Evaluatie knolphytophthora

Transcriptie

1 Evaluatie knolphytophthora Resultaten van een enquete bij 15 telers H.T.A.M. Schepers (PPO-AGV) en J.F.A. Remijn (DLV) Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. Sector AGV PPO nr Mei 2005

2 2005 Wageningen, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Praktijkonderzoek Plant & Omgeving. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. is niet aansprakelijk voor eventuele schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan bij gebruik van gegevens uit deze uitgave. Dit projectrapport geeft de resultaten weer van het onderzoek dat het praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. samen met DLV Plant B.V. heeft uitgevoerd in opdracht van: Masterplan Phytophthora Postbus LT s Gravenhage Projectnummer: Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. Sector AGV Adres : Edelhertweg 1, : Postbus 430, 8200 AK Lelystad Tel. : Fax : info.ppo@wur.nl Internet : Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 2

3 Inhoudsopgave pagina 1 INLEIDING Doelstelling Aanpak RESULTATEN Situatie percelen Teeltinformatie Bemesting Spuittechniek Phytophthorabestrijding Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Perceel Loofdoding Oogst Algemene telersinformatie BESPREKING EN CONCLUSIES Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 3

4 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 4

5 1 Inleiding Dit seizoen worden diverse aardappeltelers geconfronteerd met veel knolphytophthora. Een aantal ondernemers hebben hun aardappelen zelfs in de grond laten zitten of hebben eerst heel veel knollen laten verrotten, voor ze gingen rooien. Daarnaast zijn er nu diverse bewaarcellen waar veel problemen voorkomen. Vanuit het Masterplan Phytophthora is de vraag gesteld of we niet kunnen leren van deze situatie. Dit betekent ga na bij de telers die problemen hebben gehad wat er niet goed is gegaan. Wanneer is bijvoorbeeld een te groot spuitinterval toegepast, zijn bepaalde middelen toch te lang gebruikt terwijl ze toch eigenlijk geen goede knolbescherming boden, of zijn er andere aanwijsbare oorzaken. 1.1 Doelstelling. Inzicht krijgen in factoren die tot gevolg hebben gehad dat partijen aardappelen fors zijn aangetast door knolphytophthora. Leerpunten om bestrijdingsstrategie aan te scherpen. 1.2 Aanpak Door PPO en DLV-Plant is een vragenlijst samengesteld. De vragenlijst is weergeven in bijlage 1. DLV-adviseurs hebben bij 15 ondernemers over het gehele land verspreid, in een persoonlijk gesprek deze vragenlijst ingevuld, en eventueel aanvullende informatie genoteerd. De weersgegevens, de Phytophthoradruk en het Phytophthora-infectiegevaar in de betreffende percelen, zijn indien beschikbaar, door de telers zelf aangeleverd. Daarnaast hebben we van Opticrop de gegevens van hun weerstations in de buurt van de percelen ontvangen. De resultaten zijn door PPO en DLV in dit verslag verwoord. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 5

6 Afbeelding 1. Ligging van percelen Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 6

7 2 Resultaten 2.1 Situatie percelen Zoals in afbeelding 1 te zien is liggen de percelen van de ondernemers die ondervraagd zijn over het gehele land verspreid. De meeste percelen liggen in de zeeklei gebieden, maar er zijn ook percelen op de dalgronden in het Veenkoloniale gebied, op de zandgronden in Zuidoost Nederland, en percelen op de rivierklei en de lössgrond. Van de percelen lagen er vier beschut tussen de bossen. De overige lagen onbeschut in het landschap. De voorvruchten wisselden sterk per perceel. Op vier percelen hadden in het verleden geen aardappelen gestaan. Op twee percelen in de Veenkoloniën hanteert men echter een 1 op 2 bouwplan, waardoor men op deze percelen aardappelopslag had van voorgaande teelten. 2.2 Teeltinformatie Zes van de geteelde rassen betreft het ras Bintje, daarnaast werd nog Nicola (2x), Bildstar, Ramos, Mondial, Fontane, Karnico, Karakter en Stefano geteeld. Het betrof met uitzondering van de zetmeelrassen, allemaal NAK gecertificeerd pootgoed met keuringsklasse A. De geplante maat was hoofdzakelijk 35/45(6x), 35/50( 3x) of 35/55(2x). De gebruikte hoeveelheid pootgoed varieert van 1100 tot 5000 kilogram per hectare. De plantdata lopen uiteen van 31 maart tot 4 mei. De definitieve rugopbouw door frezen of aanaarden gebeurde in één situatie gelijktijdig met het planten. Bij de overige percelen gebeurde dit tussen de 8 tot 50 dagen na de plantdatum. De gebruikte rugvorm is bij de ondervraagden zeer divers. Twaalf ondervraagden geven aan dat de ruggen niet beschadigd zijn na het aanaarden of frezen. Drie telers geven aan dat na loofdoding door extreme neerslag de ruggen zijn beschadigd. 2.3 Bemesting Drie telers hebben voor de teelt geen organische mest gebruikt. Op de andere percelen is of in de herfst of in het voorjaar gebruik gemaakt van organische mest. De gebruikte meststoffen en de hoeveelheden zijn ook hier weer zeer uiteenlopend. De gebruikte hoeveelheid kunstmest stikstof varieert van 0 tot 251 kg N. 2.4 Spuittechniek Op dertien percelen is gewerkt met traditionele spuiten. Op twee percelen is gebruik gemaakt van Airtec. Veel gebruikte spuitdoppen zijn spleetdoppen va het type XR of driftreducerende doppen van het type TD of AI De spuitboombreedte varieerde van 21 tot 42 meter. Zes telers maken gebruik van het rijpadensysteem. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 7

8 2.5 Phytophthorabestrijding In de bijlage zijn van alle percelen de bespuitingen weergegeven, zoals die door de telers zijn aangeleverd. Daarbij zijn ook de weersgegevens, de ziektedruk en het infectiegevaar volgens de weerstations van Opticrop in de omgeving van de percelen weergegeven. De spuitschema s zijn globaal beoordeeld waarbij ervan uitgegaan is dat de beschermingsduur na een bespuiting met een fungicide van het gewas onder normale omstandigheden 7 tot 8 dagen is terwijl deze bij kritische omstandigheden (sterke groei, veel regen en hoge ziektedruk) vaak maar 5 tot 6 dagen is. Hieronder volgt een beschrijving van de 15 percelen en de mogelijke oorzaken voor het optreden van knolaantasting Perceel 1 Ras: Bintje. Loofresistentie 3; knolresistentie 4,5 Grondsoort: klei, 30% afslibbaar Aantasting: in perceel is op 16 augustus in beperkte mate aantasting waargenomen. Zwaar besmet perceel in omgeving. Spuitschema: 2x Shirlan, 2x Fubol Gold, 3x Shirlan, 1x Shirlan + mancozeb, 2x Shirlan, 1x Reglone + Shirlan Tussen Shirlan (0,26 l/ha) op 6 juli en Shirlan (0,3 l/ha) + mancozeb op 19 juli (interval 13 dagen) is 63 mm regen gevallen en is er gedurende meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Shirlan (0,3 l/ha) + mancozeb op 19 juli en Shirlan (0,3 l/ha) op 10 augustus (interval 22 dagen) is 28 mm regen gevallen en is er gedurende meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: op 20 augustus is 1% knolaantasting waargenomen die na oogst op 10 september nog flink is toegenomen. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, kleigrond, veel neerslag Onverantwoord lange spuitintervallen in juli t/m 1 e week augustus Een beperkte mate van aantasting is pas na deze gaten waargenomen maar aannemelijk is dat er een lichte aantasting aanwezig was in de periode met veel neerslag In deze kritieke periode wel juiste middelkeuze maar te lage dosering Perceel 2 Ras: Bintje. Loofresistentie 3; knolresistentie 4,5 Grondsoort: kleigrond. 22 afslibbaar Aantasting: bij doodspuiten op 9 september zijn meerdere grote haarden in perceel waargenomen Spuitschema: 7x Aviso, 2x Shirlan, 1x Reglone + Shirlan Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 7 augustus en Shirlan (0,3 l/ha) op 25 augustus (interval 18 dagen) is 114 mm regen gevallen en is er gedurende meerdere kritieke dagen geen bescherming geweest. Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 25 augustus en Reglone + Shirlan (0,2 l/ha) (interval 12 dagen) is 25 mm regen gevallen en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: half september is op het veld knolaantasting waargenomen (schatting 9%). Perceel is niet gerooid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, kleigrond, veel neerslag Onverantwoord lange spuitintervallen in augustus Een ernstige aantasting is pas na deze gaten waargenomen maar aannemelijk is dat er een aantasting aanwezig was in de periode met veel neerslag In deze kritieke periode wel juiste middelkeuze maar te lage dosering Perceel 3 Ras: Bintje. Loofresistentie 3; knolresistentie 4,5 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 8

9 Grondsoort: kleigrond. 24% afslibbaar Aantasting: op 30 juli zijn meerdere aangetaste blaadjes verspreid over het gehele perceel waargenomen. Spuitschema:3x maneb, 5x Aviso, 1x Tattoo C, 3x Aviso, 5x Tattoo C, 1x Reglone In de tweede helft juli is er twee maal een te lang interval (7 en 9 dagen) aangehouden terwijl de ziektedruk hoog was en er veel neerslag viel. Hierdoor is de bescherming op een aantal kritieke dagen niet aanwezig geweest. Tussen Tattoo C (1,5 l/ha) op 17 augustus en Tattoo C (1,5 l/ha) op 25 augustus (interval 8 dagen) is 43 mm regen gevallen en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Direct na de bespuiting op 25 augustus is het gaan regen (11 mm) zodat besloten is om op 27 augustus nogmaals Tattoo C te spuiten (1,5 l/ha). Knolaantasting: op 9 september is knolaantasting waargenomen, bij de oogst is dit geschat 0,1%. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, kleigrond, matige hoeveelheid neerslag In de tweede helft van juli én de tweede helft van augustus waren er gaten in het spuitischema. Van de lichte mate van aantasting die is waargenomen eind juli mag worden aangenomen dat deze lichte aantasting ook in de periode daarvoor aanwezig was. In de tweede helft van juli was het gebruikte middel (Aviso) niet werkzaam op bescherming van knollen. In de kritieke periode in augustus wel juiste middelkeuze maar te lage dosering (Tattoo C heeft bij 2,7 l/ha een zelfde aantal plusjes voor knolbescherming als 0,4 l/ha Shirlan namelijk ++(+)) Perceel 4 Ras: Nicola. Loofresistentie 4,5; knolresistentie 7 Grondsoort: kleigrond. 50% afslibbaar Aantasting: geen aantasting in perceel waargenomen. Zwaar besmet perceel in omgeving Spuitschema: 10x Shirlan, 1x Ranman + Shirlan, 2x Ranman, 1x Reglone + Shirlan In juni en juli was de ziektedruk maximaal en soms viel er mm regen tussen de bespuitingen. Met spuitintervallen van 7 en 8 dagen zijn hier geen grote gaten gevallen maar was de bescherming door de hoge ziektedruk en snelle groei mogelijk op een aantal kritieke dagen niet aanwezig. Tussen Ranman (0,15 l/ha) + Shirlan (0,4 l/ha) op 9 augustus en Ranman (0,25 l/ha) op 15 augustus (interval 6 dagen) is 85 mm regen gevallen waarbij 71 mm op één dag. Door de extreme regenval was waarschijnlijk het interval van 6 dagen te lang om voldoende bescherming te bieden. Tussen Ranman (0,2 l/ha) op 23 augustus en Reglone + Shirlan (0,4 l/ha) op 2 september (interval 10 dagen) is 92 mm regen gevallen en is er op een aantal kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: tijdens de oogst is de hoeveelheid knolaantasting geschat op <1%. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Nicola is matig resistent in de knol, kleigrond, veel neerslag met uitschieter van 71 mm op één dag Spuitschema had geen grote gaten met uitzondering van de laatste 2 dagen voor doodspuiten Er is geen aantasting waargenomen maar gezien het zwaar aangetaste perceel in de omgeving kan niet worden uitgesloten dat er een lichte mate van aantasting in het perceel aanwezig is geweest in de perioden met (extreme) neerslag In de kritieke perioden de juiste middelkeuze en goede dosering Perceel 5 Ras: Bildtstar. Loofresistentie 3,5; knolresistentie 3,5 Grondsoort: kleigrond. 40% afslibbaar Aantasting: op 18 augustus zijn enkele aangetaste blaadjes waargenomen. Spuitschema: 6x Curzate M, 7x Shirlan, 1x Reglone Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 9

10 In juli met maximale ziektedruk en regelmatig regen spuitintervallen van 8 tot 9 dagen. In deze periode zijn geen grote gaten gevallen maar was de bescherming door de hoge ziektedruk en snelle groei mogelijk op een aantal kritieke dagen niet aanwezig. Tussen Shirlan (0,4 l/ha) op 10 augustus en Shirlan (0,4 l/ha) op 18 augustus (interval 8 dagen) is 93 mm regen gevallen waarbij 71 mm op één dag. Door de extreme regenval was waarschijnlijk het interval van 8 dagen te lang om voldoende bescherming te bieden. Tussen Shirlan (0,4 l/ha) op 25 augustus en Shirlan (0,4 l/ha) op 4 september (interval 10 dagen) is 60 mm regen gevallen en is er op 2 kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Drie dagen later is doodgespoten met Reglone. Knolaantasting: bij de oogst is 20% knolaantasting geconstateerd. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, kleigrond, veel neerslag met uitschieter van 71 mm op één dag Spuitschema had geen grote gaten in de kritieke perioden met veel neerslag met uitzondering van 2 dagen kort voor doodspuiten Er is lichte aantasting waargenomen enkele dagen na de extreme neerslag van 71 mm op één dag In de kritieke perioden de juiste middelkeuze en goede dosering Perceel 6 Ras: Mondial. Loofresistentie 4,5; knolresistentie 6 Grondsoort: kleigrond. 50% afslibbaar Aantasting: op 25 juli zijn meerdere aangetaste blaadjes verspreid over het gehele perceel waargenomen. Zwaar aangetast perceel en aangetaste opslag in omgeving. Spuitschema: 9x Tattoo C, 1x Fubol Gold + Shirlan, 1x Fubol Gold, 2x Ranman, 2x Reglone In de periode met veel neerslag (eind juni, 1 e helft juli) bevat het spuitschema geen grote gaten voor loofbescherming maar waren de spuitintervallen van 6 tot 8 dagen door de hoge ziektedruk mogelijk niet kort genoeg om op een aantal kritieke dagen het gewas volledig te beschermen. In periode dat aantasting voor het eerst is waargenomen werd om de 6-7 dagen met Tattoo C (1,5 l/ha) gespoten. Tussen 13 juli en 25 juli (toen werd ingegrepen met Fubol + Shirlan op een aanwezige aantasting) is er 53 mm regen gevallen. Tussen Reglone op 20 augustus en Reglone op 25 augustus was er aantasting in het gedeeltelijk doodgespoten gewas en is er 86 mm regen gevallen. Knolaantasting: na eerste keer Reglone (20 augustus) is knolaantasting waargenomen. Daarna schatting van 5% aantasting hetgeen later sterk is uitgebreid. Perceel is niet geoogst. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Mondial is een matig resistent in de knol, kleigrond, veel neerslag Spuitschema had geen grote gaten voor loofbescherming in de kritieke perioden met veel neerslag Er is aantasting waargenomen in de kritieke perioden met veel neerslag Tussen de twee Reglone bespuitingen is veel regen gevallen en was het gewas aangetast In de kritieke periode tussen 13 juli en 25 juli is wel het juiste middel gekozen (Tattoo C) maar de dosering was te laag. In de kritieke periode tussen de beide Reglone toepassingen is géén middel met knolbeschermende werking meer gebruikt Perceel 7 Ras: Nicola. Loofresistentie 4,5; knolresistentie 7 Grondsoort: lössgrond. 28% afslibbaar Aantasting: op 25 juni zijn enkele aangetaste blaadjes waargenomen. Spuitschema: 5x Shirlan, 1x Ranman, 1x Shirlan, 1x mancozeb + Shirlan, 2x Curzate M + Shirlan, 1x Reglone + Shirlan, 1x Regone Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 10

11 Tussen opkomst en de eerste bespuiting met Shirlan (0,3 l/ha) is 38 mm regen gevallen en zijn er 10 kritieke dagen geweest. Te laat begonnen!! Verder bevat het spuitschema in de periode met veel neerslag (juli) en een hoge ziektedruk geen grote gaten voor loofbescherming maar waren de spuitintervallen van 7 tot 8 dagen mogelijk niet kort genoeg om op een aantal kritieke dagen het gewas volledig te beschermen. Op 23 juli is gespoten met Shirlan en heeft het ook 20 mm geregend. Mogelijk is er een gedeelte van de Shirlan van het gewas afgeregend. 2 dagen kort voor de eerste bespuiting met Reglone was onvoldoende bescherming aanwezig. Tussen 2 augustus en 1 september heeft het 95 mm geregend. In die periode is 4 keer gespoten met een tankmix van 2 middelen. Shirlan was daar altijd bij maar in een dosering van 0,15 en 0,2 l/ha. Tussen de beide bespuitingen met Reglone heeft het 28 mm geregend. Knolaantasting: bij de oogst (half oktober is de knolaantasting geschat op 35%, de helft van het perceel is niet gerooid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Nicola is matig resistent in de knol, lössgrond, matige hoeveelheid neerslag Voor de eerste bespuiting waren 10 kritieke dagen geweest. Te laat begonnen!! Spuitschema had geen grote gaten voor loofbescherming in de kritieke perioden met neerslag met uitzondering van 2 dagen kort voor de eerste bespuiting met Reglone Er is aantasting waargenomen vanaf het begin van de teelt, er mag worden aangenomen dat deze aantasting gedurende de gehele teelt aanwezig is geweest. Tussen de twee Reglone bespuitingen heeft het 28 mm geregend en was het gewas waarschijnlijk aangetast In de periode tussen 2 augustus en 1 september is wel het juiste middel gekozen (Shirlan) maar de dosering was te laag (0,15-0,2 l/ha). In de kritieke periode tussen de beide Reglone toepassingen is géén middel met knolbeschermende werking meer gebruikt Perceel 8 Ras: Bintje. Loofresistentie 3; knolresistentie 4,5 Grondsoort: kleigrond. 22% afslibbaar Aantasting: op 4 augustus zijn verspreid over het gehele perceel aangetaste blaadjes waargenomen. Spuitschema: 2x Curzate M, 1x Shirlan, 3x Curzate M, 1x Shirlan, 1x Tattoo C + mancozeb, 2x Tattoo C, 1x Reglone Tussen Shirlan (0,25 l/ha) op 22 juni en Curzate M (2,5 kg/ha) op 5 juli (interval 13 dagen) is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 20 juli en Shirlan (0,4 l/ha) op 6 augustus (interval 17 dagen) heeft het 13 mm geregend en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Tattoo C (2 l/ha) op 22 augustus en Tattoo C (2 l/ha) op 31 augustus (interval 9 dagen) heeft het 57 mm geregend en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: tijdens de oogst is 1% knolaantasting waargenomen Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, kleigrond, matige hoeveelheid neerslag Drie grote gaten in spuitschema in perioden met matige hoeveelheid neerslag Een lichte mate van aantasting werd direct na het eerste gat waargenomen zodat mag worden aangenomen dat deze lichte aantasting ook in de periode met de matige hoeveelheid neerslag (en daarna) aanwezig was In de kritieke periode met 57 mm regen wel juiste middelkeuze (Tattoo C) maar te lage dosering Perceel 9 Ras: Fontane. Loofresistentie 4,5; knolresistentie 6,5 Grondsoort: zandgrond. 4,8% organische stof Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 11

12 Aantasting: op 15 augustus werd een enkel aangetast blaadje waargenomen. In de omgevingen waren haarden in aardappelpercelen. Spuitschema: 4x Curzate M, 2x Shirlan, 1x Curzate M, 1x Curzate M + Shirlan, 1x Ranman, 1x Shirlan, 1x Ranman, 2x Shirlan, 1x reglone + Shirlan Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 13 juli en Curzate M + Shirlan (2 kg/ha + 0,2 l/ha) op 20 juli (interval 7 dagen) is 50 mm regen gevallen. Mogelijk dat door de hoge ziektedruk en de 50 mm neerslag het spuitinterval van 7 dagen niet kort genoeg was om op een aantal kritieke dagen het gewas volledig te beschermen. Tussen Shirlan (0,4 l/ha) op 4 augustus en Ranman (0,2 l/ha) op 15 augustus (interval 11 dagen) is 72 mm regen gevallen (op 3 augustus is 30 mm beregend) en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Ranman (0,2 l/ha) en Shirlan (0,4 l/ha) op 22 augustus (spuitinterval 7 dagen) is 45 mm regen gevallen. Na Reglone (2 l/ha) + Shirlan (0,3 l/ha) is er tot de oogst nog 69 mm regen gevallen. Knolaantasting: tijdens de oogst is geen knolaantasting waargenomen, het percentage is tijdens de bewaring toegenomen tot 1%, wat door ventileren niet verder is uitgebreid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Fontane is matig resistent in de knol, veel neerslag Een duidelijk gat in spuitschema in periode met veel neerslag, veel neerslag na doodspuiten Een lichte mate van aantasting werd direct na dit gat waargenomen zodat mag worden aangenomen dat deze lichte aantasting ook in de periode de grote hoeveelheid neerslag (en daarna) aanwezig was In de kritieke periode met 72 mm regen wel juiste middelkeuze (Shirlan, Ranman) met de juiste dosering Perceel 10 Ras: Ramos. Loofresistentie 3,5; knolresistentie 7 Grondsoort: kleigrond, afslibbaar Aantasting: vanaf 26 juli zijn verspreid over het perceel meerdere aangetaste blaadjes waargenomen. Spuitschema: 1x Shirlan, 2x Curzate M, 6x Shirlan, 2x Fubol Gold, 1x Shirlan, 1x Shirlan + Amistar, 3x Shirlan, 1x Reglone Tussen Shirlan (0,2 l/ha) op 22 juni en Shirlan (0,2 l/ha) op 30 juni (interval 8 dagen) is er 23 mm regen gevallen en is er op een aantal kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 12 juli en Shirlan (0,3 l/ha) op 19 juli (interval 7 dagen) was de ziektedruk hoog en is er 35 mm regen gevallen. Gezien deze kritieke omstandigheden kan de bescherming op een aantal dagen onvoldoende zijn geweest. Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 21 augustus en Shirlan (0,3 l/ha) op 28 augustus (interval 7 dagen) was de ziektedruk hoog en is er 50 mm regen gevallen. Gezien deze kritieke omstandigheden kan de bescherming op een aantal dagen onvoldoende zijn geweest. Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 28 augustus en Shirlan (0,28 l/ha) op 6 september (interval 9 dagen) is 3 mm regen gevallen en is er op één of meerdere dagen kritieke dag onvoldoende bescherming geweest. Na Reglone (5 l/ha) is er tot de oogst nog 62 mm regen gevallen. Knolaantasting: tijdens proefrooingen op 3 en 21 september zijn jong zieke knollen gevonden. Bij de oogst (8 oktober) is geschat dat 1% van de knollen was aangetast. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Ramos is matig resistent in de knol, matige hoeveelheid neerslag Vier gaten in spuitschema waarvan er zeker twee in een kritieke periode met redelijk veel neerslag en een hoge ziektedruk, veel neerslag na doodspuiten Vanaf 26 juli was er aantasting in het perceel aanwezig. Toen is er 2x met Fubol ingegrepen maar daarna is weer overgegaan op bespuitingen met Shirlan (0,3 l/ha). Nadat aantasting is waargenomen was middelkeuze goed (Shirlan) maar dosering te laag (0,28-0,33 l/ha). Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 12

13 Perceel 11 Ras: Bintje. Loofresistentie 3; knolresistentie 4,5 Grondsoort: zandgrond, 5,7% organische stof Aantasting: op 1 augustus zijn meerdere haardjes verspreid over het perceel waargenomen, daarna heeft de aantasting zich sterk uitgebreid. Spuitschema: 6x Curzate M, 2x Tanos, 3x Fubol Gold, 1x Shirlan, 1x Reglone Vóór de eerste bespuiting met Curzate M op 6 juni waren er al een aantal kritieke dagen Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 5 juli en Curzate M (2,5 kg/ha) op 13 juli (interval 8 dagen) heeft het 38 mm geregend en is er op een aantal kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Tanos (0,6 l/ha) op 19 juli en Tanos (0,6 l/ha) op 26 juli (interval 7 dagen) heeft het 20 mm geregend en is er op één of meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. De dagen voor doodspuiten met Reglone op 26 augustus waren kritiek (20 mm regen) en deze dagen was ook de bescherming onvoldoende. Knolaantasting: vanaf 15 augustus werd bij proefrooingen knolaantasting gevonden. Doordat bij de oogst op 1 september 35% knolaantasting werd aangetroffen is 20% van het perceel niet gerooid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, matige hoeveelheid neerslag Twee duidelijke gaten in spuitschema in periode met matige hoeveelheid neerslag Vanaf 1 augustus is er aantasting in het perceel gevonden, waarschijnlijk was die aantasting al langer aanwezig Middelkeuze niet goed (inzet van Tanos en Fubol Gold op moment in teelt die niet wordt aanbevolen door fabrikant). Knolbeschermend middel Shirlan wordt pas ingezet als er al knolaantasting is geconstateerd. Bovendien is interval dat wordt aangehouden te kort en wordt er geen Shirlan toegevoegd aan Reglone Perceel 12 Ras: Bintje. Loofresistentie 3; knolresistentie 4,5 Grondsoort: kleigrond, 60% afslibbaar Aantasting: eind augustus is een enkel aangetast blaadje waargenomen. In de omgeving waren haarden in aardappelpercelen. Spuitschema: 3x Shirlan, 1x Curzate M, 9x Shirlan, 1x Reglone Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 30 juni en Shirlan (0,4 l/ha) op 13 juli (interval 13 dagen) heeft het 50 mm geregend en is er op een aantal kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Shirlan (0,4 l/ha) op 13 juli en Shirlan (0,3 l/ha) op 25 juli (interval 12 dagen) heeft het 33 mm geregend en is er op één of meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Shirlan (0,3 l/ha) op 20 augustus en Reglone op 15 september (interval 26 dagen!!) heeft het 62 mm geregend en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: rond 15 september is bij proefrooingen knolaantasting gevonden. Op moment van de oogst is 15% aantasting aangetroffen. Het perceel is niet gerooid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Gevoelig ras, kleigrond, matige hoeveelheid neerslag Drie grote gaten in spuitschema in perioden met matige hoeveelheid neerslag en hoge ziektedruk (in juli), waarvan met name de lange periode tussen de laatste Shirlan bespuiting en doodspuiten met Reglone zeer kritisch is geweest Vanaf eind augustus is er aantasting in het perceel gevonden, waarschijnlijk was die aantasting al langer aanwezig In de kritieke perioden de juiste middelkeuze (Shirlan) maar de dosering is (op één keer na) te laag Perceel 13 Ras: Karnico. Loofresistentie 8; knolresistentie 6,5 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 13

14 Grondsoort: dalgrond, 12% organische stof Aantasting: begin augustus zijn verspreid over het gehele perceel aangetaste blaadjes waargenomen Spuitschema: 3x Curzate M, 1x Tatoo C, 5x Curzate M, 1x Fubol Gold, 1x curzate M, 1x Fubol Gold, 1x curzate M, 1x Reglone Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 4 juli en Curzate (2,5 kg/ha) op 19 juli (interval 15 dagen) is 90 mm regen gevallen en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 5 augustus en Fubol Gold (2,5 kg/ha) op 17 augustus (interval 12 dagen) is 27 mm regen gevallen en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Curzate M (2,8 kg/ha) op 1 september en Reglone op 27 september (interval 26 dagen!!) heeft het 50 mm geregend en is er op meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: tijdens het inschuren is 2% knolaantasting waargenomen. Tijdens de bewaring is de aantasting uitgebreid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Karnico is matig resistent in de knol, veel neerslag in juli Drie grote gaten in spuitschema in perioden met matig tot veel neerslag, waarvan met name de periode in juli zeer kritisch is geweest Vanaf begin augustus is er aantasting in het perceel gevonden, waarschijnlijk was die aantasting al langer aanwezig In de kritieke perioden was de middelkeuze niet goed (inzet van Fubol Gold op moment in teelt die niet wordt aanbevolen door fabrikant). Na constateren aantasting is geen knolbeschermend middel gebruikt Perceel 14 Ras: Karakter. Loofresistentie 6; knolresistentie 5 Grondsoort: dalgrond, 5% organische stof Aantasting: op 30 juni een enkel blaadje in het perceel waargenomen. Op plaats in het perceel waar in het verleden veel opslag heeft gestaan en dit seizoen veel water is het probleem het grootst. Spuitschema: 8x Curzate M, 1x Curzate M + Shirlan, 4x Shirlan, 1x Reglone Vóór de eerste bespuiting met Curzate M waren er één of meerdere kritieke dagen Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 25 juni en Curzate M (2,5 kg/ha) op 5 juli (interval 10 dagen) heeft het 46 mm geregend en is er op één of meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 5 juli en Curzate M (2,5 kg/ha) op 14 juli (interval 9 dagen) heeft het 43 mm geregend en is er op één of meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Knolaantasting: tijdens de oogst op 3 oktober is 10% knolaantasting aangetroffen, deze aantasting heeft zich tijdens de bewaring uitgebreid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Karakter is een gevoelig ras in de knol, matige hoeveelheid neerslag in juli Twee gaten in spuitschema in perioden met matige hoeveelheid neerslag Vanaf eind juni is er aantasting in het perceel gevonden In de kritieke perioden (aantasting + neerslag) was de middelkeuze niet goed. Na constateren aantasting is geen knolbeschermend middel gebruikt Perceel 15 Ras: Stefano. Loofresistentie 6,5; knolresistentie 6 Ras: Bintje Grondsoort: zandgrond, 3,5% organische stof Aantasting: er zijn meerdere blaadjes verspreid over het gehele perceel waargenomen (datum onbekend) Spuitschema: 2x Acrobat, 10x Curzate M, 1x Shirlan, 2x Reglone Tussen Curzate M (2 kg/ha) op 16 juni en Curzate M (2,5 kg/ha) op 25 juni (interval 9 dagen) heeft het 59 mm geregend en is er op één of meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 14

15 Tussen Curzate M (2,5 kg/ha) op 25 juni en Curzate M (2,5 kg/ha) op 5 juli (interval 10 dagen) heeft het 53 mm geregend en is er op één of meerdere kritieke dagen onvoldoende bescherming geweest Tussen Curzate M (2 kg/ha) op 25 augustus en Shirlan (0,4 l/ha) op 1 september (interval 6 dagen) heeft het 25 mm geregend en is er op één kritieke dag onvoldoende bescherming geweest Knolaantasting: bij de oogst is 2% knolaantasting waargenomen, deze heeft zich in de bewaring niet uitgebreid. Mogelijke oorzaken voor optreden knolaantasting: Stefano is matig resistent in de knol, matige hoeveelheid neerslag in juli Drie gaten in spuitschema waarvan 2 in perioden met matige hoeveelheid neerslag en hoge ziektedruk (eind juni, begin juli) Er is aantasting in het perceel gevonden. Het is onbekend vanaf wanneer deze aantasting aanwezig was. Als er eind juni, begin juli aantasting aanwezig was, was de middelkeuze niet goed. Een knolbeschermend middel was dan beter op zijn plaats geweest. 2.6 Loofdoding In alle percelen is het loof chemisch gedood. In twaalf percelen gebeurde dit met een eenmalige bespuiting met het middel Reglone, waarbij de gebruikte hoeveelheid varieerde van 1 tot 5 liter per hectare. Drie percelen werden twee maal gespoten met Reglone. In zeven percelen werd met de eerste loofdoodbespuiting ook nog tussen 0,2 en 0,4 liter Shirlan per hectare meegespoten. In twee gevallen werd na de loofdoding, hergroei van het gewas gerapporteerd. De loofdooddata liggen tussen 9 augustus en 27 september. 2.7 Oogst Drie percelen zijn niet geoogst vanwege het groot aantal aangetaste knollen. Op twee percelen is een gedeelte niet geoogst vanwege rotte knollen. De overige percelen zijn volledig geoogst in de periode van 22 augustus tot 17 oktober. Vier telers melden dat er veel aanhangende grond was bij de oogst. Bij één teler is een gedeelte van de partij nat ingeschuurd, door een regenbuitje. Vier telers hebben vloeibare kiemremmer en één teler heeft poedervormige kiemremmer gebruikt tijdens het inschuren. Alle geoogste partijen zijn los opgeslagen. Eén bewaarschuur is uitgerust met zuigventilatie. De overige hebben doorstroom beluchting. 2.8 Algemene telersinformatie Op één na alle telers melden hun gebruikte pootgoed op rotte knollen te controleren. Allen geven ook aan hun gewassen vanaf opkomst te controleren op aanwezige Phytophthora. Het interval waarmee dit gebeurt varieërt van 2 tot 14 dagen. Vier telers zeggen enkel vanaf de trekker tijdens de bespuiting te controleren, terwijl de ander te voet én met de trekker door het gewas gaan. Het bepalen van het spuitmoment is divers. Drie telers zeggen te spuiten op een combinatie van de weersvooruitzichten en hun boerengevoel. Drie telers zeggen een wekelijks schema aan te houden, wat echter in hun teeltregistratie niet altijd tot uiting komt. De overige telers gebruiken een beslissingsondersteunend systeem, in combinatie met boerengevoel. De gebruikte beslissingsondersteunende systemen zijn zes keer Dacom, twee keer Prophy en één keer het meldingsysteem van het Masterplan Phytophthora. Zeven percelen zijn tijdens het groeiseizoen aangetast door Alternaria, wat de controle op Phytophthora Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 15

16 bemoeilijkte. In dertien percelen is door de teler tijdens het groeiseizoen blad- of stengel-phytophthora aangetroffen. De aantasting varieerde van enkele blaadjes/stengels tot meerdere haarden in het perceel. In zes percelen is in het seizoen ook knolphytophtora aangetroffen.in de overige percelen is pas tijdens de oogst of tijdens de bewaring knolphytophthora aangetroffen. De gevonden hoeveelheid varieert van <1% tot 35% aangetaste knollen. Vijf telers melden een toename van rotte knollen in de bewaring. Drie telers melden ook een groot percentage groene knollen in de partij, twee van deze telers hebben ook beschadiging van de ruggen geconstateerd. Zeven telers melden dat er geen infectiebronnen in de buurt van hun perceel lagen, terwijl zes andere telers wel infectiebronnen in de buurt van hun perceel hebben waargenomen. Bij de overige drie is het niet bekend. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 16

17 3 Bespreking en Conclusies De variatie aan omstandigheden bij de 15 percelen wat betreft ras, grondsoort, teeltmaatregelen, spuitschema s, ziektedruk en weersomstandigheden is zeer groot. Onze inschatting is dat de gegevens betreffende ras, grondsoort, teeltmaatregelen en spuitschema s zoals verstrekt in de gesprekken de werkelijke situatie goed weergeven. De weersgegevens zoals gebruikt in de analyse zijn afkomstig van de dichtstbijzijnde Opticrop weerpaal. In een aantal gevallen hebben telers hun weersgegevens van de Dacom weerpaal verstrekt. Deze komen goed overeen met de gegevens van de Opticrop weerpaal. In het bijzonder de regenhoeveelheden van de weerpaal kunnen (sterk) afwijken van de regenhoeveelheden op het desbetreffende perceel. Omdat deze perceelsspecifieke regengegevens niet beschikbaar waren, is in de analyse uitgegaan van de regengegevens van de Opticrop weerpaal. Onze inschatting is dat de betrouwbaarheid van de waarnemingen betreffende loofaantasting in het gewas erg variabel is. De ene teler kijkt alleen vanaf de trekker terwijl een andere teler het gewas nauwgezet inspecteert. In de analyse hebben we de waarnemingen van de teler meegenomen en hebben in een aantal gevallen aannames gedaan betreffende het aanwezig zijn van loofaantasting vóórdat de teler dit had waargenomen. Wij gaan er van uit dat aantasting in het gewas én neerslag belangrijke factoren zijn voor het ontstaan van knolaantasting. Daarnaast zijn het spuitschema (middelkeuze, timing, dosering), het knolresistentiecijfer van het ras en de grondsoort bepalend of en in welke mate knolaantasting optreedt. In onderstaand schema zijn voor de 15 percelen de diverse kritische factoren samengevat. De volgende punten vallen op: 10 percelen op zware grond (klei, löss) 8 percelen met ras met knolresistentiecijfer 5 (0,1, 1, 1, 9, 10, 15, 20, 35 = gemiddeld 11,4%) 7 percelen met knolresistentiecijfer > 5 (1, 1, 2, 2, 5, 35,? = gemiddeld 7,7%) op 9 percelen is in één of meer kritische perioden > 60 mm regen gevallen op 12 percelen zijn één of meer grote gaten in het spuitschema in 4 spuitschema s is geen knolbeschermend middel gebruikt in de kritieke periode in 8 van 11 spuitschema s waar wel een knolbeschermend middel was ingezet was de dosering te laag de mate van knolaantasting varieert van < 0,1% tot 35%. De mate van knolaantasting van de 15 percelen kan niet worden verklaard door één kritische factor of door een eenvoudige optelsom van kritische factoren. De mate van knolaantasting wordt waarschijnlijk bepaald door een complex samenspel van de kritische factoren. Wel is duidelijk dat bij aantasting in het gewas de hoeveelheid neerslag van belang is voor het ontstaan van knolaantasting. De knolresistentie van het ras, de grondsoort en het spuitschema (timing, middelkeuze, dosering) zijn daarna factoren die bepalen hoeveel knollen worden aangetast. Het advies om knolaantasting zo veel mogelijk te beperken onder de kritische omstandigheden van loofaantasting én veel neerslag is dan ook het spuitschema zo goed mogelijk in orde te hebben wat betreft timing (géén gaten), middelkeuze (knolbeschermend middel) en dosering (hoogste etiketdosering). De knolresistentie van het ras en de grondsoort zijn vaststaande factoren die bij kritische omstandigheden (loofaantasting én neerslag) én mogelijke fouten in het spuitschema bepalend kunnen zijn voor de mate van knolaantasting die optreedt. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 17

18 Tabel 1. Samenvatting van kritische factoren in de 15 percelen van de enquete. Perceel Ras Knol cijfer Grond Neerslag 1 in kritieke periode (+aantasting) Gaten in schema Knolbeschermen d middel in kritieke periode (+aantasting,+ Neerslag) dosering 1 Bintje 4,5 Klei Ja Te laag >1% 2 Bintje 4,5 Klei Ja Te laag >9% 3 Bintje 4,5 Klei ++ 3 Ja Te laag 0,1% 4 Nicola 7 Klei Ja Goed <1% 5 Bildtstar 3,5 Klei Ja Goed 20% 6 Mondial 6 Klei Ja Te laag >5% 7 Nicola 7 Löss Ja Te laag 35% 8 Bintje 4,5 Klei ++ 3 Ja Te laag 1% 9 Fontane 6,5 Zand Ja Goed 1% 10 Ramos 7 Klei ++ 2 Ja Te laag 1% 11 Bintje 4,5 Zand ++ 2 Nee -- 35% 12 Bintje 4,5 Klei Ja Te laag 15% 13 Karnico 6,5 Dal Nee -- >2% 14 Karakter 5 Dal ++ 2 Nee -- >10% 15 Stefano 6 Zand ++ 3 Nee -- 2% > 70 mm op één dag; +++ > 60 mm; ++ tussen mm; + < 30 mm Knolaantasting Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 18

19 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 19

20 Perceel 1 ras Bintje; perceel niet geoogst Datum Tmin Tmax Regen Zdruk Gevaar Phy index middel dosering opmerking planten frezen Ja!! Ja!!! Ja! Nee o Nee o Nee Nee Ja!! Ja o Ja! Ja!! Nee Nee - Shirlan fl 0.20 icm onkruidbestrijding Nee Nee Nee o Nee o Ja o Nee Nee Nee Nee Nee Nee - onkruidbestrijding Nee Nee Nee Nee Nee - Shirlan fl 0.40 icm onkruidbestrijding Nee Ja!!! Nee o Ja! Ja!! Ja! Ja!! Nee o Nee - Fubol G Nee Nee Ja o Ja!! Ja o Nee Nee Ja! Nee - Fubol G 2.00 icm pirimor Nee Nee Nee Ja! Ja! Ja! Ja!! Shirlan fl Ja! Ja! Ja o Ja!! Ja!! Ja! Ja!! Shirlan fl Ja! Ja! Ja!! Ja! Ja!! Nee o Shirlan fl Nee Ja!! Ja!! Ja!! Ja! Ja!! Ja! Ja! Ja!!! Ja!!! Nee Ja!!! Ja!!! mancozeb fc+shirlan 0,3+ 0, Ja! Ja!! Nee Ja! Ja! Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 20

21 Ja! Ja!!! Ja! Ja o Ja! Ja o Ja! Ja! Ja! Nee Nee Nee Ja! Ja!! Nee Nee Nee - Shirlan fl Ja!!! Nee Ja! Ja!! Ja!! Ja!!! Shirlan fl 0.30 Bladphytophthora waargenomen Ja!! Ja! Nee Nee o Knolphytophthora waargenomen Ja!! Ja! Reglone + Shirlan 3,1 + 0, Ja! Ja!! Ja!!! Ja!! Ja!! Ja!!! Ja! Ja o Nee Nee o Ja o Ja!! Ja!! Ja!! Ja!! Ja!! Ja! Ja! Nee - oogst Ja!! Nee o Nee Ja!! Ja! Ja! Ja! Nee Ja!! Nee Nee o Nee Ja!!! Ja!! Ja o Ja!!! Ja!! Ja!! Ja!!! Ja! Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 21

22 Perceel 2 ras Bintje; perceel niet geoogst Datum Tmin Tmax Regen Zdruk Gevaar Phy index middel dosering opmerking planten frezen Ja!! Ja!! Ja! Nee o Nee o Nee Nee Ja!! Ja o Ja! Ja!! Nee Nee Nee Ja o Ja o Nee Ja o Nee o Ja! Nee Nee Nee Nee Nee o Nee Nee Nee Nee o Ja! Ja!! Ja!! Aviso DF Ja! Ja! Ja!! Ja!! Aviso DF Nee Ja o Nee Nee Nee o Ja! Nee Nee Nee - Aviso DF Ja o Nee Nee Nee Nee Nee o Nee Ja o Ja! Nee Nee Nee - Aviso DF Ja o Nee Ja o Ja o Nee o Aviso DF Nee o Ja! Ja o Ja!! Nee o Nee o Ja!! Ja!! Ja!! Ja! Ja!! Ja!! Ja! Ja!!! Aviso DF Ja!!! Nee Ja!!! Ja!! Ja!! Ja! Nee Ja!! Ja! Aviso DF 2.00 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 22

23 Ja! Ja!!! Ja! Ja! Nee Ja! Ja! Ja! Nee Nee Nee Ja! Ja! Ja!! Shirlan Nee Nee Nee Nee Nee o Ja!! Ja! Ja!! Ja!!! Ja! Ja o Nee Nee o Ja!! Ja! Ja o Ja!! Ja!!! Shirlan Ja! Ja o Ja!! Ja! Nee o Ja o Ja! Ja! Ja! Ja! Nee Nee - Shirlan + Reglone 0,2 + 4 waarneming grote haarden in perceel Ja! Ja o Nee Nee Ja! Nee Nee Ja! Nee o Ja! Nee Nee Ja! Nee Nee Nee Ja!!! Nee Nee o Ja!! Ja!! Ja!!! Ja!!! Ja o Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 23

24 Perceel 3 ras: Bintje Datum Tmin Tmax Regen Zdruk Gevaar Phy index middel dosering opmerking planten frezen Ja!! Ja! Nee o Ja o Ja o Nee o Ja o Ja! Ja! Ja! Ja!! Nee o Nee Nee Nee o maneb wp Ja o Ja! Nee o Ja o Ja o maneb wp Nee o Nee Nee o Nee Nee o maneb wp Nee Nee o Nee Nee Ja o Ja!!! Ja o aviso df Ja! Ja!! Ja!! Ja!! Nee o Nee Nee Nee - aviso df Ja! Ja!! Ja o Nee o Nee o Ja o Ja! Nee - aviso df Nee Ja!! Nee o Nee o Ja! aviso df Ja! Nee Ja o Nee o Ja o Nee o Ja! Ja! aviso df Ja o Ja o Nee o Nee o Ja!! Nee o Ja o tattoo c Ja!! Ja!!! Ja!! Ja!! Ja!! Ja!!! aviso df Nee o Ja!!! Ja!!! Nee Ja!!! Ja!! Ja! aviso df Ja!! Nee Ja! Ja! Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 24