Click to edit Master title style

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Click to edit Master title style"

Transcriptie

1 Klimaatverandering en EHS Kansen voor adaptatie Claire Vos, Jana Verboom e.v.a. Alterra, Wageningen UR, VlinderStichting, SOVON, FLORON, e.a. 1

2 Inhoud Klimaatverandering heeft zichtbare gevolgen klimaatverandering * versnippering interactie Project Adaptatie EHS, enkele resultaten Voorlopige conclusies 2

3 De Gehakkelde Aurelia en andere soorten rukken op 3

4 Maar alleen goede verbreiders profiteren van de klimaatverandering 4

5 Generalisten met grote dispersiecapaciteit profiteren van opwarming 24 Declining Habitat specialists Small dispersal capacity Habitat generalists Large dispersal capacity Expanding Pararge aegeria Speckled wood Polygonia c- album Comma 5 Short-distance disperser Long-distance disperser Warren et al 2001

6 Herstel populaties sneller bij goede ruimtelijke Click to edit Master title style Click to edit Master samenhang text styles Second Hersteltijd na level klap Third 35 level strong intermediate rietzanger Acrocephalus schoenobaenus weak Ruimtelijke samenhang Foppen et al. 1999

7 Klimaatverandering en habitatfragmentatie: een dodelijke anthropogene cocktail (Travis 2003) 7

8 Klimaatverandering houden we niet tegen Maar habitatfragmentatie kunnen we aanpakken! 8

9 Klimaatverandering biodiversiteit Versnippering Klimaatverandering houden we niet tegen Maar we kunnen wél het landschap aanpassen! 9

10 No viability Very low viability Fourth Low viability level Medium viability High viability Voorbeeld: Zand hagedis Duurzaamheidsanalyse met model LARCH 10

11 Nieuwe tools nodig die rekening houden met: habitatnetwerk (kwaliteit en configuratie) veranderen continu naarmate de abiotische condities veranderen (-> oude netwerkanalyse ontoereikend) milieufluctuaties nemen toe (-> strengere duurzaamheidsnormen nodig) nieuwe ecoprofielen nodig (-> van ecoprofielen naar e/e profielen) 11

12 KvR Project Adaptatie EHS Kansen voor functiecombinaties in multifunctionele landschappen Hoe planten reageren op klimaat Hoe dieren reageren op klimaat Is genetische aanpassing mogelijk? Kunnen we komen tot richtlijnen voor inrichting van landschappen? Integratie van resultaten en toepassing voor de EHS Ruimtelijke adaptatiestrategieën voor de EHS 12

13 Middelste bonte specht current HadCM A2 HadCM A2 Potential suitable climate space 13

14 Click to editspringkikker Master text styles current HadCM A2 HadCM A2 Potential suitable climate space 14

15 Adaptation task forest species NW Europe Click to edit Master title style Adaptation strategies 1. Link to nearest climate proof network 2. Increase colonizing capacity 3. Optimize networks in climate refugia 15

16 Aanbevelingen adaptatie Ontwikkel meer bos Sterke afname bos ZW naar NW Hoge prioriteit wegens ontwikkeltijd Moerasgebieden te klein en te geïsoleerd Kansen voor geïntegreerde adaptatie (opvangen wateroverlast) Stroomgebieden Maas, Rijn, Elbe, Donau Vele barrières in het landschap door infrastructuur, verstedelijking, intensieve landbouw vormen probleem voor veel soorten Bij onoplosbare barrières is actieve introductie een optie 16

17 Juli 2006 Klimaatverandering = Trend (Opwarming) + Toename in fluctuaties Juli

18 Location of the population (no climate change: window shaking, not moving) Scenario: Climate shift velocity to North 9 km/year, 100 ha patches number in population distance to south origin [km] 18

19 Location of the population (25 year intervals: moving and shaking window) Fifth level number in population Scenario: Climate shift velocity to North 9 km/year, 100 ha patches year 0 year 25 year 100 year 125 year 150 year distance to south origin [km] 19

20 Scenario: Climate shift velocity to North 9 km/year, ha patches Fast climate change (9 km/y): 10% habitat vs. 5% habitat Click Location to edit of the Master population title style (25 number in population year intervals) distance to south origin [km] Climate velocity to North 9 km/year, 50 ha patches year 0 year 25 year 100 year 125 year 150 year number in population year 0 year 25 year 50 year distance to south origin [km]

21 Slow climate change (2.5 km/y): 10% habitat vs. 5% habitat Climate Velocity to north 2.5 km/year 10 ha patches Click to edit Master title style number in population distance to south origin [km] Climate Velocity to north 2.5 km/year 50 ha patches year 0 year 25 year 50 year 75 year 100 year 125 year 150 year 175 year 200 year 225 year 0 year year 50 year 75 number in population year 100 year 125 year year 175 year distance to south origin [km] year

22 Samenvatting simulatieresultaten Populatie beweegt veel langzamer dan dispersie afstand suggereert Variantie in klimaat vertraagt het opschuiven Habitat fragmentatie vertraagt het opschuiven Klimaatverandering en fragmentatie verlagen samen de overlevingskans van populaties 22

23 Voorlopige conclusies project Adaptatie EHS: We hebben behoefte aan meer dynamisch natuurbeleid Fourth dat open level staat voor kansen en niet vasthoudt aan natuurdoeltypen uit het verleden We hebben behoefte aan nieuwe kennis en nieuwe tools No regret optie 1: investeer in ruimtelijke heterogeniteit, klimaatbuffers en multifunctioneel gebruik (risico spreiding, vergroten veerkracht) No regret optie 2: investeer in ruimtelijke samenhang dwz grote eenheden en verbindingen (met name noord-zuid) 23

24 Klimaatverandering biodiversiteit Versnippering Klimaatverandering houden we niet tegen Maar we kunnen wél het landschap aanpassen! 24

25 Vragen? 25

BRANCH en Adaptatie EHS

BRANCH en Adaptatie EHS BRANCH en Adaptatie EHS Climate change Fragmentation biodiversity We can t stop climate change So we must adapt the landscape Generalisten met grote dispersiecapaciteit profiteren van opwarming Warren

Nadere informatie

Klimaatverandering en natuur Mogelijkheden voor adaptatie. Robuuste verbindingen en Klimaatverandering

Klimaatverandering en natuur Mogelijkheden voor adaptatie. Robuuste verbindingen en Klimaatverandering Klimaatverandering en natuur Mogelijkheden voor adaptatie LNVBO Robuuste verbindingen en Klimaatverandering Cluster van projecten Europese dimensie BRANCH Ruimtelijke samenhang natuur voldoende voor verschuiven

Nadere informatie

Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa. Rob Bugter

Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa. Rob Bugter Klimaatverandering en het verschuiven van soorten in Europa Rob Bugter Ons klimaat verandert. Uit: De toestand van het Klimaat in Nederland 2008. KNMI. .. en dat heeft consequenties. Science 333, 1024

Nadere informatie

Congres Ruimte voor Biodiversiteit

Congres Ruimte voor Biodiversiteit Congres Ruimte voor Biodiversiteit Biodiversiteit en Ontwikkeling van de Ruimte Paul Opdam & Astrid van Teeffelen Alterra Centrum Landschap & lsg Landgebruiksplanning Rode draad 1. Netwerken van ecosystemen

Nadere informatie

Natuurverkenning 2030

Natuurverkenning 2030 Natuurverkenning 2030 Aanpak Terrestrische verkenning Scenario s Verlies en versnippering van leefgebied Vermesting Klimaatverandering Aquatische verkenning Scenario s Verontreiniging Versnippering van

Nadere informatie

Dispersieproblemen bij planten

Dispersieproblemen bij planten Dispersieproblemen bij planten Hoe kan connectiviteit verbeterd worden? Wim Ozinga Michiel Wallis de Vries, Marijn Nijssen Veldwerkplaats OBN, 12 oktober 2018 Versnippering als probleem Balans Leefgebied

Nadere informatie

Natuur weer verbinden met de mens: kansen creëren voor biodiversiteit in Zuid Holland. Paul Opdam. Wageningen Universiteit en Alterra

Natuur weer verbinden met de mens: kansen creëren voor biodiversiteit in Zuid Holland. Paul Opdam. Wageningen Universiteit en Alterra Natuur weer verbinden met de mens: kansen creëren voor biodiversiteit in Zuid Holland Paul Opdam Wageningen Universiteit en Alterra paul.opdam@wur.nl 3 kernpunten EHS: verzekering voor biodiversiteit Klimaatverandering

Nadere informatie

Klimaat Respons Database 2.0

Klimaat Respons Database 2.0 Klimaat Respons Database 2.0 Wat is de Klimaat Respons Database? De Klimaat Respons Database geeft inzicht in de effecten van klimaatverandering op de flora en fauna in Nederland. De database richt zich

Nadere informatie

Nieuwsbrief Adaptatie EHS

Nieuwsbrief Adaptatie EHS Nieuwsbrief Adaptatie EHS Nummer 3, februari 2008 Klimaatverandering en natuur zijn hot. In 2007 waren er allerlei bijeenkomsten over dit thema, teken dat het in brede kring begint door te dringen dat

Nadere informatie

Thema 3 Adaptatie Zeist, juni 2006 Jeroen Aerts

Thema 3 Adaptatie Zeist, juni 2006 Jeroen Aerts Thema 3 Adaptatie Zeist, juni 2006 Jeroen Aerts KvR structuur Climate scenarios Mitigation Adaptation Integration Communication Doelstellingen Ontwikkeling van nieuwe adaptatiestrategieën in Nederland

Nadere informatie

Klimaatverandering, waterhuishouding en adaptatienoden in Vlaanderen

Klimaatverandering, waterhuishouding en adaptatienoden in Vlaanderen Klimaatverandering, waterhuishouding en adaptatienoden in Vlaanderen enkele aanvullende beschouwingen prof. dr. ir. Patrick Willems K.U.Leuven Afdeling Hydraulica Toekomstig klimaat? huidig klimaat: gematigd

Nadere informatie

Flood risk developments in the Rhine Basin and its Delta

Flood risk developments in the Rhine Basin and its Delta Flood risk developments in the Rhine Basin and its Delta Philip Bubeck, Aline te Linde, Jasper Dekkers, Hans de Moel and Philip Ward Content Study Area Problem description and research goals Current flood

Nadere informatie

What issues should the Province of Limburg address when developing its climate-proof policy?

What issues should the Province of Limburg address when developing its climate-proof policy? Figuur 1.1: Waar moet de Provincie Limburg klimaatadaptatiebeleid voor ontwikkelen? inhoudelijk Huidig beleid Gevolgen klimaatverandering Witte vlekken procesmatig Aansluiting ander beleid Rol provincie

Nadere informatie

Natuur aanpassen aan klimaatverandering. Op zoek naar strategieën voor een klimaatbestendige ecologische hoofdstructuur

Natuur aanpassen aan klimaatverandering. Op zoek naar strategieën voor een klimaatbestendige ecologische hoofdstructuur Natuur aanpassen aan klimaatverandering Op zoek naar strategieën voor een klimaatbestendige ecologische hoofdstructuur Inhoud Voorwoord 3 Klimaat Respons Database Breng zelf de gevolgen in kaart 4 De EHS

Nadere informatie

Effecten van droogte op beken

Effecten van droogte op beken Effecten van droogte op beken Ralf Verdonschot Wageningen Environmental Research, Wageningen UR ralf.verdonschot@wur.nl Introductie Veel permanent watervoerende natuurlijke beken hebben momenteel een verminderde

Nadere informatie

Kennisportaal ruimtelijke adaptatie en de relevantie voor de MER

Kennisportaal ruimtelijke adaptatie en de relevantie voor de MER Kennisportaal ruimtelijke adaptatie en de relevantie voor de MER Dr. Hasse Goosen Alterra Wageningen UR Stichting Climate Adaptation Services De urgentie is hoog: zelfs wanneer de opwarming beperkt blijft

Nadere informatie

Introductie BRANCH Case Studies Kent en Limburg. Rob Bugter en Sabine van Rooij

Introductie BRANCH Case Studies Kent en Limburg. Rob Bugter en Sabine van Rooij Introductie BRANCH Case Studies Kent en Limburg Rob Bugter en Sabine van Rooij Funded by INTERREG IIIB North West Europe www.branchproject.org Doelen Beter inzicht krijgen in de eisen die de verandering

Nadere informatie

Climate impact on fish productivity: key mechanisms in North Sea plaice

Climate impact on fish productivity: key mechanisms in North Sea plaice Climate impact on fish productivity: key mechanisms in North Sea plaice A.D. Rijnsdorp, R. van Hal, M. Hufnagl, R.D.M. Nash, A. Schroeder, L.R. Teal, I. Tulp, R. Witbaard, D. Beare, H.W. van der Veer Wageningen

Nadere informatie

Hoofdlijnen Natuurrapport 2007

Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Hoofdlijnen Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen Duurzaam gebruik Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen Duurzaam gebruik Toestand plant-

Nadere informatie

Natuurverbindingsgebieden in Vlaanderen. Ecologische achtergronden, beleidsmatig kader, afbakening en inrichting

Natuurverbindingsgebieden in Vlaanderen. Ecologische achtergronden, beleidsmatig kader, afbakening en inrichting Natuurverbindingsgebieden in Vlaanderen Ecologische achtergronden, beleidsmatig kader, afbakening en inrichting people-to-people project Groenblauwe verbindingen Uitwisselingsdag 27 februari 2007 Inhoud

Nadere informatie

Limburg Waterproof Klimaat, water en landbouw

Limburg Waterproof Klimaat, water en landbouw Limburg Waterproof Klimaat, water en landbouw Provincie Limburg Maastricht, 14 september 216 Joris Schaap, Profiel 214 heden Zelfstandig hydroloog en bodemkundige 28-214 Adviseur water in het landelijk

Nadere informatie

Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers

Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers Nationale Najaarsconferentie POP 3 Workshop Klimaatverandering en Landbouw Utrecht, 17 Nov. 2016 door Pier Vellinga Wetenschappelijk directeur Kennis

Nadere informatie

Infrabeheren in een onzekere toekomst PBL 20 april 2015

Infrabeheren in een onzekere toekomst PBL 20 april 2015 Infrabeheren in een onzekere toekomst PBL 20 april 2015 Maarten van der Vlist topspecialist adaptief watermanagement Jenne van der Velde, topadviseur assetmanagement Introductie In deze titel komen twee

Nadere informatie

6 Bedreigingen en kansen voor moerasvogels in Nederland; een overzicht op basis van beschikbare literatuur 5

6 Bedreigingen en kansen voor moerasvogels in Nederland; een overzicht op basis van beschikbare literatuur 5 6 Bedreigingen en kansen voor moerasvogels in Nederland; een overzicht op basis van beschikbare literatuur 5 6.1 Inleiding Een groot deel van Nederland is een delta aan zee gevormd door enkele grote West-Europese

Nadere informatie

Jo Vandeurzen, Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin

Jo Vandeurzen, Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Click to edit Master title style Vlaanderen Medisch Centrum Bijdrage aan een warme samenleving Jo Vandeurzen, Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Click Vlaanderen to edit Medisch Master title

Nadere informatie

Aanbeveling 6: Stimuleer behoud en herstel biodiversiteit in eigen land

Aanbeveling 6: Stimuleer behoud en herstel biodiversiteit in eigen land Aanbeveling 6: Stimuleer behoud en herstel biodiversiteit in eigen land De Taskforce Biodiversiteit & Natuurlijke Hulpbronnen adviseert: Stimuleer in eigen land reeds gestelde doelen voor het behoud en

Nadere informatie

Werken rond engagement. Dirk Antonissen. Motiveren van medewerkers: De rol van HR

Werken rond engagement. Dirk Antonissen. Motiveren van medewerkers: De rol van HR Werken rond engagement Dirk Antonissen Motiveren van medewerkers: De rol van HR Werken aan Welzijn en Engagement in de non-profit sector HR-dag vzw vorm 6 juni 2013 Copyright 2011 ISW Limits nv. Dirk Antonissen,

Nadere informatie

Methoden Aardrijkskunde

Methoden Aardrijkskunde Click to edit Master text styles Second level Methoden Aardrijkskunde Dick & Diederik Wat hebben we gedaan? Click Drie methodes to edit Master uitgekozen text styles Second Meander, level GeoBas en Land

Nadere informatie

Kick-off TEEB Stad. Biodiversiteit bij groene investeringen

Kick-off TEEB Stad. Biodiversiteit bij groene investeringen Kick-off TEEB Stad Biodiversiteit bij groene investeringen Meer kleur in stedelijk groen Niet alleen kwantiteit groen, Maar ook (bio)kwaliteit telt! Groen Meer kleur in het groen: meer biodiversiteit Drie

Nadere informatie

Agriculture and biodiversity

Agriculture and biodiversity Agriculture and biodiversity Meeting the challenge: producing while preserving Maarten Hens Agricultural biodiversity Biodiversity is the basis of agriculture 1. Species and genetic variation of crops

Nadere informatie

Bossen en Biodiversiteit

Bossen en Biodiversiteit Bossen en Biodiversiteit Kris Verheyen Labo Bos & Natuur, UGent www.fornalab.ugent.be Bossen en biodiversiteit: de Vlaamse context De Keersmaeker et al. (2001) +/- 150 000 ha (11%) Sterk versnipperd (2x)

Nadere informatie

Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur

Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur Het landschap als randvoorwaarde voor stuifzand natuur Onderzoek stuifzandprocessen in relatie tot beheer 20-06-2013, Michel Riksen Inhoud Inleiding stuifzand als geomorfologische eenheid Onderzoek stuifzand

Nadere informatie

MASTERCLASS Participatief plannen van groenblauwe netwerken voor ecosysteemdiensten

MASTERCLASS Participatief plannen van groenblauwe netwerken voor ecosysteemdiensten MASTERCLASS Participatief plannen van groenblauwe netwerken voor ecosysteemdiensten Radio Kootwijk, 7 september 2011 Sabine van Rooij, Ingrid Coninx, Gilbert Maas, Eveliene Steingröver (Alterra) Judith

Nadere informatie

Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014

Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek Scheldemondraad: Actieplan Grensoverschrijdende klimaatbeleid, 11 september 2009 Interregproject

Nadere informatie

30 jaar CITES Sonja Van Tichelen European Regional Director. 3 maart 2014

30 jaar CITES Sonja Van Tichelen European Regional Director. 3 maart 2014 30 jaar CITES Sonja Van Tichelen European Regional Director 3 maart 2014 1. Een woordje over IFAW 2. Belang van CITES voor de bescherming van soorten 3. Laten CITES en de EU de ijsberen in de kou staan?

Nadere informatie

Natuurinclusieve landbouw: wat kan het u opleveren? Jan Willem Erisman

Natuurinclusieve landbouw: wat kan het u opleveren? Jan Willem Erisman Natuurinclusieve landbouw: wat kan het u opleveren? Jan Willem Erisman Louis Bolk (1866-1930) Hoe ruimer zou onze opvatting van het leven zijn, indien het ons gegeven was dit eens te bestuderen met verkleinglazen"

Nadere informatie

Biodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers

Biodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers Biodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers Myriam Dumortier Natuurrapport www.natuurindicatoren.be www.nara.be www.inbo.be Haalt Vlaanderen de 2010-doelstelling? Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen

Nadere informatie

A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen

A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen Herman Limpens en Jasja Dekker Effecten van klimaatverandering op vleermuizen?? Vooral: analyserende speculerende verhalen

Nadere informatie

Medegebruik van dijk(zones):

Medegebruik van dijk(zones): Medegebruik van dijk(zones): vanwege ruimtegebrek en voor draagvlak Dijken voor de Toekomst Studiedag STOWA en Kennis voor Klimaat Jantsje M. van Loon-Steensma 24 november 2011 Centrum Water & Klimaat;

Nadere informatie

Het Brabantse natuurbeleid onder de loep Bijstelling noodzakelijk?

Het Brabantse natuurbeleid onder de loep Bijstelling noodzakelijk? Het Brabantse natuurbeleid onder de loep Bijstelling noodzakelijk? Conclusie Er zijn veel ontwikkelingen in het natuurbeleid sinds 2010 Er zijn aanpassingen doorgevoerd of noodzakelijk Natuurbeleid in

Nadere informatie

Symposium Provinciale raad Antwerpen 10/05/2014. De levenskwaliteit van onze artsen, knipperlichten en oplossingen.

Symposium Provinciale raad Antwerpen 10/05/2014. De levenskwaliteit van onze artsen, knipperlichten en oplossingen. Symposium Provinciale raad Antwerpen 10/05/2014 De levenskwaliteit van onze artsen, knipperlichten en oplossingen. Dokter Jos Vandekerkhof Voorzitter Medische raad Jessaziekenhuis Hasselt Demografie

Nadere informatie

ď ď ď Ľ ť ď ť á ď ŕ í ŕ ď ť ŕť ť Ú ŕ í ď Ú é í éé Ľ í ť éé ŕ ď í ď í ŕ Ú Ť ť ť ť Ť ť ď í í ď ť Ô Ô í í ť éé í í ď Ť Ľ ď ď ď ť ď í ť ď ď ď í ŕ ŕ ŕ í ť á ť ť Ĺ ď ŕ ď á ť ď ď í ŕ ť ď ď ŕ ť ŕ ťí ď č Ô Ľ ŕ

Nadere informatie

Is er een point of no return in klimaatverandering? Henk A. Dijkstra, IMAU, Departement Natuuren Sterrenkunde, Universiteit Utrecht

Is er een point of no return in klimaatverandering? Henk A. Dijkstra, IMAU, Departement Natuuren Sterrenkunde, Universiteit Utrecht Is er een point of no return in klimaatverandering? Henk A. Dijkstra, IMAU, Departement Natuuren Sterrenkunde, Universiteit Utrecht Overzicht 1. Forcering - respons kritische condities 2. Klimaatgevoeligheid

Nadere informatie

Ecosysteem voedselrelaties

Ecosysteem voedselrelaties Ecosysteem ecologie Ecosysteem voedselrelaties Oceanen: voedselweb + energiestromen Ga naar Mypip.nl en open de oefening 3 voedselketen - voedselweb Doe de oefening en maak vervolgens de aangeleverde vragen.

Nadere informatie

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen

Nadere informatie

Dagvlinders,

Dagvlinders, Indicator 30 juli 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Zowel zeldzame als algemene dagvlinders

Nadere informatie

Commissie voor Ecologie en Handhaving

Commissie voor Ecologie en Handhaving Griffie Commissie voor Ecologie en Handhaving Datum commissievergadering : - Document nummer : 3000044 Behandelend ambtenaar : F.B.A. van Lamoen Directie/bureau : Ecologie/ Bureau Oppervlaktewater Nummer

Nadere informatie

The Netherlands of

The Netherlands of The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Leven in een steeds lichtere wereld

Leven in een steeds lichtere wereld Leven in een steeds lichtere wereld Effecten van nachtelijk kunstlicht op de Nederlandse natuur Maaike de Jong VOGELWERKGROEP WAGENINGEN 8 oktober 2015 (1) Introductie nachtelijk kunstlicht (2) Het Licht

Nadere informatie

CHALLENGE LANDSCHAP Kwaliteit door ontwikkelen

CHALLENGE LANDSCHAP Kwaliteit door ontwikkelen CHALLENGE LANDSCHAP 2070 Kwaliteit door ontwikkelen 54 JAAR TERUG, 54 JAAR VOORUIT landschap in transitie - 1962 1962 54 JAAR TERUG, 54 JAAR VOORUIT landschap in transitie - 2016 2016 LANDSCHAP IN 2070

Nadere informatie

Kan het agrarisch landschap fungeren als klimaatbuffer in het sterk verstedelijkt Vlaanderen?

Kan het agrarisch landschap fungeren als klimaatbuffer in het sterk verstedelijkt Vlaanderen? Kan het agrarisch landschap fungeren als klimaatbuffer in het sterk verstedelijkt Vlaanderen? Jeroen DE WAEGEMAEKER Studiedag Werken aan een nieuw evenwicht tussen landbouw en klimaat 17 april 2018, Melle

Nadere informatie

Robuuste verbindingen, nieuwe wegen naar natuurkwaliteit

Robuuste verbindingen, nieuwe wegen naar natuurkwaliteit Robuuste verbindingen, nieuwe wegen naar natuurkwaliteit Forum Het probleem van de versnippering wordt in het Natuurbeleidsplan 1990 opgelost volgens een strategie van ecologische netwerken, de Ecologische

Nadere informatie

5 Relatie tussen het voorkomen van de bosmuis en de rosse woelmuis en de structuur en breedte van de verbinding

5 Relatie tussen het voorkomen van de bosmuis en de rosse woelmuis en de structuur en breedte van de verbinding 5 Relatie tussen het voorkomen van de bosmuis en de rosse woelmuis en de structuur en breedte van de verbinding 5.1 Inleiding Vanuit de praktijk komen veel vragen over de optimale breedte en structuur

Nadere informatie

Contrastrijke ontwikkelingen bij overwinterende ganzen in Nederland in de afgelopen 10 jaar

Contrastrijke ontwikkelingen bij overwinterende ganzen in Nederland in de afgelopen 10 jaar Contrastrijke ontwikkelingen bij overwinterende ganzen in Nederland in de afgelopen 10 jaar Ganzensymposium Fryske Akademy & NOU, 19 mei 2017 Julia Stahl & Kees Koffijberg Sovon Vogelonderzoek Nederland

Nadere informatie

Biodiversiteit, ecosysteemfuncties, en ecosysteemdiensten

Biodiversiteit, ecosysteemfuncties, en ecosysteemdiensten Biodiversiteit, ecosysteemfuncties, en ecosysteemdiensten Luc De Meester Lab. Aquatische Ecologie en Evolutiebiologie KULeuven Laboratorium Aquatische Ecologie en Evolutiebiologie Biodiversiteit: : en

Nadere informatie

Biologische respons op klimaatsverandering

Biologische respons op klimaatsverandering Biologische respons op klimaatsverandering - maakt evolutie een verschil? Luc De Meester Impact klimaatsverandering op organismen Soortniveau Fysiologie Seizoenaliteit Verspreiding Evolutie Gemeenschappen

Nadere informatie

Ontwikkeling van beek- en oevervegetatie na innovatief beekherstel

Ontwikkeling van beek- en oevervegetatie na innovatief beekherstel Ontwikkeling van beek- en oevervegetatie na innovatief beekherstel Rob Fraaije Ecologie en Biodiversiteit groep Universiteit Utrecht J.T.A. Verhoeven & M.B. Soons FLORON-dag 10 december 2016 Overzicht

Nadere informatie

Barrières en versnippering van de Ecologische Hoofdstructuur,

Barrières en versnippering van de Ecologische Hoofdstructuur, Barrières en versnippering van de Ecologische Hoofdstructuur, 2005-2011 Indicator 16 april 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens

Nadere informatie

Natuurbeleid in Zuid-Holland

Natuurbeleid in Zuid-Holland Natuurbeleid in Zuid-Holland Wat staat de natuur de komende jaren te wachten? Achterbanbijeenkomst Natuur- en Milieufederatie Zuid-Holland 13 december 2011 20.00 Opening en welkom voorzitter Susanne Kuijpers

Nadere informatie

Nieuwe guidelines voor preventie. Cardio 2013 Johan Vaes

Nieuwe guidelines voor preventie. Cardio 2013 Johan Vaes Nieuwe guidelines voor preventie Cardio 2013 Johan Vaes Waarom is preventie nodig? CV ziekten blijven belangrijkste doodsoorzaak Zowel mannen als vrouwen Overlijden voor 75 j is ten gevolge van CV ziekten

Nadere informatie

Designing climate proof urban districts

Designing climate proof urban districts Designing climate proof urban districts Presentation for Deltas in Times of Climate Change 2010 Jaap Kortman Laura van der Noort IVAM Maarten van Dongen Witteveen + Bos The Netherlands Presentation What

Nadere informatie

Klimaatverandering en natuur: identificatie knelpunten als eerste stap naar adaptatie van de EHS

Klimaatverandering en natuur: identificatie knelpunten als eerste stap naar adaptatie van de EHS Klimaatverandering en natuur: identificatie knelpunten als eerste stap naar adaptatie van de EHS C.C. Vos H. Kuipers R.M.A. Wegman M. van der Veen Alterra-rapport 1602, ISSN 1566-7197 Klimaatverandering

Nadere informatie

De otter is terug! Alterra, Centrum Ecosystemen Hugh Jansman Dennis Lammertsma Loek Kuiters i.s.m. Freek Niewold Vilmar Dijkstra

De otter is terug! Alterra, Centrum Ecosystemen Hugh Jansman Dennis Lammertsma Loek Kuiters i.s.m. Freek Niewold Vilmar Dijkstra De otter is terug! Alterra, Centrum Ecosystemen Hugh Jansman Dennis Lammertsma Loek Kuiters i.s.m. Freek Niewold Vilmar Dijkstra Alterra april 2013 Otters (vooralsnog) grootste roofdier van Nederland!

Nadere informatie

Stikstofproblematiek: kader voor duurzame voedselproductie

Stikstofproblematiek: kader voor duurzame voedselproductie Stikstofproblematiek: kader voor duurzame voedselproductie Jan Willem Erisman Arnhem, 24 januari 2018 Louis Bolk (1866-1930) Hoe ruimer zou onze opvatting van het leven zijn, indien het ons gegeven was

Nadere informatie

Exoten in mondiale waterwegen: oorzaken en gevolgen

Exoten in mondiale waterwegen: oorzaken en gevolgen Exoten in mondiale waterwegen: oorzaken en gevolgen Rob Leuven i.s.m. Gerard van de Velde Rob Lenders Lezing Vissennetwerk 3 juni 2010 Instituut voor Water en Wetland Research Radboud Universiteit Nijmegen

Nadere informatie

Basiskwaliteit. meten? kwaliteit? benchmarken? relatieve trends en absolute referenten? Robert Kwak / 25 jan 2016

Basiskwaliteit. meten? kwaliteit? benchmarken? relatieve trends en absolute referenten? Robert Kwak / 25 jan 2016 Basiskwaliteit relatieve trends en absolute referenten? meten? kwaliteit? benchmarken? Robert Kwak / 25 jan 2016 meten trends Trends broedvogels 200 180 160 140 populatie-index 120 100 80 60 40 20 0 agrarisch

Nadere informatie

Sleutelprocessen in een natuurlijke Waddenzee Han Olff & Theunis Piersma Rijksuniversiteit Groningen

Sleutelprocessen in een natuurlijke Waddenzee Han Olff & Theunis Piersma Rijksuniversiteit Groningen Sleutelprocessen in een natuurlijke Waddenzee Han Olff & Theunis Piersma Rijksuniversiteit Groningen Growth of the world human population over last 10,000 yrs Campbell & Reese 2008 Hoofdthema s Sleutelprocessen

Nadere informatie

Vervolgens wordt ook ingegaan op de hypothese dat patronen in fenotypische plasticiteit adaptief kunnen zijn. De eerste vraag was of natuurlijke

Vervolgens wordt ook ingegaan op de hypothese dat patronen in fenotypische plasticiteit adaptief kunnen zijn. De eerste vraag was of natuurlijke Variatie in abiotische factoren komt voor in alle natuurlijke omgevingen, zoals variatie in ruimte en tijd in temperatuur, licht en vochtigheid. Deze factoren kunnen vervolgens bijvoorbeeld voedselaanbod

Nadere informatie

Nieuwe PDF-standaarden voor de toekomstgerichte drukkerij

Nieuwe PDF-standaarden voor de toekomstgerichte drukkerij Nieuwe PDF-standaarden voor de toekomstgerichte drukkerij Didier Haazen 23 maart 2017 didier.haazen@vigc.be www.vigc.be @VIGCbe VIG-wie? 23/03/2017 Nieuwe PDF-standaarden voor de toekomstgerichte drukkerij

Nadere informatie

Veerkrachtconcepten voor bioproductieve ruimte Frederik Lerouge, KU Leuven

Veerkrachtconcepten voor bioproductieve ruimte Frederik Lerouge, KU Leuven Veerkrachtconcepten voor bioproductieve ruimte Frederik Lerouge, KU Leuven Veerkracht van sociaal-ecologische systemen Sociaal-ecologisch systeem (SES) (o.a. Glaser et al 2008): bio-geo-fysische eenheid

Nadere informatie

Verkenning LARCH: omgaan met kwaliteit binnen ecologische netwerken

Verkenning LARCH: omgaan met kwaliteit binnen ecologische netwerken 165 Verkenning LARCH: omgaan met kwaliteit binnen ecologische netwerken R. Pouwels, R.P.B. Foppen, M.F. Wallis de Vries, R. Jochem, M.J.S.M. Reijnen & A. van Kleunen werkdocumenten WOt Wettelijke Onderzoekstaken

Nadere informatie

Bedreigingen van aquatische biodiversiteit

Bedreigingen van aquatische biodiversiteit Workshop3: Biodiversiteit: basisproduct of luxegoed? Bedreigingen van aquatische biodiversiteit Steven Declerck Leuven Sustainable Earth Research center launch event Vrijdag 19 juni 2009 Aquatische biodiversiteit

Nadere informatie

Leven in een verstedelijkte Delta; Het belang van kennis van de ondergrond Jacqueline Cramer, hoogleraar duurzaam innoveren UU

Leven in een verstedelijkte Delta; Het belang van kennis van de ondergrond Jacqueline Cramer, hoogleraar duurzaam innoveren UU Leven in een verstedelijkte Delta; Het belang van kennis van de ondergrond Jacqueline Cramer, hoogleraar duurzaam innoveren UU Quality of live Opzet Lezing Waarom is er kennis over de ondergrond nodig?

Nadere informatie

Wind en regen in de toekomst - wat zeggen de KNMI'14 scenario's?

Wind en regen in de toekomst - wat zeggen de KNMI'14 scenario's? Wind en regen in de toekomst - wat zeggen de KNMI'14 scenario's? Andreas Sterl (KNMI) wind hurricanes (orkanen) regen zicht + mist weer van de toekomst Achtergrond: CO 2 en temperatuurstijging Stijging

Nadere informatie

De effecten van verdroging als gevolg van de klimaatwijziging en urbanisatie op oppervlaktewater

De effecten van verdroging als gevolg van de klimaatwijziging en urbanisatie op oppervlaktewater De effecten van verdroging als gevolg van de klimaatwijziging en urbanisatie op oppervlaktewater Prof. dr. ir. Patrick Willems KU Leuven Dept. Burgerlijke Bouwkunde Afdeling Hydraulica Vroegere klimaatscenario

Nadere informatie

Projecten Klimaat en Hittestress. Hittestress in Rotterdam. Stand van zaken Mei Project 1 Hitte stress. Ambitie Rotterdam

Projecten Klimaat en Hittestress. Hittestress in Rotterdam. Stand van zaken Mei Project 1 Hitte stress. Ambitie Rotterdam Hittestress in Rotterdam Projecten Klimaat en Hittestress Stand van zaken Mei 2010 Lissy Nijhuis & Erica Koning, Gemeente Rotterdam Heleen Mees, Universiteit van Utrecht A. Kennis voor Klimaat project

Nadere informatie

Geschiedenis en biodiversiteit. Jan Luiten van Zanden Universiteit Utrecht

Geschiedenis en biodiversiteit. Jan Luiten van Zanden Universiteit Utrecht Geschiedenis en biodiversiteit Natuur en biodiversiteit in het nieuws Zorg om natuur, biodiversiteit Crisis biodiversiteit, zesde golf massaal uitsterven Hoe gaan we om met de natuur die resteert? Is echt

Nadere informatie

De effecten van verdroging als gevolg van de klimaatwijziging en urbanisatie op oppervlaktewater

De effecten van verdroging als gevolg van de klimaatwijziging en urbanisatie op oppervlaktewater De effecten van verdroging als gevolg van de klimaatwijziging en urbanisatie op oppervlaktewater Prof. dr. ir. Patrick Willems KU Leuven Dept. Burgerlijke Bouwkunde Afdeling Hydraulica Vroegere klimaatscenario

Nadere informatie

Begrazing voor biodiversiteit

Begrazing voor biodiversiteit Begrazing voor biodiversiteit In terrestrische ecosystemen Chris Smit Community and Conservation Ecology University of Groningen 1 2 Begrazing in NL Hoofddoel Vergroten heterogeniteit en biodiversiteit

Nadere informatie

Nieuwe strategieën voor mondiale biodiversiteit. Prof. dr. Maarten Hajer

Nieuwe strategieën voor mondiale biodiversiteit. Prof. dr. Maarten Hajer Nieuwe strategieën voor mondiale biodiversiteit Prof. dr. Maarten Hajer Waarom deze studie? 2 Convention on Biological Diversity (CBD) Rio de Janeiro 1992 193 landen, 3 doelen 18-29 oktober 2010: COP10

Nadere informatie

Kustlijnzorg in Nederland

Kustlijnzorg in Nederland Kustlijnzorg in Nederland Aanleiding, uitvoering en ontwikkeling 25 september 2017 Harry de Looff RWS-WVL Inhoud Waarom Kustlijnzorg? Wat en hoe Kustlijnzorg? Ontwikkelingen en vragen 2 RWS INFORMATIE

Nadere informatie

Heet Hangijzer 2 Kun je veilig ontspannen in een natuur die verandert?

Heet Hangijzer 2 Kun je veilig ontspannen in een natuur die verandert? De Gebiedsgerichte Aanpak: kansen creëren, risico s reduceren Cathelijne Stoof -Wageningen University & Research Wim Verboom -Brandweer Nederland en Jan Janse -Staatsbosbeheer De Gebiedsgerichte Aanpak:

Nadere informatie

Toepassing van onderwaterdrains in stad en land: mogelijkheden en kansen

Toepassing van onderwaterdrains in stad en land: mogelijkheden en kansen Toepassing van onderwaterdrains in stad en land: mogelijkheden en kansen Workshop 1.4 Kennisconferentie Deltaprogramma Jan van den Akker Alterra / Wageningen UR janjh.vandenakker@wur.nl Bodemdaling Component

Nadere informatie

Wat bepaalt de groei van ganzenpopulaties?

Wat bepaalt de groei van ganzenpopulaties? Wat bepaalt de groei van ganzenpopulaties? Henk van der Jeugd Vogeltrekstation Dutch Centre for Avian Migration and Demography NIOO-KNAW Centre for Avian Population Studies CAPS An embarrassment of riches:

Nadere informatie

Klimaat voor Ruimte In vogelvlucht

Klimaat voor Ruimte In vogelvlucht Klimaat voor Ruimte In vogelvlucht Klimaat voor Ruimte Het BSIK 1 programma Klimaat voor Ruimte (KvR) doet onderzoek naar klimaatverandering en naar manieren hoe met de gevolgen ervan om te gaan. Het spitst

Nadere informatie

WERKSESSIE Het klimaat verandert en de natuur verandert mee Meebewegen met een veranderende natuur

WERKSESSIE Het klimaat verandert en de natuur verandert mee Meebewegen met een veranderende natuur WERKSESSIE Het klimaat verandert en de natuur verandert mee Meebewegen met een veranderende natuur Werksessie Meebewegen met een veranderende natuur Eerst even voorstellen... Welke soortenrijkdom hebben

Nadere informatie

VERSLAG DAGVLINDERS ABTSWOUDSE BOS VLINDERROUTE boomblauwtje

VERSLAG DAGVLINDERS ABTSWOUDSE BOS VLINDERROUTE boomblauwtje VERSLAG DAGVLINDERS ABTSWOUDSE BOS VLINDERROUTE 2015 boomblauwtje Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus 133 2600 AC DELFT afdelingdelfland@knnv.nl www.knnv.nl/afdelingdelfland

Nadere informatie

Naar minder harde grenzen. Luc Kohsiek Dijkgraaf

Naar minder harde grenzen. Luc Kohsiek Dijkgraaf Naar minder harde grenzen Luc Kohsiek Dijkgraaf Inhoud Het klimaat verandert De samenleving verandert Van scherpe scheiding tussen overheid en burgers naar participerende samenwerking Van scherpe scheiding

Nadere informatie

Grootschalige reactie van planten en dieren op klimaatverandering

Grootschalige reactie van planten en dieren op klimaatverandering Grootschalige reactie van planten en dieren op klimaatverandering 19 november 2011, Minisymposium Klimaatverandering en gevolgen voor de natuur Dr. Ir. Arnold van Vliet Leerstoelgroep Milieusysteemanalyse,

Nadere informatie

Klimaatadaptatie. De gemeente Renkum Manon Wille Projectmanager Water

Klimaatadaptatie. De gemeente Renkum Manon Wille Projectmanager Water 31-5-2016 Klimaatadaptatie Manon Wille Projectmanager Water De gemeente Renkum Ligt aan de Rijn, op de zuidflank van de Veluwe Ligt tussen Wageningen en Arnhem 32.000 inwoners 6 dorpen Veel natuur Weinig

Nadere informatie

Klimaatadaptatie. Manon Wille Projectmanager Water

Klimaatadaptatie. Manon Wille Projectmanager Water Klimaatadaptatie Manon Wille Projectmanager Water De gemeente Renkum Ligt aan de Rijn, op de zuidflank van de Veluwe Ligt tussen Wageningen en Arnhem 32.000 inwoners 6 dorpen Veel natuur Weinig landbouw

Nadere informatie

Van harte welkom op de bewonersavond. WaardeVOL Brummen. 26, 27 en 28 november 2018

Van harte welkom op de bewonersavond. WaardeVOL Brummen. 26, 27 en 28 november 2018 Van harte welkom op de bewonersavond WaardeVOL Brummen 26, 27 en 28 november 2018 Doel Dit project gaat over een toekomstbestendige inrichting en beheer van uw leefomgeving. Samen met u willen wij voorwaarden

Nadere informatie

Workshop NTFU. 05 juni 2015 NTFU

Workshop NTFU. 05 juni 2015 NTFU Workshop NTFU 05 juni 2015 NTFU Programma Voorstellen: 2 kanten Verwachtingen & programma Geschiedenis van wielrentraining Tegen welke problemen loop je aan als schemamaken & -trainer? Korte geschiedenis

Nadere informatie

Effectiviteit KRW maatregelen. Halen we met de geplande maatregelen de ecologische doelen?

Effectiviteit KRW maatregelen. Halen we met de geplande maatregelen de ecologische doelen? Effectiviteit KRW maatregelen Halen we met de geplande maatregelen de ecologische doelen? 1 Maatregelen Kaderrichtlijn Water Kwaliteit Doelstelling Beleidstekort Maatregelen 2 Welke maatregelen worden

Nadere informatie

DAGVLINDERS WOUDSE BOS 2013 VLINDERMONITOR

DAGVLINDERS WOUDSE BOS 2013 VLINDERMONITOR DAGVLINDERS WOUDSE BOS 2013 VLINDERMONITOR Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging KNNV afdeling Delfland Postbus 133 2600 AC DELFT afdelingdelfland@knnv.nl www.knnv.nl/afdelingdelfland http://twitter.com/#!/knnvafddelfland

Nadere informatie

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Ruimtelijke analyse van gebieden met hoge natuurwaarde

Ruimtelijke analyse van gebieden met hoge natuurwaarde Een verkenning Lon Lommaert Biodiversiteit Vlaamse indicatoren Ruimtelijke analyse van gebieden met hoge natuurwaarde Prioritaire soorten Natuurverkenning Gezichten van Biodiversiteit Wetenschappelijke

Nadere informatie

Landschapsonderzoek in het Kromme Rijngebied

Landschapsonderzoek in het Kromme Rijngebied Landschapsonderzoek in het Kromme Rijngebied Onderzoeksgroep Milieugeografie, Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM) Dr. Emma van der Zanden, Franziska Komossa, MSc KENNISMAKING VU LANDSCHAPSONDERZOEK

Nadere informatie

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/72323

Nadere informatie

Planten in bossen: beheer en biodiversiteit

Planten in bossen: beheer en biodiversiteit Planten in bossen: beheer en biodiversiteit Arnout-Jan Rossenaar Foto s: Heukels CD-ROM Opzet lezing Bos in Nederland Bosplanten Bostypen Ontwikkeling bos voedselarme grond Beheer en biodiversiteit (Edese(

Nadere informatie