emobility-lab, Inhoudelijke eindrapportage

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "emobility-lab, Inhoudelijke eindrapportage"

Transcriptie

1 emobility-lab, Inhoudelijke eindrapportage Rotterdam, 10 september 2014 Kennisinstelling Onderzoeksleider Titel Hogeschool Rotterdam (HR) ir. F.G. Rieck, Lector Future Mobility, Kenniscentrum Sustainable Solutions, RDM Campus, HR emobility-lab: Elektrische voertuigen voor en in de Rotterdamse infrastructuur Inhoudsopgave: Blz: 0: Samenvattende inleiding 2 1: Planning, organisatie en financiën 4 2: Onderzoek: Regeneratie 6 3: Onderzoek: Kosten 10 4: Onderzoek: Veiligheid 13 5: Onderzoek: Service 17 6: Onderzoek: Gebruikerservaringen 19 7: Communicatie en disseminatie 21 Bijlage 1: Betrokken onderzoekers, studenten, bedrijven en instellingen 23 Bijlage 2: Bronvermelding 26 Bijlage 3: Verantwoording 28 NB: Financiële rapportage is beschreven in aparte documenten. Leestip: Persoonsnamen zijn in de tekst afgekort, de volledige naam en functie vindt u in Bijlage 1. De in te tekst opgenomen verwijzing naar bronnen [-] vindt u in Bijlage 2 emobility-lab, Eindrapportage 1

2 0. Samenvattende inleiding, Inleiding: De eerste fase van het op 16 november 2009 gestarte emobility-lab onderzoek is vastgelegd in het in het verslag Stand van zaken Midterm: emobility-lab de datum 9 november 2011 [e]. Het oordeel van de reviewcommissie van subsidieverstrekker SIA (Stichting Innovatie Alliantie) was positief: De relatie en samenwerking met de beroepspraktijk: Bijzonder goed De betrokkenheid en het belang voor het onderwijs: Bijzonder goed De onderzoeksresultaten en de kennisvernieuwing: Bijzonder goed De commissie gaf aan dat er uit dit onderzoek nuttige kennis voortkomt en dat er een goede onderzoekspositie verworven is. Geadviseerd werd om meer (internationale) samenwerking met andere kenniscentra na te streven omdat dat de continuïteit van het onderzoek na afloop van de Raak Pro periode ten goede zal komen. De 2 e fase van het praktijkgerichte emobility-lab onderzoek is op 17 november 2013 formeel afgerond. De financiële rapportage inclusief accountantsverklaring is in april en de inhoudelijke rapportage op 3 juli 2014 aan SIA opgestuurd. Op 28 juni kregen we van de SIA programmaleider de volgende feedback: Met groot genoegen heb ik jullie eindrapportage gelezen. Het is een mooi vormgegeven rapportage geworden, maar ook inhoudelijk uiterst interessant. Ik heb ervan genoten en ben inhoudelijk meer dan akkoord met deze afronding. Dit werd gevolgd door een officieel bericht op 4 september 2014: Namens de programmaleider (Willemijn van Gastel) kan ik u meedelen dat de eindrapportage van Project PRO (emobility-lab) is goedgekeurd. Echter daarmee zijn de onderzoeksactiviteiten geenszins gestopt. De vier bij het begin van het project in 2009 door het consortium geprioriteerde onderzoeksthema s; Regeneratie (regeneratief remmen & energie), Kosten, Veiligheid en Service (& onderhoud) zijn nog steeds hoogst actueel en vinden, zij het op een lager pitje, een vervolg in onderzoeksprojecten en onderwijsmodules. Het onderzoek heeft geleid tot resultaten die niet alleen interessant zijn voor het consortium en het onderwijs maar die ook inhoudelijk hebben bijgedragen tot de transitie naar duurzame elektrische mobiliteit. In de tweede fase van het onderzoek heeft de kennisvernieuwing vooral via kennisdeling met het onderwijs en de mobiliteitssector haar vruchten afgeworpen. De consortiumleden van het eerste uur, TU-Delft, Dutch-INCERT, HAN, Fontys, Eneco, Spijkstaal, e-traction en Gemeentewerken Rotterdam zijn tot het eind toe bij het onderzoek betrokken gebleven. Daarnaast zijn de RET, van Gansewinkel, Louwman & Parqui, Qwic Scooter, VDL, Siemens, het Havenbedrijf Rotterdam, Deltalinqs en de RAI bij het onderzoek betrokken geraakt. De pioniers All Green Vehicles en Formula Zero zijn als bedrijf gestopt maar persoonlijke relaties zijn gebleven. Dit heeft een zich onderscheidend onderzoeksnetwerk en goede positie voor de Hogeschool Rotterdam opgeleverd op het innovatiegebied van elektrische voertuigen (EV). Docenten en studenten die bij de uitvoering maar ook de invulling van het onderzoek betrokken waren zijn de basis geweest voor dit succes. Voor de opleidingen Autotechniek, Elektrotechniek, Industrieelontwerpen, Logistiek, Bedrijfseconomie en Marketing zijn het thema en de kennisaspecten van e- Mobility een marktgestuurd onderwerp voor projecten of zelfs zoals in het geval bij Autotechniek een onderdeel van het curriculum geworden. Marktontwikkeling: Opvallend is dat in 2009 de markt voor elektrische voertuigen nog vrijwel niet bestond en dat anno 2014 Nederland met meer dan elektrische voertuigen op de weg samen met California [18] en Noorwegen [34] een koploper is geworden. Dit hadden wij bij aanvang van het emobility-lab niet verwacht. Dankzij de nauwe betrokkenheid van ons onderzoek met de innovatieve praktijk werden we ons wel meer en meer bewust dat EV een game changer zou worden in Automotive Mobiliteit. Op alle vier onderzoeksthema s bleken de verschillende onderzochte voertuigen in de Rotterdamse infrastructuur in potentie superieur aan met brandstofmotor aangedreven voorgangers. Het werd duidelijk en is ook door ons uitgedragen dat er significantie energetische-, kostentechnische-, veiligheids- en instandhoudingsvoordelen te behalen zijn in stedelijke omgeving (Urban EV s). Dat was zeer goed nieuws omdat de noodzaak voor verbetering van luchtkwaliteit en leefbaarheid in onze steden is toegenomen en elektrificatie van het wegvervoer daar dus in de praktijk een concrete oplossing voor biedt. Omdat de Hogeschool Rotterdam dankzij resultaten uit het emobility-lab deze inzichten als één van de eerste naar buiten kon brengen worden we nu gezien als een goed pleitbezorger en adviseur. Het is niet voor niets dat de HR inmiddels het voorzitterschap van Dutch-INCERT vervult en Nederland namens ministerie EI&M vertegenwoordigd bij AVERE in Brussel. Ook de internationale marktcontacten zoals met USA Coast2Coast EV [33] en Noorwegen ELBIL [34] zijn hieruit voortgekomen. Tweede fase onderzoek: De continuering van het onderzoek in fase 2 heeft zich vooral gericht op het verdiepen, borgen en verspreidden van kennis die voortkomt uit de vier geprioriteerde onderzoeksthema s Regeneratie, Kosten, Veiligheid en Service. RET, Qwic en Louwman Parqui (Toyota) zijn uitgenodigd om deel te nemen aan de stuurgroep. Het voertuiggamma voor onderzoek naar remenergie is uitgebreid met de Lexus CT200h en ook kleine EV s zoals de Spyk-e van Spijkstaal en het zware containervervoer in de Rotterdamse haven is opgenomen in het programma. Programmatisch is het onderzoek op de vier thema s daardoor verder verdiept maar ook qua toepassing verbreed. Tijdens de stuurgroep in september 2011 is besloten het aanvullende onderzoek naar concrete gebruikerservaring van Early Adopters te starten. Dit heeft door de snelle ontwikkeling meer de vorm gekregen van een dialoog op feiten met de overheid en de branche. Zo is een onderzoek voor de RAI gestart naar de informatie die nodig om potentiele privékopers van EV s goed voor te lichten [30, 32]. Hiervoor vormt de gebruikerservaring uit de zakelijke markt een goede praktijkgerichte basis. emobility-lab zal in dit kader emobility-lab, Eindrapportage 2

3 blijven samenwerken met Dutch-INCERT (kennisplatform geleid door de TU Delft) en ept-lab (Raak Pro van de HAN) en streeft naar meer samenwerking met onder andere, Fontys, Automotive Centre of Expertise (ACE), HvA, Automotive.nl, TNO, University California DAVIS (UCD) en de Vrije Universiteit van Brussel (VUB). De specifieke onderzoeksresultaten van de thema s Regeneratie, Kosten, Veiligheid, Service en Gebruikerservaringen worden verder in de paragrafen 2 t/m 6 besproken. Onderzoeksdocent ir. Erik de Lange van Industrieel Productontwerpen heeft in 2011 in een aanvullende opdracht van het Lectoraat Future Mobility een conceptstudie gedaan naar lichtgewicht elektrische stadsbussen. Uit deze studie is een uitvinding voortgekomen betreffende een lichtgewicht wielophanging voor een sturend wiel van een voertuig geschikt voor in-wheel elektromotoren. Na vertrouwelijk overleg met deskundigen, bussenbouwer VDL en e-traction, is in juni 2012 een patentaanvraag met nummer PA2332NL00 ingediend waarop in 2013 een Europees octrooi is verleend [r]. Vanwege het praktische en essentiële belang van lichtgewichtontwerpen voor de energiezuinigheid van elektrische voertuigen is besloten is om de studie te vervolgen en prof. Fred van Keulen van de TU-Delft te betrekken. In het kader van de samenwerking met de HAN is door onderzoeksdocent ir. Jan Uwland sinds september 2012 gewerkt aan de ontwikkeling van een veiligheidshandboek voor het Raak Pro Electric Power Train project. Het werk heeft eind 2013 geresulteerd in een praktisch bruikbaar handboek dat met name het MKB ondersteunt bij de implementatie van de nieuwe veiligheidsnorm ISO26262 ten aanzien van productontwikkelingen gerelateerd aan elektrische aandrijflijnen. In het handboek is implementatie van het PLUTO project van de HAN als voorbeeld opgenomen. Flankerend aan het emobility-lab onderzoek is in september 2011 de nieuwe minor+ Moving@Rotterdam gestart met de projecten C mm n Cargo [22] en e-scooter [19]. Deze op innovatie gerichte studentenprojecten worden uitgevoerd door studenten van diverse opleidingen en worden ondersteund door de lectoraten Future Mobility, Economie en Logistiek. Het C mm n Cargo project richt zich op de verduurzaming van het goederenvervoer in de Rotterdamse haven en heeft inmiddels geleidt tot een strategische samenwerking met het Havenbedrijf Rotterdam en de bedrijfsorganisatie Deltalinqs op respectievelijk elektrificatie van het container transport en toepassing van waterstof-elektrische voertuigen. Het e-scooter project heeft geleidt tot de leer-werkbedrijf Elektrische Scooterfabriek (ESFA) voor de productie van elektrische scooters op RDM Campus. Deze projecten hebben concrete nieuwe onderzoeksvragen voor de 2 e fase en vervolg van emobility- Lab opgeleverd. Communicatie en Disseminatie: In fase 2 is naast het onderzoeksvervolg veel nadruk gelegd op disseminatie van kennis. Toepassing van de kennis in het curriculum van het onderwijs en in studenten-innovatieprojecten zoals Shell Eco-Marathon (Team Phidippides), Siemens ESCBO (Electric Sports Car Build-Off) en ESFA (Elektrische scooter fabriek op de RDM Campus) is daarbij nagestreefd en in het geval van ESCBO zelfs volledig geïntegreerd. De website is onderdeel geworden van een in het kader van RDM Campus op te zetten Community of Practice Future Mobiliy. Deze Community biedt een open source informatiedeling en het werkplatform tussen onderwijs & onderzoek, bedrijfsleven en overheid. Vanwege voortslepende problemen met de overgang naar het IT systeem Confluence is deze echter nog niet volledig klaar en actueel. De YouTube video Future Mobility [q] geeft het emobility-lab onderzoek op bondige wijze weer. In mei 2012 zijn Frank Rieck en Roeland Hogt van het onderzoeksteam naar Los Angeles afgereisd om deel te nemen aan het Electric Vehicle Symposium (EVS26) en meer internationale contacten te leggen. Aansluitend aan de EVS is deelgenomen aan een handelsmissie naar EV bedrijven en onderzoeksinstelling in Californië en Detroit Michigan [18]. Hierbij is direct contact ontstaan met toonaangevende EV bedrijven zoals Tesla, Coulomb laadpalen, Zero Motorcycles en Ford. Ook ontmoette we kennispartners zoals de befaamde Andrew Frank (geestelijk vader van de Toyota Prius) en David Cole oprichter van het Centre of Automotive Research en presenteren we ons bij de University California DAVIS, de University of LA (UCLA) en Michigan Academy for Green Mobility Alliance (MAGNA). 5 oktober 2012 was Frank Rieck gastspreker tijdens de Green Aruba week, hij presenteerde daar voor het eerst E-Mobility, Beyond Fiction [f], een kennisoverzicht gebaseerd op de emobility-lab resultaten. Tijdens het European Electric Vehicle Congress 19 tot 22 november 2012 te Brussel zijn drie papers in postersessie gepresenteerd [d,g,h]. De laatste resultaten betreffende Regeneratie, Veiligheid en Kosten zijn gepresenteerd tijdens het KiviNiria Jaarcongres op 6 november 2013 te Eindhoven en de EVS27 op 19 november 2013 te Barcelona [i,m,n]. Op de EVS27 heeft Frank Rieck bovendien een van de parallelsessies over Service & New Bussines Models voorgezeten. Daarna zijn er nog verschillende presentaties geweest waar emobilty-lab niet het onderwerp was maar wel de algemene kennis ervan wel werd overgedragen. Voorbeelden zijn de NEMS/e-Busz presentatie tijdens de Clean Fleets bijeenkomst op 12 december 2013 te Bremen [o] en de door Dutch-INCERT georganiseerde en samen met Spijkstaal verzorgde Masterclass EV op 12 maart te Nootdorp [p]. Vanwege succes zullen beide activiteiten nog herhaald worden. De meest recente studiereis was naar Olso, Noorwegen op 4 en 5 juli 2014 [34]. Naast deze externe presentaties zijn er talloze interne presentaties en modules in het onderwijs verzorgd. emobility-lab, Eindrapportage 3

4 1. Planning, organisatie en financiën: Planning: De continuering van het onderzoek in fase 2 heeft zich vooral gericht op het verdiepen en borgen van kennis die voortkomt uit de vier geprioriteerde onderzoeksthema s van Fase 1: Regeneratie, Kosten, Veiligheid en Service. Dit is ook zo voorzien in de originele planning omdat twee jaar voor een dergelijk nieuwe kennisontwikkeling te kort is, zie figuur 1. Zonder de verdieping en borging kan het onderzoek ook niet beklijven en omgezet worden in goed onderwijs en goede ontwerpregels. Het praktijk en ontwerpgerichte onderzoek volgt een min of meer concentrisch proces zoals in figuur 2. Uiteraard kreeg de implementatie van de kennis in onderwijs en beroepspraktijk in fase 2 veel tijd en aandacht. Figuur 1: Planning Figuur 2: Concentrisch verloop onderzoeksproject Hieronder is het concentrisch verloop van een onderzoeksproject schematisch weergegeven: Probleemstelling <> Kenniscontract Onderzoeksvraag > Verkennend Marktonderzoek -Planning <>Goedkeuring -Analysefase -Synthesefase -Rapportage >(tussen)resultaat <>Beslissing go/ no go Herziene vraagstelling > Verdiepend Onderzoek (indien iteratief x maal): -Planning <>Goedkeuring -Analyse -Synthese -Rapportage >Resultaat <>Beslissing go/ no go Eindrapportage / evaluatie > Implementatie Of schematisch weergegeven: Verkennend Marktonderzoek Disseminatie Verdiepend Onderzoek Implementatie Onderwijs & Beroepspraktijk emobility-lab, Eindrapportage 4

5 Organisatie: De vier geprioriteerde onderzoeksthema s Regeneratie (regeneratief remmen & energie), Kosten, Veiligheid en Service (& onderhoud) zijn in 2010 gestart en volgens planning in fase 2 voortgezet. Er zijn zoals gepland verschillende elektrische voertuigen die in de Rotterdamse infrastructuur rijden onderwerp van onderzoek geweest. Te weten: Spijkstaal Parkshuttle van Connexxion, Ecotruck 7500 vuilniswagen in gebruik bij van Gansewinkel, de e-busz gebouwd door e-traction en in gebruik bij de RET, de AGV Connect bestelauto en in gebruik bij Eneco, de Qwic e-scooter gebouwd door de ESFA op RDM Campus, de Lexus CT200h die beschikbaar is gesteld door Louwman & Parqui en de Think leenauto van de Hogeschool zelf. Deze voertuigen zijn zoveel mogelijk op alle vier onderzoeksthema s onderzocht. Daarnaast is in fase 2 de Total Cost of Ownership en Businesscase onderzocht voor elektrische leenauto s zoals de Spijkstaal Spyke-e, elektrische taxi s en hybride elektrische havenvoertuigen. Hierdoor is in de tijd een herhaaldelijk in de praktijk gevalideerde kennisbasis ontstaan die toepasbaar is voor een zo breed mogelijke productdiversiteit. Bij alle onderzoeken is zowel de fabrikant als de gebruiker betrokken geweest. We hebben ons in eerste instantie gericht op elektrische voertuigen voor zakelijk gebruik. Samen met de RAI is in 2013 echter ook een onderzoek gestart ten behoeve van de voorlichting van particuliere geïnteresseerden in elektrisch rijden. Dit onderzoek is gebaseerd op de gebruikerservaringen van de zakelijke Early Adopters. Het resultaat Aankoopargumenten elektrisch autorijden [30] wordt inmiddels verwelkomd door rijksoverheid, RVO/Formule e-team om het privébezit van EV s te stimuleren. Financiën: Omdat het een (gesubsidieerd) onderzoeksproject betreft is het van cruciaal belang om de kosten en de tijd goed te registreren. Aanvankelijk was dit veel handwerk dankzij vernieuwing bij financiën/accountancy is emobility-lab uiteindelijk onderdeel geworden van een geautomatiseerde projectregistratie. De kosten en tijd zijn zoveel mogelijk per kwartaal gedeclareerd. Wij hebben ernaar gestreefd om het vierjarige emobility-lab onderzoek budgetneutraal uit te voeren, dat wil zeggen het totaal van de originele begroting blijft ongewijzigd. De begrootte 50/50 verdeling tussen Fase 1 en 2 is vrijwel gerealiseerd. Het restant van de subsidie voor Fase 2 blijft met gelijk en we hebben inderdaad circa aan contractopdrachten uitgevoerd met name voor Dutch-INCERT en e-traction. In Fase 2 is relatief meer dan in Fase 1 uitgegeven aan de implementatieplannen beroepspraktijk en onderwijspraktijk. De totale kosten van het 4 jarige onderzoek waren geraamd op ruim 1,3 mln en zijn waargemaakt. Het restant van Fase 1 is overgeheveld naar Fase 2 waardoor het totale onderzoeksbudget over de looptijd van 4 jaar gelijk bleef. De beoogde cofinanciering van in Fase 2 bestond voornamelijk uit bijdrage in studentenuren, uren van het eigen lectoraat, In Kind bijdragen van de consortiumleden, directe kosten van het mobiliteitslab op RDM en opbrengsten uit opdrachten van derden. emobility-lab, Eindrapportage 5

6 2. Onderzoek Regeneratie (onderzoeksleiders Eelco Rietveld / Henk Righolt / Frank Rieck): Inleiding: Regeneratief remmen is een essentieel voordeel van elektrisch rijden in de stad, echter er is nog een groot verschil tussen wat theoretisch mogelijk is en wat in de praktijk gerealiseerd wordt. Het efficiëntie voordeel van regeneratief remmen is onderzocht aan de hand van zoveel mogelijk realistische omstandigheden, dat wil zeggen op de (openbare) weg tijdens dagelijks gebruik onder wisselende condities en op een speciaal ingerichte vermogensbank. Analyses moeten aantonen hoe effectief de terugwinning van energie is ten opzicht van het totale verbruik en ten opzichte van het energiebesparingspotentieel. Gaandeweg is ook de afhankelijkheid van de gehele energieketen en het algehele energiemanagement als belangrijk element binnen dit onderzoeksthema meegenomen. Betreft dat laatste is met name gemeten en gerekend aan het verbruik van de elektrische tractie (Battery to Wheel), de verwarming/koeling en het effect van lichtgewicht bij stadsbussen. De paper Using regenerative braking a must for environment die op de EEVC 2012 als poster gepresenteerd is heeft in geactualiseerde vorm een follow-up krijgen op de EVS 27 [l] en het Kivi Niria jaarcongres in 2013 (zie poster op blz. 9 en blz. 10). Resultaten Regeneratie: Dankzij emobility-lab is praktijkinzicht ontstaan over de terugwinning van remenergie van enkele elektrische voertuigen in stadstoepassingen. Uit analyse van de ritprofielen blijkt dat bij een typisch stadsvoertuig zoals een bus en vuilniswagen de energie die nodig is bij veelvuldig remmen in totaal ruim 50% van de hoeveelheid is die nog is voor de aandrijving [b]. Bij ritten buiten de stad waarbij minder geremd wordt ligt dit verhoudingsgewijs veel lager. Afgezien van de voertuig specifieke lucht en rolweerstand is een deel van deze remenergie terug te winnen. Het praktische maximum ligt bij circa 40% van de energie die nodig is om voor te bewegen. Normaal wordt deze energie vernietigd in de mechanische remmen. Bij elektrische voertuigen kan op de elektromotor geremd worden, deze werkt dan als dynamo en wekt stroom op. Houdt men rekening met rendementsverlies dan zal in de praktijk een hoeveelheid remenergie die terug te winnen is circa 35% zijn vergeleken met de energie die nodig om te rijden. In drie vier verschillende voertuigen is deze energie in de praktijk gemeten. Bij de in 2010 en 2011 geteste voertuigen, het Parkshuttle busje en de Ecotruck vuilniswagen kwamen al boven de 20% [b], terwijl de laatste metingen met de e-busz tijdens de de RET dienst in 2012 al 28% relatieve remenergie opleverde [5]. De recent door VDL gebouwde Citea Electric stadsbus leverde het afremmen tijdens een vereenvoudigde SORT cyclus zelfs ruim boven de 30% op [35]. Men mag concluderen dat terugwinning van remenergie voor stadsvoertuigen dus een zeer significantie besparingsfactor is. Daarnaast is gebleken dat chauffeurs veel waardering hebben voor het feit dat ze bij normaal afremmen het rempedaal niet meer hoeven te bedienen. Dit door Tesla zo genoemde one pedal drive heeft zich ontwikkeld als een uniek bedieningscomfort van elektrische auto s. Uit test op een afgesloten circuit, op de RDM Campus vermogensbanken door middel van simulatie is gebleken dat dezelfde terugwinning van energie gerealiseerd wordt met personenauto s [25]. De hoeveelheid energie die tijdens het afremmen teruggewonnen kan worden hangt sterk al van de instelling van de elektronica in het voertuig en van het vermogen van de elektromotor. Zo is bij de e-busz de maximale regeneratieve stroomsterkte in de loop der tijd verhoogd van 80 ampère naar circa 240 ampère (NB: bij 400 volt is dat 32 respectievelijk 96 kw remvermogen). En tijdens de circuittests bleek dat de hybride Lexus CT200h door zijn relatief kleine hulp -elektromotor van 60 kw veel minder energie kan terugwinnen dan de Chevrolet Volt met een vol elektrische 110 kw tractiemotor. Conclusie, hoe krachtiger de elektromotor hoe beter deze in staat is regeneratief te remmen, mits de controller en de accu van het voertuig dit toelaat. In tegenstelling tot wat voor het onderzoek werd aangenomen bleek de opnamecapaciteit van de accu s niet de meest beperkende factor. Zelfs de Lexus CT200h met een zeer kleine accucapaciteit van 1,3 kwh blijkt in staat gemiddeld 5kW en kortstondig 25kW remvermogen op te slaan. Voor insiders dat is 4 tot 19C (verhouding vermogen ten opzichte van capaciteit {kw/kwh}). Op een goede levensduur te bereiken is de accu meestal maatgevender voor het maximum gespecificeerde vermogen van de elektrische voertuig dan de elektromotor. Dit maximum vermogen is doorgaans ruim hoger dan een praktisch bruikbaar regeneratief remvermogen. Dit zou in de toekomst kunnen veranderen als alle vier de wielen onafhankelijk elektrisch aangedreven worden en het door de wetgever is toegestaan om zonder mechanische remmen te rijden. Met dit in het achterhoofd is verder onderzoek gewenst. Resultaten Ketenanalyse: In de Dutch-INCERT verkenning elektrisch rijden deel 1 uit 2010 zijn in het hoofdstuk veiligheid en milieu de state of the art kennis van de verschillende milieuaspecten ten aanzien van CO2 emissies, alternatieven voor energiecentrales, energierendement, verbruiks- en accu-tests, luchtkwaliteit en geluidsoverlast, recycling en materiaalgebruik beschreven [a]. De opdracht aan het emobility-lab is doormiddel een Delphi onderzoek waarbij 23 Nederlandse specialisten zijn geraadpleegd uitgevoerd. Er zijn in het kader van emobility-lab doormiddel van verschillende analyses significante mogelijkheden tot energiebesparing vastgesteld ook over de hele gehele levensduur en energieketen [8]. Uit Life Cycle Analyse (LCA) blijkt dat ten opzichte van de voertuigen met verbrandingsmotoren het succes van de elektrische voertuigen vooral afhangt van de extra belasting van de accuproductie versus de winst van het elektrisch rijden. In het geval van de Spijkstaal Ecotruck vuilniswagen bleek deze balans zowel energie- als milieutechnisch positief te zijn. Daardoor is de LCA van de Ecotruck gunstiger dan van de klassieke vuilniswagen. Ook een literatuurstudie en waarop gebaseerde energieketenanalyse resulteerde in positieve resultaten voor elektrisch vervoer in een stedelijke omgeving [6]. In emobility-lab, Eindrapportage 6

7 termen van totale energie-efficiency bleek zelfs in het slechts denkbare scenario dat elektrische auto s (EV) op door kolencentrales opgewekte centrales zouden rijden al beter te zijn dan gelijksoortige voertuigen met Internal Combustion Engine (ICE). Het nuttige rendement ten opzichte van de energiebron is dan gemiddeld 18% voor EV s versus gemiddeld 14% voor ICE s. Bij stroomopwekking met groen energiecertificaat loopt het nuttige rendement voor EV s op tot waarden tussen 25% en 57%. Dat is een significant meer dan het maximum van 18% dat bij ICE voertuigen haalbaar is [6]. Elektrificatie van het wegvervoer in stedelijke gebieden zoals Rotterdam en de randstad leidt in tegenstelling tot wat in meer generieke vergelijking wordt beweerd significantie besparing van grondstoffen voor energie en levert grote milieuwinst op. Daarbij moet men zich realiseren dat elektrisch rijden nog niet voor alle automobiliteit geschikt is (vooral als het gaat om lange afstanden bij hoge snelheden) maar dat aan de andere kant de accutechnologie qua energie- en milieuprestatie nog sterk in ontwikkeling is en de energieketen voor fossiel langzaam onrendabeler wordt terwijl de energieketen voor stoomopwekking snel verduurzaamt. De toekomstkansen voor grootschalige elektrische mobiliteit zijn daarom bijzonder gunstig [l]. Daarvan moet met name het Automotive onderwijs zich volledig bewust zijn, daar zij de professionals voor de toekomst opleiden. Vervolg: Het praktijkgerichte onderzoek blijkt als publiek toegankelijke kennisbron uniek te zijn en leidt tot verdere samenwerking met andere kennisinstellingen. Het emobility-lab heeft gezien de positieve reacties uit het beroepspraktijk met dit Regeneratie-onderzoek belangrijk pionierswerk verricht. Het consolideren van deze kennis is in het vervolg van belang omdat het nu slechts nog een beperkt aantal metingen betreft. Deze moeten met meer veldtests geverifieerd worden, ook op andere voertuigen en op de vermogensbank. Daarnaast is er behoefte aan praktijkonderzoek naar de efficiency van de motoren met controller (weer te geven in bijvoorbeeld kenvelden voor aandrijving & regeneratief remmen) en het algehele energiemanagement in laadinfra en voertuig inclusief verwarming en koeling. Samenwerking met het systeemonderzoek dat uitgevoerd wordt Raak Pro ept-lab van de HAN speelt hierbij een rol. Laatste stelt toekomstige systeemontwerpers in staat om via computersimulatie de beste configuratie te vinden voor maximale energieterugwinning voor regeneratief remmen in een elektrisch voertuig. De doelstelling in het komende jaren is om metingen aan EV s op de rollenbank te integreren in het onderwijs zodat alle studenten van autotechniek dit in de opleiding als basisvaardigheid meekrijgen. In samenspraak met de opleiding betreft dit een koppel-toerental kromme en de efficiëntie van regeneratief remmen. Nog in discussie is of de opleiding Elektrotechniek of andere kenniscentra betrokken kunnen worden om een bijdrage te leveren in de aansturing en bepaling van koppel-toerental krommen van diverse motortypen (permanent magneetmotoren en/of reluctantiemotoren c.q. inductiemotoren). Omdat het vrijwel onmogelijk is om de zware voertuigen in het lab te testen, zal in eerste instantie een elektrische of hybride personenauto gebruikt worden. Betreffende het energiegebruik blijkt de cabineverwarming in de winter een desastreus gevolg voor de range van EV s te hebben. Onderzocht zal worden in hoeverre het vervolg van emobility-lab hier een bijdrage kan leveren. Het betreft hier zowel busvervoer als personenwagens met elk hun eigen problematiek. Praktijkmetingen zullen gebruikt worden om een eenvoudig te hanteren simulatiemodel te testen. Flankerend aan het emobility-lab heeft onderzoeksdocent ir. Erik de Lange van Industrieel Productontwerpen heeft in opdracht van het Lectoraat Future Mobility een conceptstudie gedaan naar lichtgewicht elektrische stadsbussen. Uit deze studie is een mogelijke uitvinding voortgekomen van een lichtgewicht wielophanging voor een sturend wiel van een voertuig geschikt voor in-wheel elektromotoren. Na vertrouwelijk overleg met deskundigen, bussenbouwer VDL en e-traction is in juni 2012 een Europese patentaanvraag met nummer PA2332NL00 ingediend en toegekend [r]. Vanwege het praktische en essentiële belang van lichtgewicht ontwerpen voor de energiezuinigheid van elektrische voertuigen is besloten is om de studie zo mogelijk als een promotieonderzoek te vervolgen. De mogelijke promotor met is Prof. Fred van Keulen van de TU-Delft. emobility-lab, Eindrapportage 7

8 emobility-lab, Eindrapportage 8

9 emobility-lab, Eindrapportage 9

10 3. Onderzoek Kosten (onderzoeksleiders Jan van de Velde / Frank Rieck): Inleiding: Elektrische voertuigen hebben een heel ander kostenopbouw dan de conventionele voertuigen met een Internal Combustion Engine (ICE). Daardoor is het economische voordeel voor de gebruiker niet direct duidelijk en moeilijk te communiceren. Het succes van innovaties zoals emobility wordt uiteindelijk bepaald door de mate van verkoop ervan. Die verkoop is niet alleen afhankelijk van de aanschafprijs. Alle kosten moeten in beschouwing worden genomen. Bij Business to Business (B2B) gaat het namelijk om de Total Costs of Ownership (TCO), waarin ook wordt gerekend met onderhoud, energiekosten, tussentijdse vervanging, afschrijving en financieringskosten. Een reële praktische vergelijking is slechts mogelijk indien elektrische voertuigen als bedrijfsmiddelen om een functie te vervullen worden vergeleken met diesel of benzine aangedreven voertuigen om diezelfde functie te vervullen. Dit kan heel goed worden uitgevoerd met behulp van de Functionele Eenheid (FE). Een voorbeeld van zo n FE is: Gedurende 10 jaren in de binnenstad van Rotterdam 30 ton bedrijfsafval per week ophalen. Bovendien is er een afgeleid kostenmodel ontstaan waarin leaseprijzen zijn verwerkt. We baseerden ons aanvankelijk met name op gegevens van van Gansewinkel, ROTEB-lease en RET. De ROTEB is de belangrijkste lessor aan Gemeentelijke- een aanverwante diensten in Rotterdam. In 2013 zijn ook voor kleinere voertuigen zoals de Spyk-e of iq EV en de Qwic scooter specifieke business cases uitgewerkt [19]. Daarnaast is er voor het Havenbedrijf Rotterdam en Deltalinqs een verkennende studie gedaan naar de potentiele toepassing van elektrische en waterstof-elektrische voertuigen in de haven [25]. De praktijkgegevens van EV s zijn zoveel mogelijk in de Rotterdamse realiteit door HR-studenten verzameld. Het gaat met name om dagelijkse ritcycli en de verbruikscijfers in kwh/km. Zij hebben op grond van de gemeten waarden gezocht naar mogelijkheden tot verbetering. Vanuit onze praktijkervaringen zijn we met de fabrikanten, vlooteigenaren en concessieverleners in discussie gegaan over de mogelijkheden tot optimalisatie. De paper Insight in the actual cost of Electric Transport [n] die op de EEVC 2012 als poster gepresenteerd is heeft in geactualiseerde vorm een follow-up gekregen in november 2013 op het Kivi-Niria jaarcongres en het internationale EVS 27 (zie poster op blz. 13). Resultaten Kosten Dankzij emobility-lab ontstond een toenemend inzicht in de kosten van een aantal B2B-toepassingen. Er werden ook praktische kostenbesparingsstrategieën gevonden; plan het gebruik zo dat zoveel mogelijk volledig elektrisch wordt en voorkom de inzet van een range-extender bij hybride voertuigen, streef naar optimale klimaatbeheersing in de cabine en gebruik geen accupakket dat groter is dan functioneel nodig. De optimale klimaatbeheersing in de cabine is nader onderzocht. Voorverwarmen of -koelen is cruciaal om energie en kosten te sparen en is bovendien comfortabel. Het kostenmodel is gaandeweg geactualiseerd en verfijnd. De analyses zijn uitbreiding naar andere categorieën van voertuigen. Naast vuilniswagens en stadsbussen is in 2013 ook het gebruik elektrische stadsauto s, taxi s en scooters onder de loop genomen. Het escooters010 project was noodzakelijk om de door de Wethouder van Rotterdam in 2014 geëiste vervanging van alle benzinescooters door escooters te onderbouwen en te stimuleren [19]. Voor de elektrische stadsbus, vuilniswagen en taxi blijkt goed geplande toepassing ondanks de nu nog hogere aanschafkosten economisch te lonen [35, 7, 26]. Het TCO model voor de stadsbus is onder de vlag van Dutch-INCERT voor de stichting Zero Emissie Bus en met hulp van ING en Twijnstra Gudde in 2012 uitgewerkt tot een TCO model dat gebruik kan worden bij duurzame concessieverlening. In het vervolgonderzoek hebben actualisering, onderbouwing en een verdere verfijning en integratie van het operationele en milieukostenmodel voorop gestaan. Milieukosten kunnen meegenomen worden maar slechts als deze tot tastbare kostenposten voor fabrikanten en gebruikers leiden. Bijvoorbeeld: Fijnstof en geluidsoverlast zijn actuele binnenstedelijke problemen die als kostenpost kwantificeerbaar te maken zijn. Bij voorkeur is het werk uitgevoerd door studenten (en docenten) die aan de minor Moving@Rotterdam meededen en afstudeerders. Uiteindelijk is een algemeen bruikbaar beslismodel ontwikkeld dat inzichtelijk maakt waar en waarom emobility als innovatie een economisch succes kan zijn. Recentelijk heeft de TCO systematiek als basis gediend een studie naar de aankoopargumenten elektrisch rijden voor particuliere rijders [30]. Daaruit blijkt dat de vol elektrische personenauto mist men kan leven met een bepekte actieradius wel degelijk kan concurreren met de benzineauto en de plug-in hybride sowieso zal lonen voor de veelrijder die anders een diesel zou kiezen. Met de aangekondigde komst van meer elektrische auto s en dus meer concurrentie zal aanschaf ook voor de privé bezitters gaan lonen. Dat is belangrijk voor een brede maatschappelijke acceptatie van elektrisch rijden en het maximaliseren van de milieuwinst. Met name de zeer zwaar ingezette belastingvoordelen voor de zakelijke rijder heeft een Nederland in 2013 in een koploperspositie gebracht op het gebied van het aantal EV s op de weg maar heeft ook een sfeer gecreëerd dat doorbraak slechts met subsidie te bereiken is. Volgens de TCO berekeningen is dat niet in alle gevallen waar. Vooral nuts en bedrijfsvoertuigen en particulieren die relatief veel elektrische kilometers rijden loont het nu al. Het grote aantal EV s dat over een paar jaar uit de lease op de tweedehands markt komt en een zeer goed ontwikkelde laadinfrastructuur zal de marktpenetratie kunnen versterken. Bovendien blijkt Nederland een aantrekkelijk land voor investering in elektrische mobiliteit. Niet voor niets leiden BYD en Tesla hun Europese operaties al vanuit Nederland. Ook Nederlandse en aan ons onderzoeksnetwerk emobility-lab, Eindrapportage 10

11 gerelateerde producenten zoals Spijkstaal, e-traction, VDL, Qwic en Hytruck en dienstverleners zoals RET, van Gansewinkel, APM Terminals, Epyon en Fastned profiteren direct van de economische groei in de elektrificatie van het wegtransport. Samen met Dutch-INCERT is in 2011 voor de Rijksoverheid een innovatieagenda elektrisch rijden gemaakt waarin technische-economische kansrijke sectoren van EV zijn geëvalueerd [12]. Vervolgens is meegewerkt aan een studie van RVO.nl naar het verdienpotentieel elektrisch vervoer Of e-mobility ons veel economisch gewin zal opleveren zal de toekomst leren echter aan het mobiliteitskosten-inzicht van onze onderzoeks-studenten zal het niet meer liggen. Veelzeggend is in dit verband zijn de onderstaande doelstelling van de Rijksoverheid: Waarom werken aan elektrisch rijden? 1. Het draagt bij aan de versterking van de economische positie van Nederland (o/a nieuwe werkgelegenheid, productontwikkeling en kennis) 2. Het draagt bij aan de energievoorzieningszekerheid van Nederland (wegvervoer is 32% van oliebehoefte, elektrisch rijden bevordert transitie naar duurzame elektriciteit) 3. Het draagt bij aan de klimaatdoelen door reductie van CO2 en verbetert de leefbaarheid in steden door de afname van luchtvervuiling (NOx en fijnstof) en geluid Ref: Elektrisch Rijden in de versnelling Plan van Aanpak Vervolg: We gaan na 2013 door met het bestaande kostenmodel te consolideren en te verbeteren. Dit op grond van opgedane praktijkervaringen in Rotterdamse stad zullen ook verschillende haventoepassingen diepgaander onderzocht worden. De eerste analyses voor het korte afstand containervervoer in de Rotterdamse haven zijn al verricht [YdB]. In eerste instantie blijven we ons richten op gebruik in B2B-situaties maar de roep om private toepassing wordt luider. Samen met de RAI, NLmobility en ANWB zal hieraan gehoor gegeven worden. Er zijn in het model aannamen gedaan op basis van de huidige inzichten. Die aannamen kennen een zekere nauwkeurigheid. We gaan de slechtste en beste uitkomsten regelmatig met nieuwe kosten- en prijsinzichten doorrekenen. We gaan adequaat afbakenen wat de systeemgrenzen van het model zijn en welke beperkingen daaruit volgen. Maar dit beperkte model, gebaseerd op een reële Functionele Eenheid (FE), is een zeer flexibel EXEL-sheet waarin de gebruiker alle gewenste aannamen kan invullen. Het model berekent daarna het resultaat met die assumptie. Mogelijk aanvullende vraagstelling voor een vervolgonderzoek is: Het voordeel van EV kan op basis van het TCO-model, dat uitgaat van een praktische FE, is duidelijk zijn voor de aanbieders van EV maar wat vindt de potentiële koper? Hoe wordt het haar/hem (ook) duidelijk? en hoe communiceren we dat? We zullen in 2014 een begin maken met het gestructureerd in kaart brengen van de behoeften van potentiele gebruikers ten aanzien van de duidelijkheid en eenduidigheid van kosten/baten van EV. emobility-lab, Eindrapportage 11

12 emobility-lab, Eindrapportage 12

13 4. Onderzoek Veiligheid (onderzoeksleider Roeland Hogt): Inleiding: Ongevallen met elektrische voertuigen hebben aangetoond dat de onbekendheid met (on)veiligheidsaspecten gebruik, redding en hulpverlening in de praktijk in de weg kan staan. Grootschalige doorbraak brengt nieuwe onbekende risico s met zich mee en een ongeluk zit in een klein hoekje. Er heerst bij iedere vernieuwing een latente angst die bij het geringste ongeluk kan omslaan in aversie. In het belang van elektrische mobiliteit moet het credo zijn Better Safe than Sorry. De regelgeving is de laatste jaren gelukkig op verschillende punten aangepast voor elektrische auto s maar dat vaak nog onbekend of nog onvolledig doorgevoerd. Men is niet gewend om met de nieuwe techniek om te gaan of is in staat de risico s op realistische wijze in te schatten. Dat geldt zowel nog voor de consument als voor de onderhoudsmonteur en de hulpverlener. De veiligheidsaspecten beperken zich niet alleen tot de botsveiligheid maar betreffen ook voertuigdynamica, elektrocutie, elektromagnetische straling, brand- en explosiegevaar of de algemene verkeersveiligheid. Een stil voertuig wordt in bepaalde situaties ervaren als onveilig, terwijl veel verkeerlawaai juist weer de oorzaak kan zijn van een onveilige omgeving. In de praktijk blijken ervaren EV bestuurders extra alert en zijn verschillende voertuigen voorzien van een wegrijsignaal of een voetgangers vriendelijke toeter. Desondanks vindt de Europese Commissie dat elektrische auto s verplicht geluid moeten gaan produceren. Video s van brandende Tesla s (en BYD bussen) gaan in een mum van tijd de hele wereld over zonder dat een vergelijking wordt getrokken met de risico s bij brandstofauto s. Juist de Tesla Model S is door de Highway National Safety Administration uitgeroepen is tot de veiligste auto ooit getest. Elektrische mobiliteit is niet nieuw er rijden dagelijks treinen, trams, trolleys, metro s en elektrische industriële- en nutsvoertuigen rond zonder dat dit onacceptabele veiligheidsrisico's met zich meebrengt. Ook in dat opzicht is er in het kader van emobility-lab al veel van de Rotterdamse toepassingen geleerd. De paper Electric Vehicle Packaging Tool die op de EVS 26 en de EEVC 2012 als poster gepresenteerd is heeft in geactualiseerde vorm een follow-up gekregen tijdens de EVS 27 te Barcelona in november 2013 (zie poster op blz. 16 en blz. 17). Deze kennis van voertuigdynamica is onderdeel van de onderwijsvernieuwing en essentieel voor het ontwerpen van veilige elektrische voertuigen die over het algemeen een zeer afwijkende gewichtsverdeling hebben ten opzicht van hun brandstofmotor aangedreven voorgangers. Resultaten Veiligheid: Het onderzoek gericht op het thema veiligheid is in 2010 van start gegaan met een beschrijving van risicoscenario s voor verschillende gebruikers [9]. In de Dutch-INCERT verkenning elektrisch rijden deel 1 uit 2010 zijn in het hoofdstuk veiligheid en milieu de state of the art kennis van de verschillende veiligheidsaspecten ten aanzien van elektrische veiligheid, verkeersveiligheid, elektromagnetische compabiliteit en de veiligheidsregelgeving en -normering beschreven [a]. De opdracht aan het emobility-lab is doormiddel een Delphi onderzoek waarbij 23 Nederlandse specialisten zijn geraadpleegd uitgevoerd. De eerste laboratoriumproef betrof een indicatieve Electro Magnetische Comptabiliteitsmeting (EMC) aan de in Noorwegen geproduceerde elektrische leenauto van de Hogeschool Rotterdam in Na evaluatie van de resultaten met specialisten van de firma DARE is geconcludeerd dat professioneel ontworpen EV s (in dit geval de Think, medeontwikkeld door Ford) geen EMC veiligheidsrisico s hoeven op te leveren. Dit zal zeker in de praktijk geborgd worden omdat er op dit gebied in 2012 een strengere wetgeving voor elektrische voertuigen van kracht geworden is. Het emobility-lab heeft met indicatieve metingen bijgedragen tot de bewustwording dat EMC op voertuigniveau belangrijk is. Omdat de professionele analysemiddelen niet beschikbaar zijn zal er geen vervolgonderzoek plaatvinden maar zal samen met ander kenniscentra de ontwikkelingen in het internationale kader bijgehouden worden. In 2012 en 2013 is een eenvoudig te hanteren simulatie model Electric Vehicle Packaging Tool voor de voertuigdynamica ofwel actieve veiligheid ontwikkeld. Het model rekent aan de hand van een virtuele cirkelvormige baan de maximale dwarsversnelling en rolbeweging. Het dynamische gedrag wordt aan de hand van sinusvormig traject berekend en kan tot maximaal 0,4 g de een veilige sliphoek bepalen. De paper Electric Vehicle Packaging Tool is in 2012 voor het eerste op de EVS 26 en de EEVC als poster gepresenteerd [g]. Door studenten van het ESCO team en in samenwerking HAN is de tool in 2013 doormiddel van praktijkproeven gevalideerd. Met de oplevering van de ontwerprichtlijn en de toepassing ervan in ontwerpen kan een standaard gezet worden met een brede toepassing: onderwijs, ontwerp & ontwikkeling en toetsing. Hiermee is de doelstelling voor wat betreft een design tool op het gebied van de veiligheid afgedekt. In het kader van de samenwerking met de HAN is in 2012 en 2013 door onderzoeksdocent ir. Jan Uwland gewerkt aan de ontwikkeling van een veiligheidshandboek voor het Raak Pro Electric Power Train project (volgens ISO). Last but not Least is voor de ANWB in 2013 een studentenproject gestart dat de risico s van geluidloze voertuigen voor andere weggebruikers moet verkleinen zonder de aantrekkelijkheid van stille mobiliteit te niet te doen [27]. Zeker in combinatie met de andere onderzoekslijnen is een waardevol resultaat gerealiseerd waarbij de Hogeschool Rotterdam in Nederland een rol speelt in het bundelen en verspreiden van de kennis in de vorm van Best Practice op het gebied van veiligheid emobility. emobility-lab, Eindrapportage 13

14 Vervolg: We hebben met name voor het vervolg van de ontwikkeling van het Electric Vehicle Packaging Tool behoefte aan een integrerende en verbindende benadering. Daarmee willen we eerst de focus leggen op dat wat we nu hebben te delen en daarbij projecten te benoemen waarin de verdieping plaats kan vinden. De focus zal liggen op: Voertuigprestaties: Optimalisatie naar steady state en dynamisch gedrag (meerdere manoeuvres) Voertuigkosten: Materiaal, onderdelen en productie Voertuigontwikkeltijd: Doorlooptijd ontwikkeling Er zou met meer partners samengewerkt moeten worden om (ook in samenspel met andere emobility-lab thema s) om de kennis en tools ook daadwerkelijk toe te passen. Op de EEVC is afgesproken op de Lupo EL en de Lupo 3L van de TUE als concrete testvoertuigen gebruikt kan worden dit is er echter nog niet van gekomen. Verdere toepassing van de tool in het algemene Automotive onderwijs is nog mogelijk: 1. Verwerken van de tool in cursuslijn en projectenlijn. Toepassing kan breed zijn maar moet nog afgestemd worden (o/a met ACE, Dutch-INCERT en CIVOM) 2. Delen tool op (inter)nationale kennisplatforms. De eerste stappen zijn al gezet maar tijd en aandacht voor follow up is lastig. Samen met TNO en ANWB zou het in de verkenning genoemde en typisch Nederlandse veiligheidsrisico s van de auto te water onderzocht kunnen worden (internationaal is daar geen aandacht voor). emobility-lab, Eindrapportage 14

15 emobility-lab, Eindrapportage 15

16 emobility-lab, Eindrapportage 16

17 5. Onderzoek Service (onderzoeksleider Constant Staal): Inleiding: Testen met niche voertuigen en prototypes hebben aangetoond dat elektrische voertuigen technisch zeer goed rijden, maar hoe zijn ze uiteindelijk te onderhouden en wat is er nodig om een service netwerk op te bouwen? Service en met name (werkplaats)handboeken en goed opgeleide onderhoudsmonteurs hebben een belangrijk effect op de instandhouding en continuïteit van emobility. Grootschalige en professionele toepassing is slechts mogelijk als de volgende zaken opgelost worden: Welk regulier onderhoud vergt een elektrische voertuig en wat is de infrastructuur voor optimale instandhouding; Wat is de kennis, het vakmanschap en wat zijn de faciliteiten en veiligheids- / ARBO omstandigheden die nodig is? Want zonder goed onderhoud staan ook elektrische auto s uiteindelijk stil. Resultaten Service: Tijdens het onderzoek is gepoogd het Service onderzoek vorm te geven. Dit is echter voor het HBO een lastige materie omdat wat betreft opleiding dit thema meer in de lijn van het MBO ligt. We zijn dan ook zeer verheugd met het feit dat het landelijk Centrum Innovatieve Vakmanschap Onderhoud Mobiliteit (CIVOM) in 2011 in Rotterdam gestart is. De HR is medeondertekenaar van dit topsectoren initiatief. Concretisering voor emobility is ten dele gelukt omdat er een vraag van de RET ten aanzien van het gebruik en het onderhoud van de e-busz ontstond. Samen met e-traction zijn door studenten voor het eerste professionele gebruikers- en onderhoudshandboeken gemaakt [13]. Ook hebben studenten de toekomstige Efficiency Garage beschreven [14]. Op 2 november 2011 is in dit kader een bezoek gebracht aan de garage van ROTEB lease. Ook Gerard van Knijff van het CIVOM was daarbij aanwezig. ROTEB lease heeft circa 4500 voertuigen in beheer en of onderhoud, hiervan zijn meer dan 200 elektrisch. Zowel 2 Ecotruck vuilniswagens, 35 AGV Connects als tientallen elektrische Qwic scooters zijn bij ROTEB in onderhoud. Daarnaast heeft ROTEB de Plug-in hybride Toyota Priussen van het proeftuinen programma in beheer en hebben zelf hybride Volvo vuilniswagens, elektrische veegwagens en vier nieuwe elektrische Mercedes Vito bestelauto s. De praktische kennisopbouw is in potentie nergens zo geconcentreerd en divers als bij ROTEB. Het garage-personeel bij de ROTEB en het emobility-lab van de RDM Campus hebben de inmiddels door de ARBO verplicht gestelde NEN 3140 opleiding voor veilig werken met elektrische voertuigen gevolgd. De kennis over elektrische voertuigen zelf is echter nog gering omdat de meeste nog onder fabrieksgarantie vallen en door de leverancier gerepareerd worden. Ook de specifiek voor elektrische voertuigen normen ECE R100 en R101 zijn van kracht geworden en dus ook opgenomen in het onderwijs van autotechniek. Vanaf 2012 hebben studenten analyses gemaakt van nieuwe onderhouds- en serviceconcepten [20]. Opvallend was hoe weinig daarover concreet bekend was en hoe weinig er bij de dealers over nagedacht werd. Uit de vergelijking van een normale Smart met een e-smart blijkt dat circa de helft van de onderhoudsposten overbodig is geworden. Daarnaast wordt aanbevolen om naast training van de monteurs en hulpverleners speciale geïsoleerde werkplekken met dito gereedschappen en meetapparatuur voor elektrische auto s in te richten. Doordat het werk veel analytischer en schoner wordt zal ook de logistiek in de garage meer het karakter hebben van een testomgeving. En tenslotte zal telematica en service op afstand een veel grotere rol spelen bij het onderhoud, updates en informatiedeling [21]. Tesla is op dat gebied al toonaangevend. Vervolg: De samenwerking met het CIVOM zal naar verwachting een meer definitieve vorm krijgen. MBO studenten zijn regelmatig te gast bij Automotive Engineering op de RDM Campus en krijgen daar concreet te maken met de technische aspecten van elektrische voertuigen. Met afstudeerders en in samenwerking met auto-importeurs, voertuigfabrikanten, lease maatschappijen en bijvoorbeeld ANWB en BOVAG zal verder gewerkt aan de vormgeving van toekomstige servicemodellen. Dit levert regelmatig interessante afstudeeropdrachten op het gebied van full-service en onderhoud. Specifieke onderzoeken moeten inzicht geven wat er verwacht wordt in de toekomst op het gebied van diverse toepassingen van elektrische voertuigen. Hierbij kan gedacht worden aan de manier waarop de onderhoudswerkzaamheden van elektrische voertuigen het beste uitgevoerd kunnen worden, hoe deze service verleend gaat worden en niet te vergeten met welk verdienmodel. Bij de opdrachten hoort niet alleen het onderzoeken van elektrische voertuigen zelf maar ook de (oplaad) infrastructuur, de toepassing, marketing en promotie. emobility-lab, Eindrapportage 17

18 Service: van naar emobility-lab, Eindrapportage 18

19 6. Onderzoek Gebruikerservaringen (onderzoeksleider Frank Rieck): Inleiding: De emobility-lab stuurgroep heeft in september 2011 voorgesteld de gebruikerservaringen van professionele Early Adopters te onderzoeken en uit te werken in gebruikersscenario s die ook te vertalen zijn naar de argumenten voor privégebruik. We hebben hiervoor in fase 2 opdrachten aan studenten gegeven. Dit onderzoek is uiteindelijk via Dutch-INCERT contact voor de ANWB [27] en de RAI [30] uitgewerkt. Het onderzoek richtte zijn daardoor vooral op het landelijke elektrisch rijden programma. Onderzocht is: De verwachting ter aanzien van het gebruiksgemak, kosten en veiligheid versus de dito dagelijkse ervaringen in de praktijk. De eerste bladzijde van het adviesrapport voor de RAI vind u op bladzijde 21 [32]. Resultaten Gebruikerservaringen: Koninklijk Vervoer Nederland (KVN) heeft in 2012 een opdracht gegeven om de gebruikerservaringen van de proeftuin innovatieve OV-bussen in kaart te brengen. De opdracht luidde als volgt: Vervoerders konden dankzij het project Innovatieve OV-bussen van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu twee jaar ervaringen opdoen in pilot projecten met innovatieve bussen. Als resultaat van dit onderzoek is voor iedereen inzichtelijk geworden welke pilot projecten zijn uitgevoerd welke technieken zijn toegepast en wat de uitkomsten waren. De uitkomsten betreffen betrouwbaarheid, het verbruik, ervaringen van chauffeurs, onderhoudskosten en overige relevante ervaringen zoals de reactie van de passagiers. Het NEMS project met de e-busz van de RET in Rotterdam was één van de pilotprojecten en heeft vanwege de positieve resultaten een vervolg gekregen tot 2018 [o]. De opdracht aan emobility-lab om de monitoring van het NEMS project te doen heeft als voorbeeld gediend voor meer uitgebreide onderzoeken naar gebruikerservaringen samen met Dutch-INCERT, ANWB en RAI. De onderzoeken naar gebruikersperceptie [27] en aankoopargumenten [30] hebben interessante input geleverd voor de communicatie en het beleid betreffende elektrisch rijden. Naast Dutch-INCERT, ANWB en RAI hebben de stichting DOET, de stichting Zero Emissie Bus en de door de Rijksoverheid ingestelde taskforce Formule e-team de onderzoeksresultaten ter harte genomen. Niet onbelangrijk in dit verband is dat de lector Future Mobility FR, het in 2013 gekozen is tot voorzitter van Dutch- INCERT (emobility kennisnetwerk met 3-TU s; Delft Eindhoven en Twente en de 4 HBO s: HR, HAN, Fontys en HvA) en namens de Nederlandse Rijksoverheid zitting heeft in de Board van AVERE in Brussel (organisator van de EVS en EU representant voor elektrische mobiliteit). Vervolg: Via de partners en het netwerk Community of Practice Future Mobility kan de komende jaren een meer gestructureerde aanpak gekozen worden. Daarvoor kan via Dutch-INCERT een AIO-er gezocht worden. Het doel is om daadwerkelijk de opgedane gebruikerservaringen in de praktijk op meer wetenschappelijke wijze te toetsen aan verwachtingen die elektrische mobiliteit schept. Er zal dus vooral gesproken moeten worden met chauffeurs, passagiers, vlootmanagers, garagemonteurs en hulpverleners. In feite dezelfde doelgroepen die voor in de veiligheidsanalyse zijn gebruikt. Een vervolg van het onderzoek zal wel afhangen van de vraag of een dergelijk gebruikersonderzoek blijvende meerwaarde heeft voor de innovatie in het HBO onderwijs. Monitoring van technische, economische en logistieke aspecten heeft zich wel bewezen als een zeer leerzame activiteit van het emobility-lab. Naast monitoring van elektrische stadsbussen is monitoring ook succesvol opgepakt voor havenvoertuigen [23]. Deze positieve ervaring met monitoring delen wij met drie andere hogescholen, HAN, Fontys en HvA en heeft daarom kortgeleden geleidt tot een gezamenlijke RAAK Publiek aanvraag Monitoring for e-mobility (MOFEMO) [28]. Ondanks dat deze aanvraag nog niet gehonoreerd is zijn de partners in ACE+ verband van plan door te gaan met samenwerking het gebied van monitoring en daarmee met het kennisdelen van cruciale gebruikerservaringen. emobility-lab, Eindrapportage 19

20 Eerste bladzijde adviesrapport voor de RAI door afstudeerder I. Bingul emobility-lab, Eindrapportage 20

Introductie. ir. Frank Rieck

Introductie. ir. Frank Rieck Schone mobiliteit vanuit marktperspectief Sprekers: Frank Rieck, Hogeschool Rotterdam John Akkerhuis, Gemeentewerken Rotterdam Otto Friebel, Van Gansewinkel Ad van Merrienboer, VDL Bus&Coaches Time keeper:

Nadere informatie

Elektrisch rijden is de toekomst

Elektrisch rijden is de toekomst Elektrisch rijden is de toekomst Duurzaam onderweg in Rotterdam www.rotterdam.nl/elektrischrijden Elektrisch rijden neemt een vlucht. Er rijden steeds meer elektrische voertuigen rond. Een positieve ontwikkeling

Nadere informatie

KIVI NIRIA Jaarcongres 6 november 2013. Werner Ghitti, Directeur

KIVI NIRIA Jaarcongres 6 november 2013. Werner Ghitti, Directeur KIVI NIRIA Jaarcongres 6 november 2013 Werner Ghitti, Directeur Spijkstaal Elektro B.V. Opgericht in 1938 in Spijkenisse Toonaangevend bedrijf op het gebied van elektrisch en duurzame mobiliteit Al 60

Nadere informatie

Fleetclub van 100. Welkom

Fleetclub van 100. Welkom Fleetclub van 100 Welkom Fleetclub van 100 Welkom Michel Dudok Manager Fleetsales & Leasing Doel van deze workshop Na afloop van de workshop bent u op de hoogte van De achtergronden, techniek en actuele

Nadere informatie

WAT U WILT WETEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN

WAT U WILT WETEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN ALD FAQ WAT U WILT WETEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN INHOUD 1. Is elektrisch rijden iets voor mij? 3 2. Welke soorten elektrische auto s zijn er? 3 3. Welke auto is voor mij geschikt? 4 4. Hoe ver kan ik rijden

Nadere informatie

Presentatie nieuwe concepten

Presentatie nieuwe concepten Zero-emission voertuigen vragen andere aanpak, Gertjan Koornneef, Robin Vermeulen, Sam van Goethem, Robert Koffrie 2 Uitbreiding steekproefprogramma ZE bussen. Sluiten prestaties van nieuwe productaanbod

Nadere informatie

Programma elektrisch rijden. Resultaten praktijkproef en hoe nu verder?

Programma elektrisch rijden. Resultaten praktijkproef en hoe nu verder? Programma elektrisch rijden Resultaten praktijkproef en hoe nu verder? André de Boer Senior Adviseur Vervoersmobiliteit Verantwoordelijk voor uitvoering tactisch en strategisch wagenparkbeheer. Operationeel

Nadere informatie

Zero emissie busvervoer in Limburg Pilot lijn 4 in Maastricht

Zero emissie busvervoer in Limburg Pilot lijn 4 in Maastricht Zero emissie busvervoer in Limburg Pilot lijn 4 in Maastricht P.F.C.W. Van der Broeck, 15-03-2013 1 Waarom Zero Emissie Busvervoer? 1. Verbeteren luchtkwaliteit Maastricht (fijn stof); 2. Klimaatdoelen

Nadere informatie

Monitoring innovatieve bussen in de dienstregeling in Nederlandse steden (2008-2014)

Monitoring innovatieve bussen in de dienstregeling in Nederlandse steden (2008-2014) Monitoring innovatieve bussen in de dienstregeling in Nederlandse steden (2008-2014) CE Delft Independent research and consultancy since 1978 Transport, energy and resources Know-how on economics, technology

Nadere informatie

met elf Concept Plug-in Hybrids deel, die worden geleased door Rijkswaterstaat, Eneco, Stedin, Roteb, TNT en Van Gansewinkel.

met elf Concept Plug-in Hybrids deel, die worden geleased door Rijkswaterstaat, Eneco, Stedin, Roteb, TNT en Van Gansewinkel. Concept Toyota Plug-In Hybrid R&D praktijktest techniek toekomstvisie Uitvoerige praktijktest Toyota test wereldwijd zeshonderd Concept Plug-in Hybrid Vehicles (Concept PHV) in een R&D praktijktest. Het

Nadere informatie

Transitie naar elektrisch vervoer

Transitie naar elektrisch vervoer Transitie naar elektrisch vervoer Chantal de Graaf 10 oktober 2018 Ecomobiel Over EVConsult Unieke expertise op het gebied van duurzaam vervoer Missie: het versnellen van de transitie naar 100% zero emissie

Nadere informatie

Wat is bepalend voor succes van duurzame mobiliteit?

Wat is bepalend voor succes van duurzame mobiliteit? Inzicht in actuele operationele kosten van duurzame mobiliteit' Wat is bepalend voor succes van duurzame mobiliteit? Duurzame mobiliteit Succes Kosten TOEKOMST? Jan van de Velde Aanschaf in B2B TCO Inzicht

Nadere informatie

Elektrisch rijden in de praktijk

Elektrisch rijden in de praktijk We gaan elektrisch vooruit! Een impuls voor elektrisch vervoer in Rotterdam Elektrisch rijden in de praktijk Klimaatprobleem? Google earth januari 2009 Rotterdam Climate Initiative Als stad met wereldhaven

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 januari 2014) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

INNOVATIE- MOTOR VOOR HAVEN EN STAD

INNOVATIE- MOTOR VOOR HAVEN EN STAD INNOVATIE- MOTOR VOOR HAVEN EN STAD _ RDM CENTRE OF EXPERTISE Rotterdam heeft de ambitie uit te groeien tot een klimaatbestendige deltastad met de meest innovatieve en duurzame haven ter wereld. Deze ambitie

Nadere informatie

HIGH EFFICIENCY MOTOREN IN PRAKTIJK

HIGH EFFICIENCY MOTOREN IN PRAKTIJK HIGH EFFICIENCY MOTOREN IN PRAKTIJK Energie besparen met motoren Seminar MCP (3) 24-06-2010 Ing. P. v. Moerkerken SG/A/ASM/TRE/AOA KIVI NIRIA Regio Leiden Programma Seminar MCP (3) 14:30 u. Ontvangst met

Nadere informatie

Plug-in Hybrid. juni 2013

Plug-in Hybrid. juni 2013 Plug-in Hybrid Electric Vehicles juni 2013 Begin 2013 reden In Nederland ongeveer 8.000 personenauto s met 0% fiscale bijtelling. Het overgrote deel hiervan zijn elektrische auto s die tevens een benzine-

Nadere informatie

E Series TRUCKS.COM. New Energy Efficiency Sustainability Safety

E Series  TRUCKS.COM. New Energy Efficiency Sustainability Safety E Series WWW.GINAF TRUCKS.COM New Energy Efficiency Sustainability Safety GINAF Trucks Nederland B.V. is een vrachtwagenfabrikant met 70 jaar ervaring in ontwikkeling en truckbouw voor de niche markt.

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 oktober 2014) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Energietransitie bij Mobiliteit

Energietransitie bij Mobiliteit Energietransitie bij Mobiliteit Aanpak openbaar vervoer in Zuid-Holland Jan Ploeger Presentatie voor Inspiratiedag KPVV 15 oktober 2015 In Zuid-Holland is pas 2,2 % van het energieverbruik duurzaam. Nationale

Nadere informatie

Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst. Kivi Niria congres Sustainable Mobility

Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst. Kivi Niria congres Sustainable Mobility Rijden op H2 is meer dan een andere bus Op weg naar een schone toekomst Kivi Niria congres Sustainable Mobility Rob van der Sluis 1 Van fossiel naar duurzaam Andere brandstof / energiedrager Andere infrastructuur

Nadere informatie

Rotterdam. Rotterdam stimuleert elektrisch rijden

Rotterdam. Rotterdam stimuleert elektrisch rijden Rotterdam Rotterdam stimuleert elektrisch rijden Betere luchtkwaliteit en minder geluidsoverlast voor iedereen Aantrekkelijke regeling elektrische oplaadpunten Elektrisch rijden voor een duurzame toekomst

Nadere informatie

Hydrogen the way to. in the Harbour? F.G. Rieck MSc Professor Future Mobilty Chairman Dutch-Incert & Yves du Bois BSc

Hydrogen the way to. in the Harbour? F.G. Rieck MSc Professor Future Mobilty Chairman Dutch-Incert & Yves du Bois BSc Hydrogen the way to Electric Presentatie Mobility titel in the Harbour? F.G. Rieck MSc Professor Future Mobilty Chairman Dutch-Incert & Yves du Bois BSc Rotterdam, 00 januari 2007 RDM Campus (Breeding

Nadere informatie

Verlag van de reis naar Amerika (EVS26 en Detroit) Verslag reis naar Amerika, Electrical Vehicle Symposium (EVS26) en Detroit

Verlag van de reis naar Amerika (EVS26 en Detroit) Verslag reis naar Amerika, Electrical Vehicle Symposium (EVS26) en Detroit Verslag reis naar Amerika, Electrical Vehicle Symposium (EVS26) en Detroit Deel 2, 6, 7 en 8 mei 2012 Roeland Hogt, Zondagavonnd 11 uur Net terug van een avond aan de kust van Santa Monica kan ik nog wel

Nadere informatie

INITIATIEFVOORSTEL ELEKTRISCHE STADSBUSSEN. Amsterdam Elektrisch ook de OV Stadsbus

INITIATIEFVOORSTEL ELEKTRISCHE STADSBUSSEN. Amsterdam Elektrisch ook de OV Stadsbus INITIATIEFVOORSTEL ELEKTRISCHE STADSBUSSEN Amsterdam Elektrisch ook de OV Stadsbus Roderic Evans-Knaup 21-11-2012 Amsterdam heeft een elektrische ambitie, een ambitie die o.a. moet zorgen voor een betere

Nadere informatie

Algemene presentatie. Informatiebijeenkomst Adviseurs Openbaar Vervoer Rotterdam, 13 maart 2011

Algemene presentatie. Informatiebijeenkomst Adviseurs Openbaar Vervoer Rotterdam, 13 maart 2011 Informatiebijeenkomst Adviseurs Openbaar Vervoer Rotterdam, 13 maart 2011 Algemene presentatie Alle intellectuele eigendomsrechten met betrekking tot deze presentatie berusten bij de Stichting Zero Emissie

Nadere informatie

Ga in de Businesscase ook in op het bredere economisch/financieel perspectief en denk daarbij aan:

Ga in de Businesscase ook in op het bredere economisch/financieel perspectief en denk daarbij aan: In deze toelichting vindt u een handreiking voor een businesscase specifiek gericht op innovatie (met uitsluiting van fieldlabs) (1) of fieldlabs (2) of koolstofarme economie (3). 1. Voor Innovatie: Het

Nadere informatie

Elektrisch Rijden Monitor 2018

Elektrisch Rijden Monitor 2018 Elektrisch Rijden Monitor 2018 Samenvatting consumentenonderzoek December 2018 De context Elektrisch vervoer is voor de ANWB een zeer relevant onderwerp. De overheid ontwikkelt nieuw beleid om te komen

Nadere informatie

SCRIPTS: Mobiliteitsdiensten voor toekomst Beginnend in heden. Prof. Dr. Henk Meurs, Radboud Universiteit

SCRIPTS: Mobiliteitsdiensten voor toekomst Beginnend in heden. Prof. Dr. Henk Meurs, Radboud Universiteit SCRIPTS: Mobiliteitsdiensten voor toekomst Beginnend in heden Prof. Dr. Henk Meurs, Radboud Universiteit Innovaties in verkeer en vervoer SURF: Smart Urban Regions of the Future (SURF) - Vanuit onder meer:

Nadere informatie

Elektrisch Rijden. Transitie Wagenpark en Bestelbussen werksessie 1. Flip Oude Weernink, Mark Gorter 13 april 2018

Elektrisch Rijden. Transitie Wagenpark en Bestelbussen werksessie 1. Flip Oude Weernink, Mark Gorter 13 april 2018 Elektrisch Rijden Transitie Wagenpark en Bestelbussen werksessie 1 Flip Oude Weernink, Mark Gorter 13 april 2018 Introductie Middag 1 elektrisch rijden en jouw wagenpark Introductie en kennisvragen opstellen

Nadere informatie

Groeien door samenwerken

Groeien door samenwerken Samenwijs en verder Hoe kan het onderwijs een bijdrage leveren aan de duurzame maatschappelijke innovatie vanuit het concept Samenwijs? Roeland Hogt (Automotive, RDM CoE, Kenniscentrum RDM, ACE) Ism Ans

Nadere informatie

Iedereen overal en altijd laden

Iedereen overal en altijd laden Iedereen overal en altijd laden Jorrit Zijdewind 19-11-2015 1 1 intro zelf 19-11-2015 Allego template Even voorstellen 2 Geboren en getogen in Utrecht Onrustig en reislustig Van fysiotherapeut naar communicatiefanaat

Nadere informatie

Welkom. Terence Otemann Area Service Manager DAF Nederland A PACCAR COMPANY DRIVEN BY QUALITY

Welkom. Terence Otemann Area Service Manager DAF Nederland A PACCAR COMPANY DRIVEN BY QUALITY Welkom Terence Otemann Area Service Manager DAF Nederland OP WEG NAAR NOG SCHONER TRANSPORT GLOBAL WARMING LUCHT KWALITEIT Local Nationaal Week + trip ~ 1500km 2-3 day trip ~ 500km 1 day trip ~ 250km DC

Nadere informatie

Green-Consultant - info@green-consultant.nl - Tel. 06-51861495 Triodos Bank NL17TRIO0254755585 - KvK 58024565 - BTW nummer NL070503849B01 1

Green-Consultant - info@green-consultant.nl - Tel. 06-51861495 Triodos Bank NL17TRIO0254755585 - KvK 58024565 - BTW nummer NL070503849B01 1 Bestemd voor: Klant t.a.v. de heer GoedOpWeg 27 3331 LA Rommeldam Digitale offerte Nummer: Datum: Betreft: CO 2 -Footprint & CO 2 -Reductie Geldigheid: Baarn, 24-08-2014 Geachte heer Klant, Met veel plezier

Nadere informatie

ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR TAXISECTOR. Gent, 26 juni 2018

ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR TAXISECTOR. Gent, 26 juni 2018 ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR TAXISECTOR Gent, 26 juni 2018 Structuur Achtergrond: Taxi s elektrische voertuigen Een rendabele business case? Voorwaarden Voorbeeld Markttrends tot 2020 Ondersteuning overheid

Nadere informatie

Elektrische distributie in NL 'N Update & pilot resultaten

Elektrische distributie in NL 'N Update & pilot resultaten Elektrische distributie in NL 'N Update & pilot resultaten Laundry Experience Event 17 March 2017 Content 1. Elektrificatie in NL 2. Visie overheid en de G4 3. Uitkomsten pilots 1. Geschikte marktsegmenten

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 30 april 2015) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Op weg naar. Doetinchem, 8 maart 2018

Op weg naar. Doetinchem, 8 maart 2018 Op weg naar Doetinchem, 8 maart 2018 Agenda VDL Pieter Bastiaansen Mogelijkheden en ontwikkelingen batterij-elektrisch en waterstof-elektrisch Suez Edwin Kramer Batterij-elektrisch en waterstof-elektrisch

Nadere informatie

Alfen MVO nieuws. Voortgang acties m.b.t. onze CO2 ambities

Alfen MVO nieuws. Voortgang acties m.b.t. onze CO2 ambities Alfen MVO nieuws Voortgang acties m.b.t. onze CO2 ambities 9 april 2018 In het kader van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) willen wij u middels deze nieuwsbrief informeren over de voortgang

Nadere informatie

TOELICHTING TENDER. Amsterdam, 26 juli, 2010

TOELICHTING TENDER. Amsterdam, 26 juli, 2010 TOELICHTING TENDER Amsterdam, 26 juli, 2010 Steeds meer Nederlandse bedrijven hebben zowel financieel als ecologisch, belang bij een duurzame toekomst. Elektrisch vervoer biedt een unieke mogelijkheid

Nadere informatie

Project Transumo A15 Van Maasvlakte naar Achterland Innovatie input TU Delft

Project Transumo A15 Van Maasvlakte naar Achterland Innovatie input TU Delft Project Transumo A15 Van Maasvlakte naar Achterland Innovatie input TU Delft Satish K. Beella, René van Someren september 2008 Inhoudsopgave Introductie 3 Schematisch overzicht transportpreventie (goederen)

Nadere informatie

Congres Logistiek Slim verbinden! Tien jaar Lectoraat Logistiek: terug- en vooruitblik

Congres Logistiek Slim verbinden! Tien jaar Lectoraat Logistiek: terug- en vooruitblik Congres Logistiek Slim verbinden! Tien jaar Lectoraat Logistiek: terug- en vooruitblik Stef Weijers, Lector Logistiek en Allianties, HAN 31 januari 2013 Anno 2012 In Logistiek is 15% van de bedrijven wel

Nadere informatie

E-car sharing in Zuid - Limburg

E-car sharing in Zuid - Limburg E-car sharing in Zuid - Limburg Visie en toepassing in Zuid Limburg Waarom e-car sharing in Zuid-Limburg? Waarom dit e-car sharing project? o Doorbraak van e-mobility in minder dicht bevolkte gebieden

Nadere informatie

WB Evolving Design Hybride systemen

WB Evolving Design Hybride systemen WB3110 - Evolving Design Hybride systemen Marco de Beurs Examiner EPO Brandstof Electriciteit Voertuig met verbrandingsmotor: compact / licht, veel vermogen, vervuiling, complexe aandrijflijn. Voertuig

Nadere informatie

De doelstellingen luidt: 4% reductie veroorzaakt door elektraverbruik door het geheel over te stappen naar groene stroom in 2017.

De doelstellingen luidt: 4% reductie veroorzaakt door elektraverbruik door het geheel over te stappen naar groene stroom in 2017. Twee maal per jaar voert Rail Partner Holland een review uit m.b.t. de stand van zaken aangaande CO2- reductiedoelstellingen. Tijdens deze halfjaarlijkse evaluatie worden alle genoemde maatregelen gecheckt.

Nadere informatie

s-hertogenbosch, juni 2013 Samenwerkingsovereenkomst Brabantse Pilot Publieke Laadinfrastructuur Provincie Noord-Brabant en Enexis

s-hertogenbosch, juni 2013 Samenwerkingsovereenkomst Brabantse Pilot Publieke Laadinfrastructuur Provincie Noord-Brabant en Enexis Samenwerkingsovereenkomst Brabantse Pilot Publieke Laadinfrastructuur Provincie Noord-Brabant en Enexis INHOUD 1. Inleiding 2. Pilot laadinfrastructuur Brabant 3. Overwegingen 4. Doelstellingen 5. Gefaseerde

Nadere informatie

E - Serie. The key to a sustainable future Sustainability Efficiency Reliability Safety

E - Serie. The key to a sustainable future   Sustainability Efficiency Reliability Safety E - Serie The key to a sustainable future WWW.GINAF-DURABLE.COM Sustainability Efficiency Reliability Safety GINAF Trucks Nederland B.V. is een vrachtwagenfabrikant met 70 jaar ervaring in ontwikkeling

Nadere informatie

De impact van elektrisch vervoer op het elektriciteitsnet. Femke Hulsbergen

De impact van elektrisch vervoer op het elektriciteitsnet. Femke Hulsbergen De impact van elektrisch vervoer op het elektriciteitsnet Femke Hulsbergen 7 januari 2011 Inhoud TNO Oplaadmogelijkheden elektrisch vervoer Belasting op het netwerk De kosten om overbelasting te voorkomen

Nadere informatie

Meten is meer weten Data-analyse en gedragsonderzoek

Meten is meer weten Data-analyse en gedragsonderzoek Meten is meer weten Data-analyse en gedragsonderzoek Jan Dam, Hogeschool van Amsterdam, projectleider U-SMILE onderzoeksproject 8 maart 2018, Studiebezoek Vlaamse Delegatie 1 Wat onderzoekt HvA? Voorrangsregeling

Nadere informatie

CO 2 EN ENERGIE REDUCTIEDOELSTELLINGEN Haarsma Groep

CO 2 EN ENERGIE REDUCTIEDOELSTELLINGEN Haarsma Groep CO 2 EN ENERGIE REDUCTIEDOELSTELLINGEN Haarsma Groep Infra & milieu Beton & Industrie bouw Infra Beheer Transport Kraanverhuur 1 1. Inleiding De Haarsma Groep hecht waarde aan duurzaamheid en het milieu.

Nadere informatie

URBINN Roadmap URBINN is de ontwikkeling van een duurzaam autonoom voertuig voor de last mile en is in 2016 gestart vanuit De Haagse Hogeschool / Beta

URBINN Roadmap URBINN is de ontwikkeling van een duurzaam autonoom voertuig voor de last mile en is in 2016 gestart vanuit De Haagse Hogeschool / Beta ROADMAP 2017-2020 URBINN Roadmap URBINN is de ontwikkeling van een duurzaam autonoom voertuig voor de last mile en is in 2016 gestart vanuit De Haagse Hogeschool / Betafactory. Introductie Mobiliteit

Nadere informatie

SCHADELIJKE EMISSIES VAN DIESELVOERTUIGEN. TNO - Willar Vonk 4 juni 2015 Louwman Museum Bron: rapportnummer TNO 2015 R10733

SCHADELIJKE EMISSIES VAN DIESELVOERTUIGEN. TNO - Willar Vonk 4 juni 2015 Louwman Museum Bron: rapportnummer TNO 2015 R10733 SCHADELIJKE EMISSIES VAN DIESELVOERTUIGEN TNO - Willar Vonk 4 juni 2015 Louwman Museum Bron: rapportnummer TNO 2015 R10733 TNO MEET SINDS 1986 EMISSIES In opdracht van het Ministerie van Infrastructuur

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 mei 2013) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door Agentschap NL, in opdracht van

Nadere informatie

Elektrisch Rijden in Nederland: het beleid

Elektrisch Rijden in Nederland: het beleid Elektrisch Rijden in Nederland: het beleid Julia Williams 27 Januari 2015 2 Elektrisch Rijden: Een brede innovatie (transportmiddelen, energie, smart grids, gedrag etc.) die vooral plaatsvindt in de markt.

Nadere informatie

01-2014 Brochure ALD ELECTRIC PART OF ALD NEWMOBILITY

01-2014 Brochure ALD ELECTRIC PART OF ALD NEWMOBILITY 01-2014 Brochure ALD ELECTRIC PART OF ALD NEWMOBILITY 1 Brochure ALD electric INLEIDING Ons ALD electric aanbod is bijzonder volledig, met zowel oplaadbare hybrides (plug-in), elektrische auto s met verlengde

Nadere informatie

De opkomst van all-electric woningen

De opkomst van all-electric woningen De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige

Nadere informatie

Groeien door samenwerken

Groeien door samenwerken Samenwijs en verder Hoe kan het onderwijs een bijdrage leveren aan de duurzame maatschappelijke innovatie vanuit het concept Samenwijs? Roeland Hogt (Automotive, RDM CoE, Kenniscentrum RDM, ACE) Ism Ans

Nadere informatie

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Infrastructures & Mobility Delft Research Initiatives Delft Research Initiatives Energie, Gezondheid, Infrastructuren & Mobiliteit, en Leefomgeving

Nadere informatie

Green Deal Elektrisch vervoer

Green Deal Elektrisch vervoer Green Deal Elektrisch vervoer Ondergetekenden: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, en de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, ieder handelende in haar of zijn hoedanigheid

Nadere informatie

Samenvattende rapportage project Meerij- aanhanger P0901

Samenvattende rapportage project Meerij- aanhanger P0901 Samenvattende rapportage project Meerijaanhanger Gesubsidieerd door SenterNovem KTOH01022 Versie: Auteurs: Datum: openbaar IWO Project bv R. Hunik P. Hafkamp 29 november 2009 Onderliggende rapportages

Nadere informatie

Automotive Center of Expertise. Concept. BMW C 650 GT Plug-in Hybrid

Automotive Center of Expertise. Concept. BMW C 650 GT Plug-in Hybrid Automotive Center of Expertise Concept BMW C 650 GT Plug-in Hybrid Noud Strous & Wilco van Harselaar 3 oktober 2013 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 Conceptkeuze... 2 1.1 Hybride vormen... 2 1.1.1 Serie hybride...

Nadere informatie

B-134 Green Deal Versnelling Innovatie MKB-bedrijven elektrische mobiliteit

B-134 Green Deal Versnelling Innovatie MKB-bedrijven elektrische mobiliteit B-134 Green Deal Versnelling Innovatie MKB-bedrijven elektrische mobiliteit Partijen: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de heer drs. M.J.M. Verhagen en de Staatssecretaris van

Nadere informatie

Toelichting ISO Milieuprestatiemeting versie 15 mei 2018

Toelichting ISO Milieuprestatiemeting versie 15 mei 2018 Toelichting ISO 14001 Milieuprestatiemeting versie 15 mei 2018 SCCM heeft een instrument ontwikkeld waarmee u goed inzicht krijgt in de milieuprestaties van uw organisatie, de ISO 14001 Milieuprestatiemeting.

Nadere informatie

Prestaties (Quality) De veiligheid van de auto met een hybride aandrijving moet minimaal even goed zijn als de veiligheid van de benzine variant.

Prestaties (Quality) De veiligheid van de auto met een hybride aandrijving moet minimaal even goed zijn als de veiligheid van de benzine variant. Programma van eisen Binnen dit hoofdstuk wordt het pakket van eisen uitgewerkt. De uitdaging zit in het goed definiëren van alle eisen. Zo is het belangrijk om naar het complete plaatje te kijken en de

Nadere informatie

Goevaers Consultancy. Geluid Trillingen en luchtkwaliteit Wat kan de Green Deal aanpak doen? 9 november 2016

Goevaers Consultancy. Geluid Trillingen en luchtkwaliteit Wat kan de Green Deal aanpak doen? 9 november 2016 GC Goevaers Consultancy Geluid Trillingen en luchtkwaliteit Wat kan de Green Deal aanpak doen? 9 november 2016 Onderwerpen Wie ben ik? Wat is een Green Deal? Wat is duurzame logistiek? Duurzaam vrachtvervoer

Nadere informatie

Energie beoordelingsverslag 2016

Energie beoordelingsverslag 2016 Energie beoordelingsverslag 2016 Datum:... Paraaf directie:... Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Bedrijf 4 2.1 Activiteiten 4 2.2 Bedrijfsonderdelen 4 2.3 Factoren die het energieverbruik beïnvloeden 4 3.

Nadere informatie

Model Stedelijke Distributie voor (potentiële) Lean & Green Awardwinnaars. Beschrijving & case

Model Stedelijke Distributie voor (potentiële) Lean & Green Awardwinnaars. Beschrijving & case voor (potentiële) Lean & Green Awardwinnaars Beschrijving & case 18 mei 2011 Inhoud Inhoud beschrijving Model Stedelijke Distributie Kern van de tool Aanpak Mensen & middelen Resultaat Case beschrijving

Nadere informatie

CO2 prestatieladder. Het CO2-verbruik reduceren binnen de gehele organisatie. Inzicht. Doelstelling CO2-reductie

CO2 prestatieladder. Het CO2-verbruik reduceren binnen de gehele organisatie. Inzicht. Doelstelling CO2-reductie CO2 prestatieladder Het CO2-verbruik reduceren binnen de gehele organisatie Inzicht De CO2-emissie (footprint) van J. van Etten Holding geeft de totale hoeveelheid CO2- productie die vrijkomt onder andere

Nadere informatie

Inzicht - Footprint. Jaaroverzicht 2018

Inzicht - Footprint. Jaaroverzicht 2018 Inzicht - Footprint Jaaroverzicht 2018 Inhoudsopgave Inzicht - Footprint... 1 1. Inleiding... 3 2. Afbakening... 4 2.1 Uitbreiding organisatie... 4 3. Directe en indirecte emissies (scope 1 en 2)... 4

Nadere informatie

VDL Groep. Kracht door samenwerking. Heavy duty waterstoftoepassingen. Menno Kleingeld

VDL Groep. Kracht door samenwerking. Heavy duty waterstoftoepassingen. Menno Kleingeld VDL Groep Kracht door samenwerking Heavy duty waterstoftoepassingen Menno Kleingeld VDL Groep No-nonsens Nederlands familiebedrijf Met name gericht op de maakindustrie Wim van der Leegte: Boegbeeld Nederlandse

Nadere informatie

Van Kennisbrug naar KennisDC

Van Kennisbrug naar KennisDC Van Kennisbrug naar KennisDC Laat kennis stromen Dick van Damme Lector Logistiek Hogeschool van Amsterdam HAN, Arnhem, 31 januari 2013 Kennis DC Breda Kennis DC Nijmegen Kennis DC Rotterdam Kennis DC Venlo

Nadere informatie

Waarom? Wat willen we? En hoe? Position paper Vereniging Elektrische Rijders

Waarom? Wat willen we? En hoe? Position paper Vereniging Elektrische Rijders Waarom? Wat willen we? En hoe? Position paper Vereniging Elektrische Rijders Najaar 2016 Waarom een vereniging voor elektrische rijders? Elektrisch rijden is in opmars. Elektrisch rijden is cool, het is

Nadere informatie

Klimaatakkoord & Elektrisch Rijden

Klimaatakkoord & Elektrisch Rijden Klimaatakkoord & Elektrisch Rijden Deel 1: Het Klimaatakkoord Klimaatakkoord Parijs: "We are the first generation to feel the effect of climate change and the last generation who can do something about

Nadere informatie

Netwerken voor groei. BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg

Netwerken voor groei. BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg Netwerken voor groei HU: Lectoraat Vraaggestuurde Zorg TU/e:leerstoel Building Health Environments for Future Users. www.hezo.hu.nl Genomen stappen / geleerde

Nadere informatie

H2 Waterstofvoertuigen ontwikkelingen

H2 Waterstofvoertuigen ontwikkelingen Innovation Expo Rotterdam 4.10.2018 H2 Waterstofvoertuigen ontwikkelingen Jaco Reijerkerk Ekinetix B.V. Waterstof Daily Driver Dagelijks vervoer >55.000km Tanken: 3 min. Vooraf H2 Platform participanten

Nadere informatie

Aan : Algemeen Bestuur Stadsregio Rotterdam Datum : 25 februari 2015 Betreft : Subsidieaanvraag Inductieladen elektrisch vervoer A.

Aan : Algemeen Bestuur Stadsregio Rotterdam Datum : 25 februari 2015 Betreft : Subsidieaanvraag Inductieladen elektrisch vervoer A. Aan : Algemeen Bestuur Stadsregio Rotterdam Datum : 25 februari 2015 Betreft : Subsidieaanvraag Inductieladen elektrisch vervoer A. CONTACTGEGEVENS Projecttitel: Inductieladen elektrisch vervoer (SR) Organisatie:

Nadere informatie

EFRO project. Factsheets rondvaart. Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek

EFRO project. Factsheets rondvaart. Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek EFRO project Factsheets rondvaart Kennisnetwerk bijeenkomst 3 december 2012, AmsterdamRuud Verbeek 2 Inhoud Inleiding Technische opties voor een schonere vloot Emissie in de praktijk Overzicht Conclusies

Nadere informatie

ENERGIE ACTIEPLAN. Van der Wiel Holding BV. Conform NEN 50001 Oktober 2015 ENERGIE ACTIEPLAN VAN DER WIEL HOLDING B.V.

ENERGIE ACTIEPLAN. Van der Wiel Holding BV. Conform NEN 50001 Oktober 2015 ENERGIE ACTIEPLAN VAN DER WIEL HOLDING B.V. ENERGIE ACTIEPLAN Van der Wiel Holding BV Conform NEN 50001 Oktober 2015 Verantwoordelijke voor dit verslag is de consultant van AMK Inventis Versie 2.0 Pagina 1 van 6 Scope 1 gasverbruik 1 Inregelen cv

Nadere informatie

KIVI NIRIA jaarcongres 2013 1

KIVI NIRIA jaarcongres 2013 1 2 KIVI NIRIA Jaarcongres 2013 Sustainable Mobility voor duurzame Toenemende invloed innovatie van milieu-eisen op de sector Inhoud Euro-normen CO 2 -normen waarom werken ze? katalysator voor innovatie

Nadere informatie

De verschillende duurzaamheidsaspecten van voertuigtechnologieën doorgelicht

De verschillende duurzaamheidsaspecten van voertuigtechnologieën doorgelicht De verschillende duurzaamheidsaspecten van voertuigtechnologieën doorgelicht Mobility, Logistics and Automotive Technology Research Centre Dr. Nils Hooftman Klimaatswijziging = NU 2 Broeikasgassen door

Nadere informatie

CO2 prestatieladder niveau 5

CO2 prestatieladder niveau 5 CO2 prestatieladder niveau 5 Ordina vindt duurzaam ondernemen belangrijk. Dit betekent dat Ordina in de eigen bedrijfsvoering streeft naar een goed evenwicht tussen economische, ecologische en sociale

Nadere informatie

4,6. Betoog door T woorden 8 september keer beoordeeld. Nederlands. Hybride auto s zijn niet de toekomst.

4,6. Betoog door T woorden 8 september keer beoordeeld. Nederlands. Hybride auto s zijn niet de toekomst. Betoog door T. 1338 woorden 8 september 2016 4,6 20 keer beoordeeld Vak Methode Nederlands Nieuw Nederlands Hybride auto s zijn niet de toekomst. Toine Schonk 4Vwo 21/05/2016 Indeling: - Alinea 1: inleiding:

Nadere informatie

CO2-footprint Bosman Watermanagement B.V. Overzicht 2016

CO2-footprint Bosman Watermanagement B.V. Overzicht 2016 CO2-footprint Bosman Watermanagement B.V. Overzicht 2016 Uit de CO2 inventarisatie over kwartaal 1 en 2 van 2016 zijn de volgende resultaten bekend. De onderbouwing van de berekening is opgenomen. De footprint

Nadere informatie

CO2 prestatieladder niveau 5

CO2 prestatieladder niveau 5 CO2 prestatieladder niveau 5 Ordina vindt duurzaam ondernemen belangrijk. Dit betekent dat Ordina in de eigen bedrijfsvoering streeft naar een goed evenwicht tussen economische, ecologische en sociale

Nadere informatie

Duurzame op bedrijventerreinen: Naar een gebiedsgerichte aanpak

Duurzame op bedrijventerreinen: Naar een gebiedsgerichte aanpak Duurzame op bedrijventerreinen: Naar een gebiedsgerichte aanpak KIvI Jaarcongres Sustainable Mobility,6 november 2013 Pieter Tanja Leefbaarheid en gezondheid in stad en regio verkeersveiligheid geluidoverlast

Nadere informatie

Inhoud. Elektrisch rijden: consequenties voor het ontwerp van de auto. Voorbeelden van elektrische auto s. Globale beschouwing elektrische aandrijving

Inhoud. Elektrisch rijden: consequenties voor het ontwerp van de auto. Voorbeelden van elektrische auto s. Globale beschouwing elektrische aandrijving Elektrisch rijden: consequenties voor het ontwerp van de auto Igo Besselink Werktuigbouwkunde Kivi bijeenkomst 7 juni 2010 PAGE 1 Inhoud Voorbeelden van elektrische auto s Globale beschouwing elektrische

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 Aanhangsel van de Handelingen Vragen gesteld door de leden der Kamer, met de daarop door de regering gegeven antwoorden 2321 Vragen van de leden

Nadere informatie

Vraag 1. Antwoord 1. Vraag 2 en 3

Vraag 1. Antwoord 1. Vraag 2 en 3 Vraag 1 Klopt het dat de Mitsubishi Outlander PHEV in aanmerking komt voor 0% BPM (belasting op personenauto s en motorrijwielen), de subsidieregelingen KIA (kleinschaligheidsinvesteringsaftrek), MIA (milieuinvesteringsaftrek)

Nadere informatie

STARTDOCUMENT. 1. De kracht van samenwerking. 2. Waarom een NWP

STARTDOCUMENT. 1. De kracht van samenwerking. 2. Waarom een NWP STARTDOCUMENT 1. De kracht van samenwerking Deltalinqs Energy Forum, Havenbedrijf Rotterdam, Havenbedrijf Amsterdam, Havenbedrijf Eemsmond, Energy Valley, Stichting Zero Emissie Busvervoer, RAI Platform

Nadere informatie

referentiejaar Emissies aantal FTE 29,5125

referentiejaar Emissies aantal FTE 29,5125 Pagina 1 van 6 Inleiding Dit jaar is Speer Groep gestart met het monitoren en analyseren van haar energie-efficiency. In het kader hiervan is dit haar eerste halfjaarrapportage Energie-Efficiency. Doel

Nadere informatie

38,6. CO 2 (ton/jr) 2014

38,6. CO 2 (ton/jr) 2014 Carbon footprint Op basis van de diverse soorten CO 2 -emissies is de totale CO 2 -emissie van Den Ouden Groep berekend. 9,8 38,6 51,6 Diesel personenwagens Diesel combo's en busjes Hybride personen wagens

Nadere informatie

CO2-footprint Bosman Watermanagement B.V. Overzicht 2015

CO2-footprint Bosman Watermanagement B.V. Overzicht 2015 CO2-footprint Bosman Watermanagement B.V. Overzicht 215 Uit de CO2 inventarisatie over 215 zijn de volgende resultaten bekend. De onderbouwing van de berekening is opgenomen. Voor 215 zijn de gegevens

Nadere informatie

Inleiding toekomstige mobiliteit

Inleiding toekomstige mobiliteit Inleiding toekomstige mobiliteit Roeland Hogt Inleiding over feiten, trends en over hoe vorm te geven aan de verandering Opgesteld in 2015 4-1-2018 1 De vraag Waarom deze presentatie De ambitie In het

Nadere informatie

Samenwerking hogescholen en MKB in de topsectoren ZWAARTEPUNTVORMING PROFILERING SAMENWERKING KWALITEIT DUURZAME VERANKERING

Samenwerking hogescholen en MKB in de topsectoren ZWAARTEPUNTVORMING PROFILERING SAMENWERKING KWALITEIT DUURZAME VERANKERING Samenwerking hogescholen en MKB in de topsectoren ZWAARTEPUNTVORMING PROFILERING SAMENWERKING KWALITEIT DUURZAME VERANKERING 14 december Bedrijfslevenbrief Het kabinet heeft samenleving en bedrijfsleven

Nadere informatie

Schone logistiek voor de circulaire economie. Een visie als opmaat naar een green deal

Schone logistiek voor de circulaire economie. Een visie als opmaat naar een green deal Schone logistiek voor de circulaire economie Een visie als opmaat naar een green deal 2 SCHONE LOGISTIEK VOOR DE CIRCULAIRE ECONOMIE Wij, de deelmarkt afvalstoffentransport van Transport en Logistiek Nederland,

Nadere informatie

T Titel stage/afstudeeropdracht : Toekomstvaste Applicatie Integratie - Interconnectiviteit

T Titel stage/afstudeeropdracht : Toekomstvaste Applicatie Integratie - Interconnectiviteit Titel stage/afstudeeropdracht : Toekomstvaste Applicatie Integratie - Interconnectiviteit Duur van stage/afstuderen Manager Begeleider Locatie : 6 à 9 Maanden : dr. ir. J.J. Aue : dr. ir. H.J.M. Bastiaansen

Nadere informatie

Energie beoordelingsverslag februari 2017

Energie beoordelingsverslag februari 2017 Energie beoordelingsverslag 2016 15 februari 2017 Datum:... Paraaf directie:... Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Bedrijf 4 2.1 Activiteiten 4 2.2 Bedrijfsonderdelen 4 2.3 Factoren die het energieverbruik

Nadere informatie

Lerende gebouwen. meer comfort & minder energie. 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft

Lerende gebouwen. meer comfort & minder energie. 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft Lerende gebouwen meer comfort & minder energie 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft 2 e Expert meeting Thermisch Actieve Gebouwen, woensdag 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool

Nadere informatie

Plan van Aanpak CO 2 reductiedoelstellingen

Plan van Aanpak CO 2 reductiedoelstellingen Plan van Aanpak CO 2 reductiedoelstellingen 2016-2020 Conform niveau 5 op de CO2-prestatieladder 3.0 Spitzke Spoorbouw BV Versie Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Inleiding... 2 1 Reductiedoelstellingen...

Nadere informatie

Hoe gaan we Slim en Schoon door de Stad? Stimuleren en faciliteren vanuit de overheid

Hoe gaan we Slim en Schoon door de Stad? Stimuleren en faciliteren vanuit de overheid Hoe gaan we Slim en Schoon door de Stad? Stimuleren en faciliteren vanuit de overheid Carin Biegnolé C O N V E R S I O N P L AT F O R M S V O O R K O P L O P E R S U Hogeschool Utrecht Hogeschool van Amsterdam

Nadere informatie