Samenleven met verschillen

Transcriptie

1 Samenleven met verschillen Over de ontwikkeling van een instrument om polarisatie en vertrouwen in buurten te meten Dit rapport is voortgekomen uit een samenwerking tussen Dienst Onderzoek en Statistiek, het Verwey-Jonker Instituut en de Vrije Universiteit. drs. Jolijn Broekhuizen drs. Ron van Wonderen Met medewerking van: drs. Josca Boers prof. dr. Hans Boutellier Vrije Universiteit Amsterdam Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek en Statistiek Verwey-Jonker Instituut Dynamics of Governance 2010

2 Uitgave 19 in de serie Dynamics of Governance (Dynamiek van Bestuur) Uitgever: Dynamics of Governance, Faculteit der Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit, Amsterdam 2010 J. Broekhuizen en R. van Wonderen Omslagontwerp: S. van der Ploeg, Room for ID s, Nieuwegein Foto omslag: istockphoto TM Druk- en bindwerk: Reprografie Vrije Universiteit, Amsterdam Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical or photocopying, recording, or otherwise without the prior permission of the author. ISBN:

3 Inhoud Samenvatting en aanbevelingen 5 Inleiding 19 Leeswijzer 21 1 Oorspronkelijk meetinstrument vertrouwen en polarisatie Samenhang van items Evenredige bijdrage items Samenvatting 26 2 Polarisatie en vertrouwen in en rondom Amsterdam Polarisatie en vertrouwen in Amsterdam Verschillen tussen gemeenten Verschillen tussen stadsdelen Verschillen tussen buurtcombinaties Relatie tussen polarisatie en vertrouwen 33 3 Literatuurverkenning achtergronden van polarisatie Afbakening van het begrip polarisatie Risico- en protectieve factoren voor polarisatie 39 4 De samenhang van individuele en buurtkenmerken met polarisatie Individueel en buurtniveau Sekse, leeftijd, herkomst en opleidingsniveau Ervaren verloedering, overlast, criminaliteit en veiligheid in de buurt Vertrouwen in politie in de buurt Sociaal economische status van de buurt Etnische samenstelling van een buurt Residentiële mobiliteit in de buurt Samenvatting 67 5 Ontwikkeling en toetsing nieuw meetinstrument polarisatie Inhoudelijke keuzes bij ontwikkelen meetinstrument Inhoud testvragenlijst Resultaten test online-panel O+S Keuzeproces Voorlopige keuze items Extra testfase 89 Bijlage 1 Steekproef Veiligheidsmonitor 93 3

4 Bijlage 2 Figuur afhankelijke variabelen 95 Bijlage 3 Steekproef testfase 3 96 Bijlage 4 Tabellen hoofdstuk Literatuur 115 4

5 Samenvatting en aanbevelingen Aanleiding en doelstellingen van het onderzoek De onderlinge verstandhouding tussen bevolkingsgroepen is een actueel maatschappelijk thema. Sociaal vertrouwen tussen bewoners uit bevolkingsgroepen heeft positieve gevolgen voor het tegengaan van sociaal isolement, het thuisvoelen in de buurt en het bevorderen van leefbaarheid en het elkaar aanspreken en corrigeren bij ongewenst gedrag, aldus de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in Vertrouwen in de Buurt (2005). Tegenover vertrouwen staat polarisatie. Polarisatie tussen bevolkingsgroepen wordt vaak geassocieerd met radicalisering en veiligheidsproblemen (incidenten) zoals de recente spanningen tussen Marokkaanse en Molukse jongeren in Culemborg. In de praktijk zijn spanningen echter niet direct zichtbaar in de vorm van incidenten; veel vaker is sprake van onderhuidse spanningen. Bevolkingsgroepen ervaren overlast van elkaar, er is sprake van onderlinge irritaties, (soms) gevoelens van angst of intimidatie. Uiteindelijk kan polarisatie zichtbaar worden door gedrag. Soms door intimidatie of bedreigingen. Maar eerder door subtieler gedrag zoals elkaar uit de weg gaan (vermijden). Polarisatie laat zich hiermee definiëren als een proces: de verscherping van tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen in buurten kan resulteren in spanningen tussen deze groepen en toename van segregatie langs etnische en religieuze lijnen. De behoefte aan meer inzicht in vertrouwen en polarisatie tussen bevolkingsgroepen was voor stadsdeel Amsterdam Oud-Zuid in 2007 aanleiding om onderzoek uit te laten voeren in vier wijken. Het voormalige stadsdeel maakte zich namelijk zorgen over de intolerante houding van groepen inwoners ten opzichte van elkaar. Men had het gevoel weinig zicht te hebben op de aanwezigheid van mogelijke onderlinge spanningen tussen bevolkingsgroepen, en op de oorzaken ervan. In het onderzoek, uitgevoerd door het Verwey-Jonker Instituut en de Vrije Universiteit, leerstoel veiligheid en burgerschap, in samenwerking met Dienst Onderzoek en Statistiek, zijn de aard en oorzaken vastgesteld van spanningen in vier buurten. Het onderzoek heeft een instrument opgeleverd voor het meten van vertrouwen en polarisatie tussen bevolkingsgroepen in buurten. Dit instrument is vanaf 2008 opgenomen in de Amsterdamse Veiligheidsmonitor en bestaat uit twee polarisatie items en vijf vertrouwen items. De Veiligheidsmonitor wordt 5

6 jaarlijks onder ongeveer bewoners uit heel Amsterdam en Amstelland afgenomen. De data die hiermee beschikbaar komen, betreffen de eerste aanleiding voor het huidige onderzoek. Op basis van de twee items die in de Veiligheidsmonitor zijn opgenomen kan polarisatie in buurten in kaart gebracht worden en kunnen explorerende analyses plaatsvinden naar aan polarisatie gerelateerde factoren. Hiermee wordt een leemte in de empirische kennis over polarisatie opgevuld. In tegenstelling tot de processen die aan sociale cohesie en vertrouwen in buurten ten grondslag liggen (bijvoorbeeld Gijsberts e.a. 2009, Lancee en Dronkers 2008) is er namelijk vooralsnog weinig empirisch onderzoek verricht naar verklarende factoren voor polarisatieprocessen op wijkniveau. De tweede aanleiding betreft het ontwikkelen van een polarisatie meetinstrument met meer dan twee items. Een meetinstrument dat uit meer items bestaat is betrouwbaarder en biedt de mogelijkheid meerdere dimensies van polarisatie te kunnen meten. Aan onderhavig onderzoek liggen drie doelstellingen ten grondslag. 1. De eerste doelstelling is om vertrouwen en polarisatie tussen bevolkingsgroepen na (voormalig) stadsdeel Oud-Zuid ook in geheel Amsterdam te onderzoeken. Analyses op de Amsterdamse Veiligheidsmonitor bieden een geografisch inzicht in de verhoudingen tussen bevolkingsgroepen in alle Amsterdamse buurtcombinaties. 2. De tweede doelstelling van het onderzoek is het verkrijgen van meer inzicht in de achtergronden, risico- en protectieve factoren van polarisatie tussen bevolkingsgroepen. Zoals eerder geteld, is weinig empirisch onderzoek verricht naar de verklarende factoren voor polarisatieprocessen op wijkniveau. Door middel van een theoretische en literatuurverkenning, alsmede de explorerende toetsing van enkele hieruit voortkomende factoren, draagt dit onderzoek bij aan het opvullen van deze lacune aan kennis. Deze kennis geeft ook inzicht in de vraag of polarisatieprocessen kunnen worden voorkomen of tegengegaan door beleid. 3. De derde doelstelling betreft de uitbreiding van het oorspronkelijke polarisatiemeetinstrument. Met de kennis die is opgedaan in het theoretische kader en de empirische toetsing van risico- en protectieve factoren, zijn nieuwe polarisatie-items ontwikkeld en vervolgens getoetst. Deze nieuwe items komen tegemoet aan de verschillende dimensies en fasen waarin polarisatie plaats kan vinden. Dit uitgebreide meet- 6

7 instrument zal in de toekomst ingezet worden om polarisatietendensen in Amsterdamse stadsdelen nog beter te signaleren. Doelstelling 1 Stand van zaken sociaal vertrouwen en polarisatie in Amsterdam Geografische spreiding van polarisatie en sociaal vertrouwen in buurten De twee polarisatie-items die vanaf 2008 in de Veiligheidsmonitor zijn opgenomen luiden als volgt: In deze buurt wonen bevolkingsgroepen waar ik niet zo positief over denk en Ik voel wel eens spanningen met buurtgenoten die uit een andere cultuur dan ikzelf afkomstig zijn. Deze items geven een indicatie van de aanwezigheid van polarisatieprocessen in stadsdelen en buurtcombinaties. Van de Amsterdammers geeft 21% aan dat in zijn of haar buurt bevolkingsgroepen wonen waar hij of zij niet zo positief over denkt; 19% van de Amsterdammers voelt wel eens spanningen met buurtgenoten die uit een andere cultuur afkomstig zijn. Er zijn aanzienlijke geografische verschillen tussen stadsdelen in de mate waarin bewoners de beide polarisatie items bevestigen. Figuur 1 laat op grafische wijze zien in welke buurtcombinaties in Amsterdam hoog gescoord wordt op deze twee polarisatie-items 1. In rode buurtcombinaties is er een indicatie dat er sprake is van veel polarisatie tussen bevolkingsgroepen, in donker groene buurtcombinaties van juist weinig polarisatie. Wat direct opvalt, is dat vooral in de stadsdelen Nieuw-West en West sprake is van veel buurtcombinaties waarin inwoners hoog scoren op polarisatie. Dit geldt ook voor meerdere buurtcombinaties in Oost en Noord en voor enkele buurtcombinaties in Zuid en Zuidoost. 2 In welke mate sprake is van sociaal vertrouwen in de verschillende buurtcombinaties wordt met kleuren getoond in figuur 2. Vijf items zijn in de Veiligheidsmonitor opgenomen om dit vertrouwen te meten. Wat direct opvalt, is dat in het centrum en omliggende buurten en in Zuid sprake is van (redelijk) veel sociaal vertrouwen. Vooral in Nieuw-West en delen van Noord en Oost liggen buurtcombinaties waar het vertrouwen van inwoners lager is. In grote lijnen blijken de buurten en stadsdelen met veel gevoelens van polarisatie ook de buurten en stadsdelen te zijn waar men weinig vertrouwen in de buurt heeft. 1 Amsterdam telt 7 stadsdelen, 97 buurtcombinaties en 470 buurten. Een buurtcombinatie heeft een gemiddelde schaalgrootte van inwoners en bestaat uit meerdere buurten. 2 Het gaat om gemiddelde scores per buurtcombinatie. Scores van buurten binnen deze buurtcombinaties kunnen van elkaar verschillen. 7

8 Figuur 1 Polarisatie in de buurt in Amsterdam legenda veel polarisatie redelijk veel polarisatie weinig polarisatie heel weining polarisatie buiten beschouwing Bron: Veiligheidsmonitor 2008 Figuur 2 Vertrouwen in de buurt in Amsterdam legenda heel weinig vertrouwen weinig vertrouwen redelijk veel vertrouwen veel vertrouwen buiten beschouwing Bron: Veiligheidsmonitor

9 Doelstelling 2 Inzicht in risico- en protectieve factoren voor polarisatie In dit onderzoek is een verkenning uitgevoerd naar factoren die volgens wetenschappelijke theorieën en literatuur het ontstaan van polarisatieprocessen in buurten tussen bevolkingsgroepen kunnen verklaren. Polarisatie definiëren we hierbij als: de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die kan resulteren in spanningen tussen deze groepen en toename van segregatie langs etnische en religieuze lijnen (Ministerie van Binnenlandse Zaken). Om te bepalen of de op theorie gebaseerde factoren ook werkelijk een rol spelen, zijn multi-level analyses uitgevoerd op de gegevens van de Amsterdamse Veiligheidsmonitor. In de Veiligheidsmonitor geven jaarlijks Amsterdammers informatie over tal van onderwerpen die als relevant voor polarisatieprocessen naar voren zijn gekomen in ons theoretisch kader. Enkele demografische kenmerken van buurten zijn ten behoeve van deze analyses gekoppeld aan de Veiligheidsmonitor. We bespreken in deze paragraaf zes factoren die blijkens de theorie- en literatuurverkenning een rol kunnen spelen bij het ontstaan van polarisatie in buurten. Vijf van deze factoren hebben we in de huidige studie empirisch getoetst. De zesde factor (botsende gedragsstijlen en opvattingen), hebben we niet op de Veiligheidsmonitor kunnen toetsen, maar is wel relevant ten behoeve van de uitbreiding van het polarisatiemeetinstrument. 1) Etnische diversiteit De etnische diversiteit in buurten is de eerste factor die een rol kan spelen bij het ontstaan van polarisatieprocessen. Verschillende theorieën zijn van toepassing op de relatie tussen etnische diversiteit, wederzijdse beeldvorming en relaties tussen bevolkingsgroepen. In de sociale identificatie theorie wordt gesteld dat enkel door de aanwezigheid van meerdere sociale groepen een behoefte ontstaat aan groepsidentiteit (Tajfel, 1982; Turner, 1999). Personen identificeren zich met de eigen groep omdat individuele leden van die groep grotendeels dezelfde kenmerken hebben. Tegenstellingen tussen verschillende etnische groepen zullen zich versterken. Dit komt tot uitdrukking in wij-zij denken tussen de groepen, sociale identificatie en contra-identificatie, dat weer resulteert in een negatievere houding ten aanzien van elkaar. Op basis van conflicttheorie (o.a. Shadid, 1998) kan verwacht worden dat het resultaat van intergroepscontact in buurten afhankelijk is van de condities waaronder dat contact plaatsvindt. Spontane contacten tussen bevolkingsgroepen kunnen bij verschillende opvattingen of leefstijlen leiden tot wederzijds onbegrip en zelfs tot verdere 9

10 stigmatisering en polarisatie leiden. Ten slotte voorspelt de recent door Putnam ontwikkelde constricttheorie dat etnische diversiteit voor minder vertrouwen tussen buurtgenoten zorgt (2007). Tot slot geldt in etnisch diverse wijken dat bewoners minder bekend en vertrouwd zijn met elkaar. Belangrijker dan persoonlijk contact is dat bewoners over voldoende informatie beschikken om elkaar te herkennen en sociaal weten te plaatsen ( men kent elkaar niet, maar is wel bekend met elkaar ). Dit wordt aangeduid met de term publieke familiariteit (Blokland-Potters, 2008). Wanneer dit niet het geval is, kunnen bewoners het gevoel krijgen dat hun straat of buurt niet langer van henzelf is, het wordt dan lastig om anderen aan te spreken op hun (onfatsoenlijk) gedrag. Er is dan sprake van mistrust: de anonieme verhouding van bewoners tot elkaar en het niet kunnen inschatten wat men van elkaar kan verwachten ( men weet het simpelweg niet meer ). In zulke omstandigheden kunnen negatieve verhoudingen tussen bevolkingsgroepen makkelijker ontstaan. Samengevat, veronderstellen we op basis van deze theorieën dat er sprake is van een samenhang tussen de etnische diversiteit in een buurt en gevoelens van polarisatie. Analyses op de Veiligheidsmonitor laten in lijn hiermee zien dat naarmate buurtcombinaties etnisch meer divers zijn (hoger scoren op de zogeheten Herfindahlindex) de kans op hogere scores op de beide polarisatie-items toeneemt. Datzelfde is ook het geval bij een hoger aandeel niet-westerse allochtone inwoners in een buurt. 2) Fysieke en sociale overlast en criminaliteit Een volgende factor die een rol kan spelen bij het ontstaan van polarisatieprocessen is het ervaren van fysieke en sociale overlast en criminaliteit in een buurt. Volgens social disorganisation theory en collective efficacy theory staat in buurten met veel fysieke en sociale overlast en criminaliteit het vertrouwen en de verstandhouding tussen bevolkingsgroepen onder druk (Morenoff et al., 2001; Sampson & Raudenbusch, 2004). Uit de literatuur blijkt dat de veiligheidsbeleving in het bijzonder sterk samenhangt met overlast en intimiderend gedrag van jongeren in de openbare ruimte (Van Gemert 2006). Jongeren die hinderlijk rondhangen op pleinen en in portieken dragen bij aan het niet thuis voelen in de buurt en het niet kunnen inschatten van het gedrag van anderen ( mistrust ). Omdat allochtone jongeren oververtegenwoordigd zijn in jeugdgroepen die rondhangen in de buurt, en relatief vaak zijn betrokken bij zichtbare overlast en criminaliteit in de publieke ruimte, kan dit de negatieve beeldvorming over bepaalde bevolkingsgroepen vergroten. Op basis hiervan verwachten we dat onveiligheid en 10

11 criminaliteit in de buurt, met name veroorzaakt door jongeren, leidt tot een toename van gevoelens van polarisatie in een buurt. Consistent met deze verwachting, blijkt uit de analyses op de Veiligheidsmonitor dat in buurten met bovengemiddeld veel fysieke en sociale overlast, onveiligheid en criminaliteit vaker sprake is van hogere scores op de beide polarisatie items. Polarisatie hangt het sterkst samen met items die betrekking hebben op overlast en criminaliteit die voor bewoners dagelijks zichtbaar zijn in de wijk of die een intimiderend karakter hebben. Het gaat in het bijzonder om vormen van overlast van jongeren, jeugdcriminaliteit, bedreigingen, mensen die op straat worden lastig gevallen, naroepen op straat, bekladdingen en vernielingen. Ter vergelijking, problemen zoals drugsoverlast, hondenpoep, fietsendiefstal, en vermogensdelicten hangen veel minder samen met polarisatie. 3) Functioneren van de politie Als polarisatie in wijken gerelateerd is aan zichtbare overlast en problemen waar bewoners dagelijks mee te maken hebben, dan is het mogelijk dat de inzet van de politie, als soort van protectieve factor, polarisatie deels kan voorkomen en tegengaan. Het functioneren van de politie is hiermee de derde factor die van invloed kan zijn op processen van polarisatie. Volgens een recent rapport van de Politieacademie kan de politie (in het bijzonder de wijkagent) spanningen in buurten voorkomen door zichtbare aanwezigheid op straat en door nauwe samenwerking van de politie met sleutelpersonen uit de wijk en met organisaties zoals buurten jongerenwerk, straatcoaches, ondernemers, kerken en moskeeën, en scholen (Adang, Quint en Van der Wal, 2010). Voor bewoners blijkt hierin vooral van belang te zijn dat de nadruk van de politie niet alleen op repressie ligt. Belangrijker is de zichtbaarheid voor bewoners van de inspanningen van de politie, de benaderbaarheid van de politie en het gevoel van bewoners dat de politie zich richt op de problemen die er volgens bewoners het meest toe doen. (vergelijk het concept van Reassuring Policing, Innes 2005). De analyses op de Veiligheidsmonitor laten zien dat een hogere waardering van het functioneren van de politie in de buurt inderdaad samen gaat met lagere scores op de polarisatie items. Naarmate bewoners positiever zijn over vooral de zichtbaarheid en benaderbaarheid van de politie in de buurt neemt de mate van polarisatie af. 4) Sociaal-economische status Ook de sociaal-economische status (SES: inkomen, werk, opleiding) van een buurt kan een rol spelen bij het ontstaan van polarisatieprocessen. De etnische competitietheorie (Sherif, 1967; LeVine & Campbell, 1965) suggereert dat in wijken met een lage sociaal-economische status meer 11

12 competitie bestaat tussen bevolkingsgroepen. De motieven hierachter zijn een gevoel van achterstelling en het geloof dat de aanwezigheid van andere bevolkingsgroepen een bedreiging is voor de kansen op baanzekerheid. Ook de wijkoriëntatie van bewoners speelt een rol bij het ontstaan van negatieve opvattingen ten aanzien van andere bevolkingsgroepen. Bewoners met een lage sociaal-economische status hebben een hogere buurtgerichtheid: ze brengen meer tijd door in de eigen wijk, en hun sociale netwerk is vaker geconcentreerd in de eigen wijk (RMO, 2009). Hierdoor worden ze vaker dan bewoners met een hoge sociaaleconomische status geconfronteerd met de problemen in een buurt, evenals met de bevolkingsgroepen die deze problemen veroorzaken. In buurten waar veel mensen wonen met een lage economische status is er hierdoor een groter risico dat negatieve opvattingen ten aanzien van andere bevolkingsgroepen ontwikkeld worden. De analyses op de gegevens van de Veiligheidsmonitor bevestigen dat in buurten met een gemiddeld lagere sociaal-economische status (een gemiddeld laag opleidingsniveau of huishoudinkomen of een hoog aandeel niet-werkende werkzoekenden) de kans op hogere scores op de polarisatie items toeneemt. 5) Residentiële mobiliteit en toenemende etnische concentratie Studies laten zien dat ongunstige beeldvorming tussen bevolkingsgroepen wordt versterkt door snelle verkleuring van buurten (Kluft, 2009), zelfs in sterkere mate dan door het absolute aandeel van etnische minderheden in die buurt (Gijsberts en Dagevos, 2007). Veranderingen in buurten (zoals een snel veranderende samenstelling van de bevolking) kunnen leiden tot een gevoel van vervreemding. Het verlies van sociale verbanden in zulke buurten bij de zittende, veelal autochtone bewoners, draagt extra bij aan het ontstaan van wij-zij tegenstellingen (Hooghe, 2007). Hier kan overigens tegenin worden gebracht dat in buurten met een hoge residentiële mobiliteit ook geldt dat bewoners meer langs elkaar heen leven, zich minder gelegen laten liggen elkaar, en dat hierdoor minder prikkels zijn voor een wij-zij denken. In onze data-analyses vinden we dat residentiële mobiliteit tot hogere scores op de polarisatie items leidt. Als de gemiddelde woonduur in een buurt afneemt, nemen de scores op de polarisatie items toe. De snelheid waarin een buurt verkleurt door de instroom van niet westerse allochtonen lijkt hier echter niet de oorzaak van te zijn. Een toenemend aandeel niet-westerse allochtonen in een buurt resulteert namelijk niet in hogere scores op de polarisatie items. 12

13 In onderstaand schema worden de resultaten van de theoretische verkenning en de empirische toetsing samengevat: Theorieën/ literatuur Factor Toetsing 1. Sociale identificatie theorie Realistische conflict theorie Conflicttheorie Constricttheorie Publieke familiariteit 2. Social disorganisation theory Collective efficacy theory Etnische diversiteit In etnisch diverse buurten is meer polarisatie, hetzelfde geldt voor buurten met meer niet-westerse allochtonen. Fysieke en sociale overlast en criminaliteit 3. Policing paradox Waargenomen functioneren van de politie in de buurt 4. Realistische conflict theorie Etnocentrisme Wijkoriëntatie 5. Residentiële mobiliteit en toenemende etnische concentratie Sociaaleconomische status Residentiële mobiliteit en toenemende etnische concentratie In buurten waar inwoners meer overlast en criminaliteit ervaren, in het bijzonder zichtbare en terugkerende overlast door jongeren, is meer polarisatie. In buurten waar bewoners het functioneren van de politie meer waarderen, is minder polarisatie. In buurten met een lagere sociaal economische status, is meer polarisatie. In buurten met (snelle) toenemende etnische concentratie, is niet meer polarisatie. Residentiële mobiliteit op zich hangt wel samen met polarisatie. 6. Botsende gedragsstijlen en opvattingen Een volgende factor die een rol kan spelen in polarisatieprocessen is het botsen van gedragsstijlen en opvattingen tussen bevolkingsgroepen. In buurten met een grote diversiteit aan bevolkingsgroepen zijn er minder waarden en normen die vanzelfsprekend gedeeld worden, wat tot onduidelijkheid, ontoelaatbaar gedrag, veel ergernis en gevoelens van onveiligheid kan leiden (Bolt en Torrance, 2005). Het samenleven in de wijk hangt mede af van de mate waarin er gelijkgerichte opvattingen bestaan over (ongeschreven) regels in de buurt. Ongeschreven regels gaan over gewenst gedrag (bijvoorbeeld het elkaar groeten), maar gaan ook ongewenst gedrag tegen. Veel gehoorde conflicten over wat er wel en niet hoort in de openbare ruimte betreffen het schoonhouden van semiprivate (trappenhuizen, portieken) en publieke ruimten, het verkeerd aanbieden van huisvuil, en het tot s avonds laat buitenspelen van (allochtone) kinderen (Blokland-Potters, 1998). De factor botsen van gedragsstijlen en opvattingen hebben we in het huidige onderzoek niet kunnen toetsen omdat in de 13

14 Veiligheidsmonitor hierover relevante vragen ontbreken. Indirect hebben we wel aanwijzingen voor de juistheid van de theorie gevonden. Bij de ontwikkeling van nieuwe items voor het meetinstrument is expliciet aandacht gegeven aan tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen in omgangsvormen en in normen en waarden betreffende het schoonhouden van de buurt. Bij een directe vraag naar de oorzaken van spanningen in de buurt, antwoorden de respondenten vaak dat verschillen in opvattingen over het schoonhouden van de buurt tot spanningen leiden. Doelstelling 3 Uitbreiding van het polarisatie meetinstrument Omdat tot dusverre slechts twee items beschikbaar waren om polarisatie in de buurt te meten, is het meetinstrument in het huidige onderzoek uitgebreid. Bij de ontwikkeling van dit uitgebreide meetinstrument wordt ervan uitgegaan dat polarisatie meerdere aspecten kent, die als verschijningsvormen binnen een proces kunnen worden opgevat. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen cognitieve, emotionele en gedragmatige aspecten van polarisatie. Het cognitieve aspect van polarisatie verwijst naar de beelden en kennis die bevolkingsgroepen over elkaar hebben. Emoties ontstaan zodra bevolkingsgroepen daadwerkelijk overlast van elkaar ervaren, er is sprake van onderlinge irritaties en onprettige gevoelens ( emotie 1 ), die kunnen uitmonden in het ervaren van spanningen ( emotie 2 ). Uiteindelijk kan polarisatie zichtbaar worden door gedrag. Soms door intimidatie of bedreigingen. Maar eerder door subtieler gedrag zoals elkaar uit de weg gaan (vermijden). De doelstelling was om een polarisatieschaal te ontwikkelen waarin items zijn opgenomen die polarisatie meten op de verschillende fasen van polarisatie (cognitie, emotie, gedrag). Daarbij was het de bedoeling items te ontwikkelen op zowel het meer individuele vlak als op buurtniveau. Figuur 3 laat zien voor welke combinatie van fase en niveau items zijn ontwikkeld (de groen gekleurde vlakken). De argumentatie voor deze keuze staat weergegeven in hoofdstuk 5. 14

15 Figuur 3 individu NIVEAU buurt cognitie verschillen met buurtgenoten verschillen tussen buurtgenoten met een andere afkomst met een andere afkomst FASEN emotie 1 onprettig voelen onprettige gevoelens bij buurtgenoten door deze verschillen door deze verschillen emotie 2 spanningen voelen spanningen tussen buurtgenoten door deze verschillen door deze verschillen gedrag contact vermijden contact vermijding tussen buurtgenoten door deze spanningen door deze spanningen Daarnaast was het doel een polarisatieschaal te ontwikkelen waarmee inzichtelijk kan worden gemaakt welke specifieke achtergronden polarisatie in een buurt heeft. Op basis van de literatuurstudie naar risicoen protectieve factoren van polarisatie, en de daaropvolgende toetsing hiervan op de Amsterdamse Veiligheidsmonitor, hebben we de etnische diversiteit in de buurt alsmede de ervaren overlast van jongeren kunnen identificeren als achtergronden van polarisatie. Beide factoren zijn in de nieuwe polarisatie-items opgenomen. Vervolgens zijn naar aanleiding van theorie over het ontstaan van spanningen door botsende normen en waarden nieuwe polarisatie-items ontwikkeld waarin verschillen in normen en waarden over het schoonhouden van de buurt en verschillende omgangsvormen tussen bewoners centraal staan. Zestien nieuwe polarisatie-items zijn uiteindelijk ontwikkeld en getest onder 1673, voornamelijk autochtone, Amsterdammers uit het onlinepanel van O+S. Na een uitgebreid keuzeproces (beschreven in hoofdstuk 5) zijn acht polarisatie-items uitgekozen. Een extra testfase waarin deze acht items aan 302 respondenten van de Veiligheidsmonitor zijn voorgelegd, liet zien dat het meetinstrument betrouwbaar is voor zowel autochtone als allochtone respondenten. In tabel 4 wordt weergegeven uit welke acht items het uitgebreide meetinstrument zal bestaan. 15

16 Tabel 4 Meetinstrument polarisatie 1. Ik voel wel eens spanningen met buurtgenoten die uit een andere cultuur dan ikzelf afkomstig zijn 2. In deze buurt wonen bevolkingsgroepen waar ik niet zo positief over denk 3. De sterke verschillen in religieuze achtergrond van bevolkingsgroepen in deze buurt zorgen voor spanningen 4. Het geeft mij een onprettig gevoel dat er in deze buurt bevolkingsgroepen wonen met andere normen en waarden Ik ben tevreden over de bevolkingssamenstelling in deze buurt 1 5. Het geeft mij een onprettig gevoel dat er in deze buurt bevolkingsgroepen wonen met andere omgangsvormen 6. Jongeren uit andere bevolkingsgroepen zorgen voor overlast in deze buurt en dit zorgt voor spanningen 7. De verschillen in opvattingen van verschillende bevolkingsgroepen over het schoonhouden van deze buurt zorgt voor spanningen 8. De spanningen tussen bevolkingsgroepen in deze buurt zorgen ervoor dat mensen uit verschillende bevolkingsgroepen contact met elkaar vermijden 1 Neutraliserend item, opgenomen om de negatieve sequentie te doorbreken, meer hierover in hoofdstuk 5 Aanbevelingen Van de Amsterdammers geeft 21% aan wel eens spanningen te ervaren met buurtgenoten die uit een andere cultuur afkomstig zijn dan henzelf. En 19% van de Amsterdammers bevestigt dat er in hun buurt bevolkingsgroepen wonen waar men niet zo positief over denkt. In sommige buurtcombinaties en stadsdelen liggen deze scores aanzienlijk hoger. We hebben eerder polarisatie gedefinieerd als een proces, waarbij de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in wijken kan resulteren in spanningen tussen deze groepen. Een incident is vrijwel nooit de oorzaak van polarisatie in een buurt, maar het gevolg. Het tijdig signaleren door bestuurders en professionals van polarisatieprocessen is daarom belangrijk. Het uitgebreide meetinstrument voor polarisatie, dat wordt opgenomen in de nieuwe Veiligheidsmonitor, is hierbij een hulpmiddel. Door het grote aantal respondenten stadsbreed kan worden ingezoomd tot op buurtniveau en worden vastgesteld of er buurten zijn waar polarisatie tussen bevolkingsgroepen toeneemt (of afneemt). 16

17 Aanknopingspunten voor beleid Uit het theoretisch kader, en bevestigd door de analyses, blijkt dat aan het ontstaan van polarisatieprocessen tussen bevolkingsgroepen in buurten een complex samenspel van factoren ten grondslag ligt. Polarisatie tussen bevolkingsgroepen is geen onveranderlijk construct dat is verankerd in diepliggende psychologische processen van intolerantie, noch is polarisatie een onvermijdelijk gevolg van het feit dat verschillende bevolkingsgroepen en religies met elkaar (moeten) samenleven in wijken. Het goede nieuws is dat oorzaken en oplossingen voor polarisatieprocessen tussen bevolkingsgroepen deels te vinden zijn in de wijk, en in meer of mindere mate zijn te beïnvloeden door beleid. Het gaat hierbij om in het bijzonder om overlast en jeugdcriminaliteit en ongelijkgerichte opvattingen over wat wel en niet hoort in de openbare ruimte. We beperken ons op deze plaats nu verder tot deze, door beleid te beïnvloeden, factoren. De analyses op de Veiligheidsmonitor hebben uitgewezen dat het beleven van spanningen sterk verband houdt met zichtbare overlast en criminaliteit waarmee bewoners dagelijks worden geconfronteerd. Omdat jongeren uit sommige bevolkingsgroepen zijn oververtegenwoordigd in jongerengroepen die zich zichtbaar manifesteren in de buitenruimte, straalt hun gedrag af op alle leden van deze bevolkingsgroepen. Prioriteit voor de aanpak in een buurt van dit soort overlast kan daarom een belangrijke voedingsbodem voor polarisatie de wind uit de zeilen nemen. In de analyses hebben we tevens geconstateerd dat zichtbaarheid van de politie in de buurt samenhangt met minder hoge scores op polarisatie items. Om spanningen in de wijk tegen te gaan ligt reassurance policing (Innes, 2005) voor de hand, waarbij de politie (wijkagent) zichtbaar is en aanspreekbaar is voor bewoners, waarbij bewoners het gevoel hebben dat de politie prioriteit geeft aan de overlastproblemen waar men dagelijks mee wordt, en waar de wijkagent nauw contact heeft met sleutelpersonen en organisaties uit de buurt. De volgende aan polarisatie ten grondslag liggende factor die mogelijk door beleid te beïnvloeden is, betreft irritaties en spanningen die het gevolg zijn van uiteenlopende opvattingen tussen bevolkingsgroepen over wat wel en niet hoort in de openbare ruimte. Bij de ontwikkeling van het nieuwe meetinstrument is naar voren gekomen dat het hebben van andere opvattingen over het schoonhouden van portiek van de buurt kan leiden tot onprettige gevoelens en spanningen. Mensen voelen zich machteloos over de problemen in de eigen buurt en zijn daardoor eerder geneigd andere bevolkingsgroepen verantwoordelijk te stellen voor de problemen. 17

18 Aanknopingspunten voor verdiepend onderzoek De analyse op de twee polarisatie-items die aan de respondenten van de Veiligheidsmonitor zijn voorgelegd, heeft meer inzicht gebracht in de factoren die samenhangen met polarisatie. Op grond van dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat de belangrijke risicofactoren die onderliggend zijn aan het ontstaan van polarisatieprocessen niet onveranderlijk zijn maar mogelijk kunnen worden beïnvloed door beleid. Een effectieve aanpak van polarisatie in buurten vergt echter verder maatwerk en vereist verdieping in de specifieke omstandigheden en achtergronden van de buurten. Door aanvullend onderzoek in de betreffende buurten wordt, zowel kwantitatief (met het nieuw ontwikkelde meetinstrument) als kwalitatief, beter inzicht in de aard en achtergronden van spanningen verkregen. 18

19 Inleiding De onderlinge verstandhouding tussen bevolkingsgroepen is een actueel maatschappelijk thema. Sociaal vertrouwen tussen bewoners uit bevolkingsgroepen heeft positieve gevolgen voor het tegengaan van sociaal isolement, het thuisvoelen in de buurt en het bevorderen van leefbaarheid en het elkaar aanspreken en corrigeren bij ongewenst gedrag, aldus de Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (WRR) in Vertrouwen in de Buurt (2005). Polarisatie tussen bevolkingsgroepen wordt gezien als een breed maatschappelijk probleem dat de sociale samenhang en de onderlinge solidariteit in de samenleving bedreigt en dat voorkomen en ingedamd moet worden (Ministerie BZK: Actieplan polarisatie en radicalisering ). Polarisatie tussen bevolkingsgroepen wordt vaak geassocieerd met radicalisering en veiligheidsproblemen (incidenten) zoals de spanningen tussen Marokkaanse en Molukse jongeren in Culemborg. In de praktijk zijn spanningen echter niet direct zichtbaar in de vorm van incidenten; veel vaker is sprake van onderhuidse spanningen. Uiteindelijk kan polarisatie zichtbaar worden door gedrag. Denk aan bekladding, intimidatie en bedreigingen. Maar ook subtieler gedrag zoals stigmatiseren en pesten. Om incidenten te voorkomen is het belangrijk dat bestuurders en professionals polarisatieprocessen in buurten vroegtijdig signaleren. Om effectief beleid te kunnen ontwikkelen is het belangrijk inzicht te verwerven in de factoren die polarisatie kunnen tegengaan of juist aanwakkeren. Deze wens tot vroegtijdige signalering was voor stadsdeel Amsterdam Oud-Zuid in 2007 aanleiding om onderzoek uit te laten voeren naar sociaal vertrouwen en polarisatie tussen bevolkingsgroepen in vier wijken. Het stadsdeel maakte zich namelijk zorgen over de intolerante houding van groepen inwoners ten opzichte van elkaar. Men had het gevoel weinig zicht te hebben op de aanwezigheid van mogelijke onderlinge spanningen tussen bevolkingsgroepen, en op de oorzaken ervan. In opdracht van Oud-Zuid heeft het Verwey-Jonker Instituut in samenwerking met de Dienst Onderzoek en Statistiek van de gemeente Amsterdam en de leerstoel Veiligheid en Burgerschap van de Vrije Universiteit bijna 1100 bewoners in de buurten Diamantbuurt, Apollobuurt, Marathonbuurt en Hoofddorppleinbuurt geïnterviewd (Boutellier e.a. 2007, Van Wonderen en Boutellier 2007). Een nieuw ontwikkeld onderzoeksinstrument om vertrouwen en polarisatie in buurten te meten, bestaande uit vijf vertrouwens- en twee polarisatieitems, werd hierbij ingezet. 19

20 Om polarisatie tussen bevolkingsgroepen in alle buurten van Amsterdam in beeld te krijgen, is het in Oud-Zuid ontwikkelde polarisatie-vertrouwen meetinstrument opgenomen in de Amsterdamse Veiligheidsmonitor die jaarlijks onder ongeveer bewoners uit heel Amsterdam en omliggende gemeenten wordt afgenomen. De data die hiermee beschikbaar komen, betreffen de eerste aanleiding voor het huidige onderzoek. Op basis van de twee items die in de Veiligheidsmonitor zijn opgenomen kan polarisatie in buurten in kaart gebracht worden en kunnen explorerende analyses plaatsvinden naar aan polarisatie gerelateerde factoren. Hiermee wordt een leemte in de empirische kennis over polarisatie opgevuld. In tegenstelling tot de processen die aan sociale cohesie en vertrouwen in buurten ten grondslag liggen (bijvoorbeeld Gijsberts e.a. 2009, Lancee en Dronkers 2008) is er namelijk vooralsnog weinig empirisch onderzoek verricht naar verklarende factoren voor polarisatieprocessen op wijkniveau. De tweede aanleiding betreft het ontwikkelen van een polarisatie meetinstrument met meer dan twee items. Een meetinstrument dat uit meer items bestaat is betrouwbaarder en biedt de mogelijk meerdere dimensies van polarisatie te kunnen meten. Aan onderhavig onderzoek liggen drie doelstellingen ten grondslag. 1. De eerste doelstelling is om vertrouwen en polarisatie tussen bevolkingsgroepen na (voormalig) stadsdeel Oud-Zuid ook in geheel Amsterdam te onderzoeken. Analyses op de Amsterdamse Veiligheidsmonitor bieden een geografisch inzicht in de verhoudingen tussen bevolkingsgroepen in alle Amsterdamse buurtcombinaties. 2. De tweede doelstelling van het onderzoek is het verkrijgen van meer inzicht in de achtergronden, risico- en protectieve factoren van polarisatie tussen bevolkingsgroepen. Vooralsnog is weinig empirisch onderzoek verricht naar de verklarende factoren voor polarisatieprocessen op wijkniveau. Door middel van een theoretische en literatuurverkenning, alsmede de explorerende toetsing van enkele hieruit voortkomende factoren, draagt dit onderzoek bij aan het opvullen van deze lacune aan kennis. Deze kennis geeft ook inzicht in de vraag of polarisatieprocessen kunnen worden voorkomen of tegengegaan door beleid. 3. De derde doelstelling betreft de uitbreiding van het oorspronkelijke polarisatiemeetinstrument. Met de kennis die wordt opgedaan in het theoretische kader en de empirische toetsing van risico- en protectieve factoren, kunnen nieuwe polarisatie-items worden ontwikkeld en getoetst. Deze nieuwe items komen tegemoet aan de verschillende dimensies en 20

21 fasen waarin polarisatie plaats kan vinden. Dit uitgebreide meetinstrument zal in de toekomst ingezet worden om polarisatietendensen in Amsterdamse stadsdelen nog beter te signaleren. Leeswijzer Hoofdstuk 1 gaat in op de evaluatie van het oorspronkelijke meetinstrument dat uit twee polarisatie en vijf vertrouwensitems bestaat. In hoofdstuk 2 wordt met behulp van dit meetinstrument in kaart gebracht in hoeverre er sprake is van polarisatie en vertrouwen op buurtniveau in Amsterdam. Op basis van theorie en literatuur wordt in hoofdstuk 3 verkend welke factoren kunnen samenhangen met polarisatie in buurten. Hoofdstuk 4 laat de resultaten zien van explorerende analyses op de gegevens van de Veiligheidsmonitor. In het hoofdstuk wordt besproken of de theoretische verwachtingen over welke factoren samenhangen met polarisatie empirisch kunnen worden bevestigd. In hoofdstuk 5 staat de uitbreiding van het polarisatie-instrument centraal. 21

22 22

23 1 Oorspronkelijk meetinstrument vertrouwen en polarisatie Zoals in de inleiding is beschreven, heeft het Verwey-Jonker Instituut in 2007 een meetinstrument ontwikkeld om vertrouwen en polarisatie in buurten te meten. Dit meetinstrument bestaat uit zeven items in totaal: twee polarisatie- en vijf vertrouwen-items (zie tabel 1.1). Tabel 1.1 Meetinstrument polarisatie en vertrouwen Polarisatie-items In deze buurt wonen bevolkingsgroepen waar ik niet zo positief over denk Ik voel wel eens spanningen met buurtgenoten die uit een andere cultuur dan ikzelf afkomstig zijn Vertrouwen-items Ik voel mij thuis bij de mensen die in deze buurt wonen In deze buurt gaan mensen uit verschillende bevolkingsgroepen op een prettige manier met elkaar om Ik woon in een gezellige buurt waar veel saamhorigheid is Als ik op vakantie ga dan durf ik mijn huissleutel aan de buren toe te vertrouwen Ik heb evenveel vertrouwen in buurtgenoten die mijn cultuur delen als in buurtgenoten die uit een andere cultuur afkomstig zijn De ontwikkeling van het meetinstrument heeft plaatsgevonden in vier buurten in Oud-Zuid, een voormalig stadsdeel van Amsterdam. De smalle onderzoekslocatie, alsmede het relatief lage aandeel allochtone respondenten, roept de vraag op hoe het meetinstrument functioneert wanneer analyses worden gedaan in een breder gebied en onder een meer diverse groep bewoners. Om meer inzicht te krijgen in de betrouwbaarheid van het instrument worden in dit hoofdstuk analyses uitgevoerd op gegevens uit de Veiligheidsmonitor, waarin de zeven items die vertrouwen en polarisatie meten vanaf 2008 zijn opgenomen. Deze monitor wordt jaarlijks onder ongeveer bewoners uit heel Amsterdam en omliggende gemeenten afgenomen. Het aantal enquêtes per voormalig stadsdeel 3 in Amsterdam fluctueert tussen de 346 en In de Amstelland gemeenten zijn 2387 enquêtes afgenomen. De etnische herkomst van de respondenten (bepaald op geboorteland ouders) is voor 69% Nederlands, maar de verschillende etnische groepen zijn qua aantal goed vertegenwoordigd (Marokkanen n = 487, Turken n = 338, 3 In 2010 is Amsterdam overgestapt van een stelsel van 14 stadsdelen, naar een stelsel met 7 stadsdelen. In deze rapportage wordt ingegaan op de voormalige 14 stadsdelen. 23

24 Surinamers n= 576, Antillianen n = 108). Verdere achtergrondkenmerken van de onderzoeksgroep staan in bijlage 1. In het onderzoek dat in Oud-Zuid is uitgevoerd, worden de polarisatie- en vertrouwen-items samengevoegd in een zogenaamde continuümschaal. Vertrouwen wordt hierbij gezien als de ene pool van het continuüm, polarisatie als de andere pool. Aangezien in deze schaal twee polarisatie-items en vijf vertrouwen-items zijn opgenomen, komt de vraag op of er wel sprake is van een continuüm. Is de bijdrage van vertrouwen en polarisatie evenredig wanneer beide in één instrument worden opgenomen? Het instrument is daarom opnieuw bekeken. Om te bepalen of de vijf vertrouwensitems en de twee polarisatie-items samen één meetinstrument kunnen vormen, staan twee vragen centraal: 1. In hoeverre hangen de items met elkaar samen, meten ze dezelfde tendensen in de samenleving? 2. Leveren de polarisatie- en de vertrouwensitems een evenredige input in het gezamenlijke meetinstrument? 1.1 Samenhang van items Om de eerste vraag te beantwoorden wordt allereerst een zogenaamde factoranalyse uitgevoerd. Met deze analyse wordt nagegaan hoeveel verschillende overkoepelende factoren er gedestilleerd kunnen worden uit de zeven items die polarisatie (2) en vertrouwen meten (5) en welke items tot welke factor behoren (op welke factor de items een hoge factorlading hebben). Uit de factoranalyse komen twee afzonderlijke factoren naar voren (tabel 1.2). Alle items hebben een hoge lading op de eerste factor, de vertrouwens-items positief en de polarisatie-items negatief. De polarisatie-items hebben echter ook een hoge lading op de tweede factor die onderscheiden wordt. Door de gevonden factormatrix te roteren (Varimax rotatie) wordt getracht een situatie te creëren waarbij één item slechts hoog laadt op één factor en laag op alle andere factoren. De twee polarisatie-items hebben nu geen hoge lading meer op de eerste, maar alleen op de tweede factor. De polarisatie-items worden nu van de vertrouwen-items gescheiden. Opvallend is dat de items: Ik heb evenveel vertrouwen in buurtgenoten die mijn cultuur delen als in buurtgenoten die uit een andere cultuur afkomstig zijn en In deze buurt gaan mensen uit verschillende bevolkingsgroepen op een prettige manier met elkaar om zowel op factor één als factor twee een redelijk hoge lading hebben. De reden hiervoor wordt duidelijk wanneer inhoudelijk naar deze twee items gekeken wordt. Evenals de twee polarisatie-items hebben deze twee 24

25 vertrouwensitems namelijk een etnische component: er wordt aandacht besteed aan andere bevolkingsgroepen en culturen. Tabel 1.2 Factoranalyse items die polarisatie en vertrouwen meten (principale componenten analyse) geen rotatie varimax-rotatie factorlading factorlading factorlading component 1 component 2 component 1 factorlading component 2 Ik voel mij thuis bij de mensen die in deze buurt wonen,769,359,830 -,177 In deze buurt gaan mensen uit verschillende bevolkingsgroepen op een prettige manier met elkaar om,782,123,698 -,373 Ik woon in een gezellige buurt waar veel saamhorigheid is,704,450,833 -,066 In deze buurt wonen bevolkingsgroepen waar ik niet zo positief over denk -,604,577 -,135,824 Als ik op vakantie ga dan durf ik mijn huissleutel aan de buren toe te vertrouwen,504,280,571 -,081 Ik heb evenveel vertrouwen in buurtgenoten die mijn cultuur delen als in buurtgenoten die uit een andere cultuur afkomstig zijn,654 -,212,394 -,563 Ik voel wel eens spanningen met buurtgenoten die uit een andere cultuur dan ikzelf afkomstig zijn -,546,629 -,057,831 Bron: Veiligheidsmonitor 2008 Uit de factoranalyse blijkt dat de polarisatie-items en vertrouwens-items met elkaar samenhangen, maar dat er wel een onderscheid tussen beide is. Om na te gaan of de zeven items wel in één instrument opgenomen kunnen worden is vervolgens een zogenaamde Chronbach s alfa berekend, een maat die laat zien of de items in de schaal hetzelfde meten, of ze intern consistent zijn. Deze score betreft 0.78 (op een maat die fluctueert tussen 0 en 1), wat betekent dat de zeven items voldoende consistent zijn om in één instrument opgenomen te worden. 1.2 Evenredige bijdrage items De tweede vraag die opkomt, betreft de onevenredige verdeling van het aantal polarisatie-items (twee items) versus vertrouwensitems (vijf items). Deze onevenredigheid doet namelijk vermoeden dat het samenvoegen van de polarisatie- en vertrouwensitems in één meetinstrument ertoe leidt dat vooral de vertrouwensitems de score op het instrument bepalen. 25

26 Om hierin ook empirisch een bevestiging te krijgen, zijn drie afzonderlijke schalen berekend: één schaal met alleen vertrouwensitems, één met de twee polarisatie-items en één met alle items (de zogenaamde continuümschaal ). Vervolgens is nagegaan in hoeverre deze drie schalen met elkaar samenhangen. Tabel 1.3 geeft zogenaamde Pearson Correlaties tussen de drie schalen weer. Deze fluctueren tussen 0 en 1, waarbij een score van 0 betekent dat er geen samenhang is, en een score van 1 duidt op 100% samenhang. Tabel 1.3 Samenhang tussen de vertrouwen-, polarisatie- en continuümschaal vertrouwenschaal polarisatieschaal continuümschaal vertrouwenschaal **1,00 polarisatieschaal **-,28 **1,00 continuümschaal **,94 **-,59 **1,00 Wat direct opvalt, is dat vooral de vertrouwenschaal sterk samenhangt met de continuümschaal (0.94). De correlatie tussen de polarisatie- en continuümschaal is veel lager (-0.28). De scheve verhouding tussen het aantal vertrouwensitems en het aantal polarisatie-items is hiervan de oorzaak. Wanneer de zeven items tot één instrument samengevoegd worden, dan leveren de vertrouwensitems dus, zoals verwacht, een onevenredig sterke bijdrage. Het is dus niet mogelijk op basis van de huidige zeven items een meetinstrument te maken waarbij polarisatie en vertrouwen van even groot belang zijn. 1.3 Samenvatting Analyses in dit hoofdstuk hebben uitgewezen dat de vertrouwen- en polarisatie-items een vrij grote samenhang kennen. In principe zouden ze samen een meetinstrument kunnen vormen. De onevenredige verdeling van het aantal items dat vertrouwen en polarisatie meet is hiervoor echter wel een belemmering. Deze bevinding is de eerste aanleiding om in het huidige project nieuwe polarisatie-items te ontwikkelen. Door nieuwe polarisatie-items toe te voegen aan de twee items die reeds bestaan wordt ten eerste een volwaardig polarisatiemeetinstrument ontwikkeld. Ten tweede kunnen deze items waarschijnlijk zorgen voor een vertrouwen- en polarisatiemeetinstrument waarin beide facetten een evenredige rol spelen. De ontwikkeling van het nieuwe polarisatiemeetinstrument staat centraal in hoofdstuk 5. In hoofdstuk 3 en 4 wordt echter eerst dieper ingegaan op de factoren die aan polarisatie gerelateerd zijn, eerst volgens de literatuur, vervolgens volgens de empirie. Deze hoofdstukken bieden een inhoudelijk kader voor het ontwikkelen van het meetinstrument. 26

27 2 Polarisatie en vertrouwen in en rondom Amsterdam In dit hoofdstuk wordt allereerst ingegaan op de aanwezigheid van polarisatie en vertrouwen in Amsterdam en Amstelland gemeenten. In hoeverre zijn de respondenten het eens met de zeven items die in de Veiligheidsmonitor polarisatie en vertrouwen meten? Eerder onderzoek in Oud-Zuid wees uit dat de aanwezigheid van polarisatie en vertrouwen varieert tussen buurten. In de Diamantbuurt is men het bijvoorbeeld vaker eens met de items die polarisatie meten dan in de Hoofddorppleinbuurt en de Apollobuurt (Boutellier et al. 2007). Vervolgens wordt in dit hoofdstuk nagegaan in hoeverre polarisatie en vertrouwen samenhangen. Zijn buurten of stadsdelen met inwoners met veel vertrouwen ook de buurten of stadsdelen waarin weinig polarisatie is? 2.1 Polarisatie en vertrouwen in Amsterdam Van de Amsterdamse respondenten uit de Veiligheidsmonitor blijkt ongeveer één vijfde het eens te zijn met de stellingen die polarisatie meten: In deze buurt wonen bevolkingsgroepen waar ik niet zo positief over denk (21%) en Ik voel wel eens spanningen met buurtgenoten die uit een andere cultuur dan ikzelf afkomstig zijn (19%, zie tabel 2.1). Tussen de 59 en 74% van de respondenten is het eens met vier van de vijf items die vertrouwen meten. Opmerkelijk is dat een beduidend kleiner deel van de respondenten het eens is met de vijfde vertrouwenstelling: Ik woon in een gezellige buurt waar veel saamhorigheid is, namelijk iets meer dan één derde van de respondenten (39%). Een reden hiervoor kan het woordje veel in deze stelling zijn. Het is mogelijk dat respondenten vaker hadden ingestemd met de stelling als over saamhorigheid in plaats van over veel saamhorigheid gesproken was. 27