. Bespreken wie de trekkersrol vanuit de werkgroep op zich neemt en wat de bijbehorende taken zijn. Het gaat dan om activiteiten zoals: Plannen en organiseren van de werkgroepbijeenkomsten Opstellen en bijhouden actielijst om tot gewenste werkwijze te komen Bewaken voortgang afgesproken acties Tip: Zorg voor een persoon die met overtuiging de trekkersrol invulling wil en kan geven. Zonder een gemotiveerde trekker is de kans groot dat het uiteindelijke gewenste resultaat niet behaald wordt doordat de uitvoering van de benodigde acties overruled worden door de dagelijkse gang van zaken. 4. Uitwerken van de rol en bijdrage van de school en de samenwerking tussen de school en de andere ketenpartners. De werkgroepen in de Bossche pilotscholen zijn ieder voor deze taak drie keer bijeen gekomen. De blauwdruk van de ketenaanpak en de resultaten van de knelpuntenanalyse van bestaande werkwijze zijn als basis gebruikt voor de nieuwe werkwijze. Module Primair onderwijs versie PO1.1 27

28 Resultaat Een uitwerking van de werkwijze van de school als onderdeel van de ketenaanpak overgewicht kinderen en de benodigde hulpmiddelen voor de school en de relevante ketenpartners om deze werkwijze goed uit te kunnen voeren. Nuttige hulpmiddelen IMP.1 IMP.2 Blauwdruk ketenaanpak overgewicht kinderen Factsheet Resultaten knelpuntenanalyse werkwijze Module Primair onderwijs versie PO1.1 28

29 Stap 3 Voorbereiden pilot Figuur PO20: Stap 3 Implementatieproces: Voorbereiden pilot Benodigde voorbereidingen treffen zodat er gestart kan worden met het uitvoeren van de nieuwe werkwijze in een pilotsituatie. Betrokkenen Directeur school Vakleerkracht LO (indien beschikbaar op school) of Leerkracht (van de groep(en) die gemeten en gewogen gaan worden, bij afwezigheid vakleerkracht) Jeugdverpleegkundige van de betreffende school Zorgteam van school Aanpak 1. In kaart brengen van verwachte bezwaren die gebaseerd zijn op signalen vanuit de werkgroep, eerdere informatiebijeenkomsten of op ervaringen bij eerdere implementaties e.d. 2. Voorbereidingen treffen zodat geanticipeerd kan worden op de verwachte en aanwezige bezwaren. De strategieën die hiervoor ingezet zijn, staan onder het kopje Extra informatie opgenomen. 3. Doorlopen van stap 1.1 Bespreken aanpak (kerntaak 1) van de werkwijze (zie hoofdstuk 3 van deze module) ter voorbereiding op het informeren van overige professionals die aan school verbonden zijn. 4. Informeren van alle professionals die (een deel van) de werkwijze gaan uitvoeren of op de hoogte moeten zijn van de nieuwe werkwijze. Denk hierbij naast directe betrokkenen in de pilot aan alle leerkrachten van school en leden van het zorgteam. Bij voorkeur wordt geïnformeerd tijdens een bestaand overleg van school. De betrokkenen uit de werkgroep kunnen deze taak uitvoeren. Indien gewenst sluit de jeugdverpleegkundige die verbonden is aan de betreffende school aan om vragen te beantwoorden en bezwaren te inventariseren en te bespreken. Bijlage IMP.7 is een voorbeeld presentatie die gehouden is voor het hele team van een school om commitment met het onderwerp en de rol van school daarin te vergroten. 5. De betrokken professionals voorzien van alle benodigde materialen en hulpmiddelen die nodig zijn om de nieuwe werkwijze uit te voeren. Resultaat Alle betrokkenen die nodig zijn voor het uitvoeren van de pilot zijn geïnformeerd en gefaciliteerd om hun aandeel te leveren. De pilot kan gestart worden. Nuttige hulpmiddelen IMP.7 Presentatie over belang van bijdrage school De uitgeschreven werkwijze en de instrumenten voor de uitvoering van de nieuwe werkwijze zoals uitgewerkt in hoofdstuk 3 van deze module. Module Primair onderwijs versie PO1.1 29

30 Extra informatie Gebruikte strategieën bij het anticiperen op verwachte of ingebrachte bezwaren. Strategie 1: Feitenmateriaal verzamelen om bepaalde bezwaren te weerleggen Voorbeeld: Vaak wordt overgewicht bij een kind niet waargenomen door professionals omdat het een steeds meer voorkomend verschijnsel in het straatbeeld is. Een beetje buik wordt als normaal gezien. Om inzicht te geven in de ernst van het overgewichtsprobleem op een bepaalde school, zijn per school de overgewichtscijfers opgevraagd. Hierdoor is voorkomen dat door betrokkenen de mate waarin het probleem aanwezig was, gebagatelliseerd werd. Zeker bij scholen uit achterstandswijken, waar de percentages hoog liggen, werkt het commitmentverhogend om inzicht te geven in deze feiten. Strategie 2: Pilot zo in richten dat bezwaren bevestigd dan wel weerlegd worden Voorbeeld: Er bestond wat vrees bij betrokken directeuren voor extra belasting van de leerkrachten. Door de leerkrachten geen uitvoerende rol (met uitzondering van de vakleerkracht LO) te geven gedurende de pilot en dit punt als evaluatie onderwerp mee te nemen, ontstond er ruimte om de pilot uit te voeren. Uiteindelijk blijkt de noodzaak tot betrokkenheid van de leerkracht geen vereiste zijn in de werkwijze waarbij de vakleerkracht betrokken is. Is er geen vakleerkracht, dan wordt er een minimale investering van de leerkracht van de te meten groep(en) gevraagd. Strategie 3: Betrokkenen uitnodigen om tijdens de pilotperiode de voorgestelde werkwijze uit te voeren maar de toezegging doen dat zij na de pilotperiode bepalen wat de werkwijze wordt. Voorbeeld: In gemeente Oss is een school gevraagd om mee te werken aan een pilot om overgewicht door de leerkracht zelf bespreekbaar te maken met ouders. Leerkrachten bleken hier heel sceptisch in te staan. Er is op basis van dit signaal een bijeenkomst georganiseerd waarin openlijk is gesproken over de bezwaren. Een belangrijke drempel die werd opgeworpen was dat men zich niet vaardig voelde om het onderwerp bespreekbaar te maken. In de bijeenkomst is aandacht besteed aan het belang van school / leerkracht om het wel bespreekbaar te maken en zijn er handreikingen gedaan in het bespreekbaar maken van het onderwerp. Afspraak hierbij is gemaakt dat de leerkrachten na afloop van de pilot zelf de keuze hebben of zij het ingeslagen pad voort willen zetten. (De uitkomsten hiervan zijn nog niet bekend omdat de pilot nog loopt ten tijde van dit schrijven.) Strategie 4: Herkaderen van een bepaald bezwaar naar een onmisbaar functioneel onderdeel. Voorbeeld: Door bij de leerkrachten in Oss (zie bovenstaand voorbeeld) aan te geven dat bemoeizucht bij het bespreken van dit onderwerp met ouders door het kind (al dan niet bewust) ervaren kan worden als in steek gelaten voelen als het niet bespreekbaar wordt gemaakt, ontstond er een mindshift ten opzichte van hun eigen rol. Dit werd bereikt door achtergrondinformatie te geven over hoe kinderen hun eigen lijf ervaren, wat het psychosociaal met zich mee brengt, hoe er over het algemeen gedacht wordt over kinderen met overgewicht en hoe bepaalde stigma s de benadering van deze kinderen door omstanders (ook leerkrachten) beïnvloedt. Strategie 5: Werkwijze aanpassen aan ingebracht bezwaar of signaal. Voorbeeld: Bij een school in Oss, was terughoudendheid in het opleggen van maatregelen (extra meten en wegen tijdens een fitheidstest) die weerstand bij ouders kon oproepen. Commitment bij ouders bij beleidsmatige wijzigingen stond heel hoog in het vaandel. De directrice heeft daarom de ouders van de te meten groep apart en persoonlijk ingelicht. Een actie die bij andere scholen, waar eerder tot de ketenaanpak is overgegaan, niet nodig werd gevonden. Deze bijdrage van de directrice zorgt er wel voor een grotere mate van eigenaarschap bij de directrice voor het realiseren van het beoogde doel. Module Primair onderwijs versie PO1.1 30

31 Stap 4 Pilot uitvoeren en evalueren Figuur PO21: Stap 4 Implementatieproces: Uitvoeren pilot en evalueren De nieuwe werkwijze van school, in de praktijk te toetsen op volledigheid, werkbaarheid en effectiviteit. Betrokkenen Directeur school Vakleerkracht LO (indien beschikbaar op school) of Leerkracht (van de groep(en) die gemeten en gewogen gaan worden, bij afwezigheid vakleerkracht) Jeugdverpleegkundige van de betreffende school Leerkrachten Zorgteam van school Aanpak 1. De pilot starten zoals afgesproken bij de voorbereidingen. 2. Anticiperen op vragen en signalen vanuit het werkveld. Dit kan inhouden: a. Afspraken herzien / bijstellen als deze onvoldoende werkbaar blijken te zijn. b. Nieuwe afspraken maken die nodig zijn maar waar nog niet in voorzien is. 3. Tussentijds evalueren: een officieel moment creëren halverwege de pilot om inzicht te krijgen of de gemaakte afspraken worden nagekomen, de eerste ervaringen te inventariseren en daar waar nodig andere afspraken te maken of nieuwe hulpmiddelen te bieden. 4. Betrokkenen in het werkveld informeren over eventueel doorgevoerde wijzigingen naar aanleiding van de tussentijdse evaluatie en hen daarin faciliteren. 5. Op gestructureerde wijze evalueren van de pilot met behulp van bijvoorbeeld een vragenlijst zoals IMP.8 Evaluatie ketenaanpak overgewicht: primair onderwijs. In deze evaluatie is aandacht voor het aantal kinderen dat gemeten en gewogen zijn, het aantal verwijzingen e.d. maar vooral ook voor hoe de werkwijze en de samenwerking met partners is ervaren en waar verbeterpunten mogelijk zijn. Resultaat Een werkwijze die getoetst is aan de praktijk en op basis daarvan is aangevuld en aangepast. Nuttige hulpmiddelen IMP.8 Evaluatie ketenaanpak overgewicht: primair onderwijs Module Primair onderwijs versie PO1.1 31

32 Stap 5 Aanpassen werkwijze Figuur PO22: Stap 5 Implementatieproces: Aanpassen werkwijze Het resultaat van de evaluatie van de pilot verwerken in de werkwijze en de bijbehorende hulpmiddelen en deze vervolgens introduceren als zijnde onderdeel van de normale reguliere werkzaamheden van de school of direct betrokkenen bij school. Betrokkenen Directeur school Vakleerkracht LO (indien beschikbaar op school) of Leerkracht (van de groep(en) die gemeten en gewogen gaan worden, bij afwezigheid vakleerkracht) Jeugdverpleegkundige van de betreffende school Aanpak 1. Op basis van de evaluatie bepalen hoe de werkwijze beter passend gemaakt kan worden. 2. Definitieve werkwijze beschrijven en hulpmiddelen aanpassen. 3. Definitieve werkwijze communiceren naar betrokkenen via regulier overleg. Het communiceren via regulier overleg zorgt voor inbedding van de werkwijze in de reguliere werkzaamheden. Worden er aparte overleggen voor de ketenaanpak gepland dan blijft het teveel een gevoel geven alsof het extra werk is en dat het een tijdelijk project is. 4. Uitvoeren definitieve werkwijze als zijnde normale reguliere werkzaamheden. Resultaat Een volledig geïmplementeerde werkwijze voor overgewicht bij kinderen in school. Nuttige hulpmiddelen Module Primair onderwijs versie PO1.1 32

33 Stap 6 Periodiek evalueren Figuur PO23: Stap 6 Implementatieproces: Periodiek evalueren Mogelijkheid creëren om te kunnen anticiperen op ontwikkelingen die van invloed zijn op de werkwijze. Betrokkenen Directeur school Vakleerkracht LO (indien beschikbaar op school) of Leerkracht (van de groep(en) die gemeten en gewogen gaan worden, bij afwezigheid vakleerkracht) Jeugdverpleegkundige van de betreffende school Aanpak 1. Periodiek overleg plannen met direct betrokkenen bij de werkwijze van school om: De ervaringen met de werkwijze te evalueren. Nieuwe relevante ontwikkelingen uit te wisselen en te toetsen in hoeverre deze van invloed zijn op de werkwijze. 2. Indien de ervaringen of ontwikkelingen het nodig maakt om de werkwijze aan te passen, wordt stap 5 weer doorlopen. Resultaat Een werkwijze die aansluit bij de ervaringen van betrokkenen en bij de laatste ontwikkelingen landelijk, gemeentelijk, in de wijk en op organisatieniveau. Nuttige hulpmiddelen Module Primair onderwijs versie PO1.1 33