Voor de inhoud van de adviesaanvrage verwijs ik u gaarne naar de bijlage.

Transcriptie

1 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1a 2513 AA DEN HAAG Postbus LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4 Telefoon (070) Telefax (070) Uw brief Onderwerp Adviesaanvrage aan SER: De EU en de gevolgen van de vergrijzing Ons kenmerk IZ/BSB/2001/35732-TK Datum 28 juni 2001 Hierbij doe ik u afschrift toekomen van een adviesaanvrage van het kabinet aan de Sociaal- Economische Raad inzake de EU en de gevolgen van de vergrijzing. Aan de Raad is verzocht, in zijn advies in te gaan op de rol die de Europese Unie dient te vervullen teneinde het hoofd te bieden aan de effecten van de demografische ontwikkelingen op een aantal beleidsterreinen. Voor de inhoud van de adviesaanvrage verwijs ik u gaarne naar de bijlage. De Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, (W.A. Vermeend)

2 2 1. INLEIDING Onderhavige adviesaanvrage vormt een nadere uitwerking van de in de zomer aangekondigde kabinetsvoornemen om een adviesaanvrage in te dienen bij de SER inzake de EU en de gevolgen van de vergrijzing. Aangegeven werd dat er op deelterreinen onderzoek was gedaan naar de maatschappelijke en economische gevolgen van vergrijzing. In dit kader werd de wens geuit om een nadere duiding en analyse te verkrijgen van een Nederlands perspectief, afgezet tegen de ontwikkelingen op Europees niveau, inclusief de gevolgen van de uitbreiding van de Unie. Met inachtneming van genoemde context een het vraagstuk van migratie werd gevraagd om een samenhangende (beleids)visie op de problematiek van de vergrijzing te formuleren, waarbij in het bijzonder gedacht moest worden aan a) de houdbaarheid van de sociale bescherming inclusief pensioenstelsels b) werkgelegenheid- en arbeidsmarktbeleid c) beleid op het gebied van volksgezondheid en ouderenzorg. Hieronder volgt een nadere uitwerking van het reeds aangekondigde kabinetsvoornemen. 2. Gevolgen van de demografische ontwikkelingen Voor deze adviesaanvraag vormt de demografische ontwikkeling in Nederland en de Europese Unie het centrale thema. In de Europese Unie, zoals ook in Nederland, is sprake van een relatieve toename van het aantal ouderen en een relatieve afname van het aantal jongeren. Deze verschuivingen zijn het gevolg van een stijgende levensduur en afnemende geboortecijfers. Het gevolg is vergrijzing van de bevolking, hetgeen wordt versterkt door het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd door de zogenaamde babyboomgeneratie. Kern van deze adviesaanvrage vormt de vraag of de Europese Unie en haar afzonderlijke lidstaten met de recente afspraken gemaakt in Stockholm de juiste stappen hebben gezet om zich te kunnen voorbereiden op de consequenties van demografische ontwikkelingen voor de arbeidsmarkt, de sociale zekerheid, de zorg en immigratie. De gevolgen van bovengenoemde trends voor de EU en Nederland kunnen aanzienlijk zijn, zeker als lidstaten zich niet goed en niet tijdig toerusten om de demografische ontwikkelingen op te vangen. De problemen doen zich voornamelijk voor bij pensioenen, (gezondheids-)zorg en op de arbeidsmarkt. Als gevolg van de vergrijzing zal de beroepsbevolking afnemen, met name na Uit berekeningen van het EPC, een ambtelijk voorportaal van de ECOFIN-Raad, blijkt dat het aantal inactieve ouderen (boven 65) in relatie tot de beroepsbevolking sterk zal oplopen, van 27% op dit moment naar 53% in Deze ontwikkeling vergroot de druk op betaalbaarheid van collectieve voorzieningen. Zo zullen de uitgaven voor publieke pensioenen in alle lidstaten, met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk, sterk stijgen. In het grootste deel van de landen zal het effect van de vergrijzing de pensioenuitgaven laten stijgen met 3-5 procentpunten van het BNP. De grootste oploop in uitgaven wordt verwacht in Spanje, 8,3% stijging van 2000 tot Voor Nederland is berekend dat de uitgaven in dezelfde periode met 6,2% zullen stijgen. Als gevolg van de verdere economische integratie zullen de economieën van de lidstaten van de EU nauwer met elkaar verweven raken. Ook overheidsmaatregelen in lidstaten beïnvloeden elkaars beleidsruimte. Dit betekent dat consequenties van vergrijzing op arbeidsmarkt, pensioenen en de zorg ook effect zullen hebben op het prestatieniveau van andere lidstaten. Deze ontwikkeling vergroot de behoefte aan onderlinge coördinatie van sociaal-economisch beleid. De keuze voor welk coördinatiemechanisme de lidstaten op

3 3 economisch terrein hanteren hangt af van de vraag of Europese coördinatie het bereiken van de doelstellingen van de Gemeenschap en de lidstaten op het terrein van welvaart, economische groei en werkgelegenheid dichterbij kan brengen dan door afzonderlijk nationaal beleid mogelijk zou zijn (het zgn. subsidiariteitsbeginsel ). 3 Europese Raad van Stockholm De Europese Raad van Lissabon heeft een strategisch doel voor de Unie gedefinieerd de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie ter wereld te worden die in staat is tot duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang. Hij heeft hiertoe een verband aangebracht tussen lopende processen zoals de Globale Richtsnoeren voor het Economische Beleid, de Europese werkgelegenheidsrichtsnoeren, de structurele hervormingen (Cardiff-proces) en sedert Nice, de Sociale Agenda. De Europese Raad van Stockholm heeft aan dit initiatief een nieuwe impuls gegeven (zie de bijlage voor de relevante passages uit de Conclusies). De regeringsleiders hebben bepaald dat in de komende tien jaar de demografische uitdaging het hoofd moet worden geboden door het verhogen van de arbeidsparticipatie, het verminderen van staatsschuld en het aanpassen van de stelsels voor sociale bescherming, inclusief de pensioenstelsels. Veel afspraken zijn procedureel van aard en hebben tot doel de informatie uitwisseling te vergroten zonder dat dit de beleidsvrijdheid van landen echt veranderd. Wel is om de arbeidsmarktparticipatie van ouderen te bevorderen een concrete kwantitatieve doelstelling overeengekomen. Deze doelstelling bepaalt dat de gemiddelde arbeidsparticipatie in de EU van oudere vrouwen en mannen (55-64) tegen 2010 verhoogd moet worden tot 50%. Om de lange termijn houdbaarheid van overheidsfinanciën in het licht van de demografische ontwikkelingen, te bevorderen is overeengekomen deze houdbaarheid jaarlijks in de context van het Stabiliteits&Groeipact en van de globale richtsnoeren voor economisch beleid te toetsen. Tevens heeft de Raad opdrachten gegeven de verdere bespreking van kwaliteit en houdbaarheid van pensioenstelsels tijdens de ER van Göteborg en Barcelona (voorjaar 2002) voor te bereiden. Het standpunt van het Nederlandse kabinet t.a.v. de agenda van Stockholm is vastgelegd in een brief aan de Zweedse MP Persson. Hierin wordt ook stilgestaan bij het beleidsthema vergrijzing en de daarmee verbonden sociaal-economische implicaties. In een uitgebreidere vorm wordt door de Staatssecretaris van SZW, de heer Hoogervorst, in de brief aan de Tweede Kamer d.d. 7 maart jl. (nr. SV/V&P/01/15009) ingegaan op de pensioenproblemen. Daarbij is ook gewezen op het onderzoek van het Comité voor de Sociale Bescherming (SPC) naar met name hoe de Europese systemen van sociale bescherming moeten worden aangepast, om hun houdbaarheid op de lange termijn te bevorderen, rekening houdend met de vergrijzing en om sociale insluiting en gendergelijkwaardigheid te waarborgen. In een gezamenlijk brief van de Premiers van Nederland en Spanje aan de Zweedse Premier wordt uiteengezet wat de Nederlands/Spaanse positie is t.a.v. problematiek rond de houdbaarheid van de pensioenen in relatie tot de vergrijzing. Van belang hierbij is de vraag in hoeverre de in Stockholm geactualiseerde Lissabonstrategie een voldoende antwoord vormt op de demografische uitdagingen 1 1 De Europese Raad heeft op 23 en 24 maart in Stockholm tijdens zijn periodieke voorjaarsbijeenkomst, speciaal gewijd aan de bespreking van economische en sociale vraagstukken, een groot aantal beleidsconclusies getrokken. In deze zin moet Stockholm worden gezien als een belangrijk moment van bij elkaar brengen van hetgeen reeds is gedaan en het geven van een extra impuls. De gevolgen van de

4 4 De SER heeft recentelijk een advies over Arbeidsmobiliteit in de EU gegeven dat relevant is voor de problematiek rond de vergrijzing. In dit advies wordt tevens ingegaan op arbeidsmigratie, en meer in het bijzonder beschouwingen daarover in het licht van de uitbreiding van de EU. In het bredere kader van de vergrijzing rijst de vraag meer in het algemeen naar de rol van arbeidsimmigratie: een afweging tussen sociale en economische kosten en baten. Eveneens zijn in een wat verder verleden een aantal rapporten 2 en adviezen uitgebracht die thema s als gezondheidzorg, pensioenen en arbeidsmarktbeleid behandelen. De invalshoek was hierbij vnl. nationaal beleidsmatig georiënteerd. De afweging tussen waar beleid louter nationaal en waar beleid vooral, of mede, op Europees niveau bepaald moet worden kwam minder aan de orde alsook de mogelijke samenwerkingsinstrumenten die de lidstaten kunnen inzetten als communautaire methode en/of open coördinatie zijn nog niet meegewogen. 3. Adviesaanvraag Op basis van de uitkomsten van de Europese Raad van Stockholm en het standpunt van de Nederlandse regering terzake, wordt de SER gevraagd of de Europese Unie met de recente afspraken gemaakt in Stockholm, voortbouwend op in gang gezet beleid van Lissabon en Nice, de juiste en afdoende stappen heeft gezet om zich gelet op de verwevenheid van en interactie tussen Europees en nationaal beleid op sociaal-economisch terrein te kunnen voorbereiden op de consequenties van demografische ontwikkelingen op het terrein van arbeidsmarkt, sociale zekerheid, zorg en immigratie. In het advies naar aanleiding van deze algemene vraagstelling vraagt de regering U specifiek ook de volgende vragen te betrekken, waarbij de huidige samenstelling van de EU uitgangspunt is, doch alternatieven worden bezien in het geval van een uitbreiding tot ca. 27 lidstaten. Hoe dient op EU-niveau nader invulling gegeven te worden aan de afspraken over vergrijzing zoals gemaakt in Stockholm, om - met inachtneming van de Lissabonconclusies - de demografische ontwikkeling in Europa op adequate wijze het hoofd te bieden? Welke beleidsaanbevelingen dienen volgens de communautaire methode uitgewerkt te worden en welke door middel van de open-coördinatie methode? Op welke wijze zal Europa de komende jaren verdere invulling moeten geven aan de concreet overeengekomen doelstelling om de gemiddelde participatie van oudere vrouwen en mannen in de EU te verhogen tot 50% in 2010 en ervoor te zorgen dat oudere werknemers langer in het arbeidsproces betrokken blijven? Welke maatregelen moeten genomen worden om de sociale functie en financierbaarheid van de pensioenstelsels in Europa op de lange termijn te garanderen met inachtneming van de afspraken zoals neergelegd in het Stabiliteits- en Groeipact? demografische ontwikkelingen en de implicaties voor de socialebeschermingstelsels vormden een belangrijk aandachtspunt. 2 Rapport: Gezondheidzorg in het licht van de toekomstige vergrijzing, Advies: Sociaal-economische beleidscoördinatie in de EU, Advies: Naar een gezond stelsel van Ziektekostenverzekeringen, Advies: Kansen geven, Kansen nemen bevordering arbeidsdeelname etnische minderheden, Advies: Bevordering arbeidsdeelname ouderen etc.

5 5 Bijlage 1 Relevante conclusies van de Europese Raad te Stockholm (23 en 24 maart 2001) De demografische uitdaging 7. Het aantal gepensioneerden zal snel toenemen, terwijl rond 2010 het aantal mensen in de arbeidsgeschikte leeftijd verhoudingsgewijs zal beginnen af te nemen. Hierdoor zal

6 6 er een aanzienlijke druk op de sociale voorzieningen ontstaan, in het bijzonder op de pensioenen, de stelsels voor gezondheidszorg en de ouderenzorg. De Unie en de lidstaten treden nu op door nieuwe benaderingen uit te stippelen voor de onderstaande beleidsaspecten. Het komende decennium biedt de mogelijkheid de demografische uitdaging het hoofd te bieden door de arbeidsparticipatie te verhogen, de overheidsschuld te verminderen en de stelsels voor sociale bescherming, inclusief de pensioenstelsels, aan te passen. Naar volledige werkgelegenheid 8. De Unie en de lidstaten staan ten volle achter de doelstelling van volledige werkgelegenheid en beschouwen deze als een belangrijk middel om de uitdaging van de vergrijzing het hoofd te bieden. Om tegen 2010 de streefcijfers inzake de gemiddelde arbeidsparticipatie in de hele EU te bereiken, moeten er in deze periode constante vorderingen worden gemaakt. Een verhoging van de arbeidsparticipatie vereist een actief werkgelegenheidsbeleid, als omschreven in de Europese werkgelegenheidsstrategie, en een geïntensiveerde uitvoering daarvan. 9. De Europese Raad: - is overeengekomen om voor januari 2005 tussentijdse streefcijfers inzake arbeidsparticipatie voor de Unie in haar geheel vast te stellen, namelijk 67% in totaal en 57% voor vrouwen; dienovereenkomstig verzoekt hij de lidstaten te overwegen om in hun nationale werkgelegenheidsplannen tussentijdse werkgelegenheidsdoelstellingen te bepalen, met inachtneming van de specifieke nationale en regionale omstandigheden; - is overeengekomen om de gemiddelde arbeidsparticipatie van oudere vrouwen en mannen (55-64) in de EU tegen 2010 tot 50% te verhogen; Bevordering van sociale insluiting 28. Bestrijding van sociale uitsluiting is van het grootste belang voor de Unie. Betaalde arbeid voor vrouwen en mannen biedt de beste waarborg tegen armoede en sociale uitsluiting. Degenen die niet tot werken in staat zijn, hebben echter recht op effectieve sociale bescherming en moeten een actieve rol in de maatschappij kunnen spelen. Een actief arbeidsmarktbeleid bevordert sociale insluiting, waarbij sociale doelstellingen gekoppeld worden aan houdbare overheidsfinanciën. De lidstaten moeten voorrang geven aan de uitvoering van de nationale actieplannen ter bestrijding van armoede en sociale uitsluiting, teneinde op basis van de in Nice overeengekomen gemeenschappelijke doelstellingen vooruitgang te boeken die via in onderling overleg vastgestelde indicatoren beoordeeld wordt. Veilige en houdbare socialebeschermingsstelsels 32. De vergrijzing van de samenleving vergt duidelijke strategieën om toereikende pensioenstelsels en stelsels voor gezondheids- en ouderenzorg te garanderen, en tegelijkertijd de overheidsfinanciën gezond te houden en de solidariteit tussen de

7 7 generaties te handhaven. Waar nodig, en met name ten aanzien van de pensioenen, dient het potentieel van de open coördinatiemethode - met inachtneming van het subsidiariteitsbeginsel - ten volle te worden benut. Deze strategieën zullen worden ondersteund door de gelijktijdige inspanningen ter vergroting van de arbeidsparticipatie, de productiviteit en de mobiliteit. 33. Op basis van de technische werkzaamheden die op deskundigenniveau zijn uitgevoerd, en alle bovengenoemde factoren in aanmerking nemend: - verzoekt de Europese Raad de Raad om tijdig voor de Europese Raad van Göteborg de uitkomst te presenteren van de studie van het Comité voor sociale bescherming, waarin ook de resultaten zullen zijn verwerkt van de werkzaamheden van het Comité voor economische politiek met betrekking tot de houdbaarheid van de pensioenstelsels; - neemt de Europese Raad nota van het voornemen van de Commissie een mededeling in te dienen over de kwaliteit en houdbaarheid van de pensioenen in het licht van de veranderende demografische omstandigheden. Hij draagt het Comité voor sociale bescherming en het Comité voor economische politiek op een verslag aan de Raad voor te bereiden met het oog op de voorjaarsbijeenkomst van de Europese Raad in Uiterlijk december 2001 dient een voortgangsverslag te worden voorgelegd; - verzoekt de Europese Raad de Raad om voor eind 2001, in het licht van een evaluatie van de alternatieven, overeenstemming te bereiken over parameters voor de modernisering van Verordening nr. 1408/71 betreffende de coördinatie van de socialezekerheidsstelsels, teneinde de Raad en het Europees Parlement in staat te stellen de aanneming ervan te bespoedigen. - VII. GLOBALE RICHTSNOEREN VOOR HET ECONOMISCH BELEID 47. De Raad dient op gezette tijden de overheidsfinanciën te toetsen op hun houdbaarheid op de lange termijn, onder meer op de spanningen die op grond van de komende demografische veranderingen te verwachten zijn. Dit dient zowel in de context van de globale richtsnoeren als in de context van de stabiliteits- en convergentieprogramma's te geschieden. Een hogere arbeidsparticipatie vooral van vrouwen en oudere werknemers moet worden bevorderd. Een ambitieus beleid om de overheidsschuld te verminderen dient met het oog op budgettaire houdbaarheid te worden nagestreefd. De publieke pensioenen, de gezondheidszorg en de zorgstelsels voor ouderen dienen te worden geëvalueerd en zo nodig te worden hervormd door de lidstaten met handhaving van de solidariteit tussen de generaties.