een aam heid Soms is er geen oplossing voor Frontliniepanel over eenzaamheid

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "een aam heid Soms is er geen oplossing voor Frontliniepanel over eenzaamheid"

Transcriptie

1 een aam heid Soms is er geen oplossing voor Frontliniepanel over eenzaamheid

2 "Soms is er geen oplossing voor" Frontliniepanel over eenzaamheid Auteurs Datum MOVISIE Bard Briels & Marieke Ploegmakers Utrecht, maart

3 MOVISIE Kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling MOVISIE is hét landelijke kennisinstituut en adviesbureau voor maatschappelijke ontwikkeling. We bieden toepasbare kennis, adviezen en oplossingen bij de aanpak van sociale vraagstukken op het terrein van welzijn, participatie, zorg en sociale veiligheid. In ons werk staan vijf actuele thema's centraal: huiselijk & seksueel geweld, kwetsbare groepen, leefbaarheid, mantelzorg en vrijwillige inzet. We investeren in de kracht en de onderlinge verbinding van burgers. We doen dit door maatschappelijke organisaties, overheden, maatschappelijk betrokken bedrijven en burgerinitiatieven te ondersteunen, te adviseren én met hen samen te werken. Lokaal of landelijk, toegesneden op het vraagstuk en de organisatie. Zo kunnen deze organisaties en hun professionals hun werk voor de samenleving zo goed mogelijk doen. Kijk voor meer informatie op COLOFON Auteurs: Bard Briels & Marieke Ploegmakers Datum: maart 2010 MOVISIE 2

4 INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding Uitgelicht Wie zijn de respondenten? Confrontatie met eenzaamheid Hoe vaak? Eenzaamheid niet alleen bij ouderen Emotionele en sociale eenzaamheid Signalen Basis om eenzaamheid te herkennen Knelpunten Eenzaamheidsbevorderende factoren Knelpunten bij de aanpak Verschil tussen leidinggevenden en uitvoerenden Samenwerking tussen beroepskrachten en vrijwilligers Het bereiken ven eenzamen Ondersteuning en informatie Ondersteuning Informatie Eenzaamheid en sociaal isolement wat kun je doen? Wat doe je? Interventies Druk uitoefenen Succesvolle voorbeelden Onderwerpen voor de volgende keer...37 Tot slot.39 3

5 4

6 1 Inleiding Ongeveer 1 op de 3 mensen in Nederland is eenzaam en of sociaal geïsoleerd. 1 Het kan niet anders dan dat uitvoerende beroepskrachten en vrijwilligers in de sociale sector hiermee te maken hebben. Sinds 2006 bevraagt MOVISIE een panel van uitvoerende beroepskrachten en vrijwilligers naar hun opvattingen over uiteenlopende maatschappelijke thema's. Panelleden kunnen zelf ook onderwerpen aandragen voor een enquête en zo laten zien wat er op dat moment speelt. Het thema eenzaamheid was vanaf de start van dit Internetpanel Frontliniewerkers in 2006 telkens één van de meest genoemde onderwerpen die men in een volgende enquête aan de orde wilde stellen. Eenzaamheid werd daarbij gedefinieerd als "al voor langere tijd alleen en/of geïsoleerd zijn en dat graag anders willen.. Het onderzoek naar eenzaamheid is in het najaar van 2009 uitgevoerd. Het ging hierbij om vragen als: hoe vaak komt men in aanraking met eenzaamheid? Wat zijn signalen van eenzaamheid? Heeft men ervaring met emotionele en sociale eenzaamheid? Welke factoren worden beschouwd als eenzaamheidsbevorderend? Wat zijn knelpunten om eenzaamheid aan te pakken? Op basis van welke competenties acht men zich in staat om eenzaamheid te herkennen? Hoe wordt men in het werk ondersteund om eenzaamheid aan te pakken? Hoe zou men in het werk ondersteund willen worden om eenzaamheid aan te pakken? Hoe informeert men zich over eenzaamheid? Kent men succesvolle voorbeelden van eenzaamheidsbestrijding? En: in hoeverre mag je druk uitoefenen op cliënten om hen uit de eenzaamheidsituatie te krijgen? Een divers samengesteld bestand van adressen kreeg per mail het verzoek om mee te doen aan het panel en de online vragenlijst in te vullen. Daarop hebben zo'n mensen gereageerd. 431 personen hebben aangegeven niet mee te willen doen. "Ik behoor niet tot de doelgroep," was daarbij het meest voorkomende antwoord. In de uitnodiging om mee te doen was namelijk nadrukkelijk gevraagd naar uitvoerende beroepskrachten en vrijwilligers. Op de tweede plaats kwam de opmerking: "Geen tijd." 786 beroepskrachten en vrijwilligers hebben de vragenlijst wél ingevuld. Hun opvattingen zijn in onderstaand verslag opgetekend. Het verslag begint met een overzicht van in het oog springende resultaten en aanbevelingen. Daarna komen in verschillende thematisch ingedeelde hoofdstukken de gestelde vragen in clustervorm aan de orde. Kwantitatieve gegevens worden gepresenteerd in grafieken en daar waar nodig zijn de kwantitatieve gegevens aangevuld, ondersteund en genuanceerd door opmerkingen van respondenten bij de betreffende vraag. Bij elke vraag was het mogelijk om de gegeven antwoorden toe te lichten. Achtereenvolgens komen na de conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 2) de volgende onderwerpen aan de orde: achtergrond respondenten (hoofdstuk 3); confrontatie met eenzaamheid (hoofdstuk 4); knelpunten voor aanpak eenzaamheid (hoofdstuk 5); ondersteuning en informatie (hoofdstuk 6); eenzaamheid en sociaal isolement - wat kun je er aan doen? (hoofdstuk 7); een hoofdstuk over de onderwerpen voor de volgende keer (hoofdstuk 8) en tot slot enkele opmerkingen over de netwerkbijeenkomst die in december 2008 is gehouden naar aanleiding van dit onderzoek en over het aanmelden voor het frontliniepanel. 1 Zie ondermeer het artikel: Sociaal isolement vraagt om nieuw beleid van Anja Machielse, gepubliceerd in: Openbaar bestuur, nummer 8, 2006, p

7 2 Uitgelicht o Uitvoerende beroepskrachten en vrijwilligers in de sociale sector komen heel vaak in aanraking met eenzaamheid Respondenten geven vaak aan dat zij geconfronteerd worden met eenzaamheid. 68% van de respondenten kruiste de hoogst mogelijke categorie (> 6x per jaar) aan (grafiek 1). Verder blijkt dat eenzaamheid zowel gebruikt wordt om sociaal isolement (gebrek aan/ontbreken van sociale contacten) aan te duiden als om emotionele eenzaamheid (gebrek aan/ ontbreken van betekenisvolle contacten) aan te duiden. o Intuïtie, mensenkennis en ervaring belangrijker dan opleiding bij het herkennen van eenzaamheid Persoonlijke kwaliteiten als mensenkennis, intuïtie en ervaring met het oberveren van mensen zijn voor de respondenten de belangrijkste instrumenten om eenzaamheid te signaleren (grafiek 3). Ook in de aanpak van eenzaamheid zijn mensenkennis, betrokkenheid, empathie en er zijn, de belangrijkste instrumenten. Daar heb je eigenlijk geen opleiding voor nodig, merkten meerdere respondenten op. o Taboe op eenzaamheid en schaamte belangrijkste knelpunt om eenzaamheid te bestrijden Taboe op eenzaamheid en schaamte voor eenzaamheid vormen volgens de respondenten de belangrijkste knelpunten voor de aanpak van eenzaamheid (grafiek 5). Bovendien maakt dit het moeilijk om extreem eenzamen te bereiken (grafiek 8). Dat het onderwerp eenzaamheid moeilijk bespreekbaar is, heeft veel te maken met de negatieve lading en gevoelens die het woord oproept. Maar dat betekent niet dat het maatschappelijk taboe ook moet rusten op de wijze waarop beleid ten aanzien van eenzaamheid wordt geformuleerd en hoe informatie en kennis op dit thema wordt gebundeld. o Gebrek aan lokale samenwerking belangrijk knelpunt Een belangrijk knelpunt is het gebrek aan lokale samenwerking en afstemming tussen verschillende organisaties die in contact komen met eenzame mensen (grafiek 5). Eenzaamheid wordt als een individueel probleem gezien en organisaties hebben vaak weinig aandacht voor eenzaamheid. Het gaat veelal om personen met meerdere problemen die door verschillende organisaties worden ondersteund o Persoonlijk functioneren bepalend voor ontwikkeling eenzaamheid Hoewel het niet hebben van een partner als belangrijkste factor wordt aangeduid die eenzaamheid bevordert, volgen direct daarna persoonsgebonden kenmerken als een negatief zelfbeeld en gebrek aan sociale competenties. Deze worden door de respondenten veel belangrijker geacht dan bijvoorbeeld omgevingsfactoren, zoals het gebrek aan voorzieningen om eenzaamheid tegen te gaan (grafiek 4). o Behoefte aan meer collegiale uitwisseling en informele netwerkcontacten 6

8 Respondenten spreken een duidelijke behoefte uit aan meer informatie over praktisch toepasbare eenzaamheidsinterventies en informatie over vormen en oorzaken van eenzaamheid (grafiek 9). De vorm waarin dat gegoten moet worden is via intercollegiale uitwisseling en netwerkcontacten (grafiek 10). Aanbevelingen Onderzoek Kennis van onderzoek op het terrein van eenzaamheid lijkt niet wijd verspreid. Te denken valt aan kennis van de achtergronden van eenzaamheid, van verschillende vormen van eenzaamheid en sociaal isolement, van effectieve interventies en van wat nu werkt in de praktijk. Wetenschappelijk onderzoek en ervaringen van uitvoerende beroepskrachten en vrijwilligers moeten geïntegreerd worden en beschikbaar worden gesteld voor het veld. MOVISIE is gestart met een verkenning naar effectieve interventies met betrekking tot eenzaamheidbestrijding in het kader van het programma Beter in Meedoen. In de loop van 2010 zullen welzijnsorganisaties gevraagd worden naar hun ervaringen met specifiek genoemde interventies. De informatie die dit oplevert zal weer worden gedeeld met het veld Kennis en informatie Kennis en informatie over eenzaamheid zijn veelal alleen indirect te vinden via ingangen als activering, samenlevingsopbouw, wijkontwikkeling, maatschappelijke opvang en mantelzorg, maar die zou óók vindbaar moeten zijn onder de term eenzaamheid of aanpak eenzaamheid. Het veld wordt beter bediend als activiteiten, kennis en informatie toegankelijk zijn vanuit de vraag: "In hoeverre draagt dit bij aan eenzaamheidsbestrijding?" Bestrijden eenzaamheid Gemeenten, welzijnsorganisaties en maatschappelijke organisaties bieden allerlei ontmoetingsactiviteiten aan voor diverse doelgroepen. Dat is belangrijk, maar dat leidt niet altijd tot het gewenste resultaat. Mensen die al voor langere tijd eenzaam zijn of zich in een sociaal isolement bevinden, stellen zich daar namelijk vaak niet voor open. Zij zijn meer gebaat bij een aanpak die hun sociale competenties vergroot Het verdient aanbeveling om platforms in het leven te roepen waar beroepskrachten en vrijwilligers, ondersteuners en onderzoekers elkaar kunnen ontmoeten om kennis en ervaringen uit te wisselen. Te denken valt aan digitale netwerkomgevingen en/of fysieke bijeenkomsten, eventueel ondersteund met een website. 7

9 3 Wie zijn de respondenten? Meer dan driekwart van de respondenten is professional in dienst bij een organisatie (78%), 16% is vrijwilliger en 6% is zelfstandig professional (zzp-er). De overige achtergrondgegevens: Bijna driekwart bestaat uit vrouwen (73%). De grootste leeftijdsgroepen zijn die van jaar (40%) en jaar (26%). Ze maken samen twee derde van het totaal uit. Jonger dan 30 is 6% en 15% is jaar. Ruim een tiende is jaar en 2% is 70 jaar of ouder. Het overgrote deel heeft een HBO- of universitaire opleiding (86%). Een uitvoerende functie heeft 68%, 33% heeft een leidinggevende functie en 30% een ondersteunende functie. De functie die door de respondenten het meest genoemd is, is die van coördinator (133x), bv van buurtbemiddeling, ouderenwerk, vrijwilligerswerk, vriendendienst, huisbezoeken, vrijwillige zorg of van een steunpunt mantelzorg. Een leidinggevende functie in de zin van directeur, manager, teamleider, locatiehoofd komt ook vrij vaak voor (71x), gevolgd door adviseur, consulent, trainer of coach (62x), maatschappelijk werker (59x), ouderenadviseur (59x), opbouwwerker of sociaalcultureel werker (47x) en ambulant-, woon-, traject-, groeps- of persoonlijk begeleider (45x). Bestuurswerk, bv als lid of voorzitter wordt ook nogal eens genoemd (38x). Daarnaast zijn er verschillende respondenten psycholoog, (ped)agoog of therapeut (25x). De functie van project -, administratief of uitvoerend medewerker (25x) en van projectleider (21x) is genoemd. Andere functies als verpleegkundige, secretaris, beleidsmedewerker, geestelijk verzorger of docent komen minder vaak voor. Ruim een derde is werkzaam binnen welzijn (37%); verder zijn de panelleden werkzaam in de zorg (19%), bij een vrijwilligersorganisatie (15%), bij welzijn ouderen (11%), bij ggz of als psycholoog (8%), het maatschappelijk werk (7%), in jeugd of onderwijs (7%), of in diverse andere sectoren (wonen, bedrijfsleven, politie, samen 14%). 39% is werkzaam in een organisatie van meer dan 100 werknemers. Ruim een derde is werkzaam in een organisatie tot 25 werknemers en ruim een kwart in een organisatie van 26 tot % is werkzaam in een organisatie waar meer dan 100 vrijwilligers werken. Ruim een derde is werkzaam in een organisatie tot 25 vrijwilligers en ongeveer een kwart in een organisatie van 26 tot 100 vrijwilligers. De respondenten (N=786) Professional / vrijwilliger Professional 84% Vrijwilliger 16% Sector Welzijn 37% Zorg 19% Vrijw. Organisatie 15% Welzijn ouderen 11% GGZ 8% Maatschappelijk werk 7% Jeugd / onderwijs 7% Functie Uitvoerend 68% Leidinggevend 33% Ondersteunend 30% Andere kenmerken 72% is Vrouw 40% is jaar en 26% is jaar 86% HBO/universitair 8

10 4 Confrontatie met eenzaamheid 4.1 Hoe vaak? Ruim twee derde van de respondenten komt in het uitvoerende of vrijwilligerswerk vaak (>6 x per jaar) in aanraking met eenzame mensen. Bijna een kwart heeft daar regelmatig (3-6x per jaar) mee te maken. Dat betekent dat bijna alle respondenten (90%) 3x per jaar of vaker eenzaamheid tegen komen in het werk. Uit de toelichting blijkt dat sommigen de aanduiding 6 x per jaar veel te zuinig vinden: het gaat bij hen om meer keren per week. Grafiek 1 Hoe vaak komt u in uw werk eenzaamheid tegen? N=782 vaak (> 6x per jaar) 68% regelmatig (3-6x per jaar) 22% een enkele keer (1-2x per jaar) 8% (bijna) nooit 2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Er zijn respondenten die in de toelichting aangeven dat ze veel vaker dan 6x per jaar eenzaamheid tegenkomen in hun werk: wekelijks of zelfs dagelijks. Ze komen eenzame mensen bij toeval tegen en niet omdat ze er speciaal naar op zoek zijn en dat blijkt pas na doorvragen. Het is soms ook een zelfgekozen isolement. Eenzaamheid kan je in heel groot zien, maar ik zie bij veel mensen eenzaamheid. Dit is wanneer mensen hun hart beschermen en zich hebben ingebouwd in een bunkertje. Dit betreft meer dan 30%. Mensen zitten niet in een sociaal isolement, wel in hun eigen isolement. Sommige respondenten komen vanwege hun functie niet in aanraking met eenzaamheid; ze zijn directeur, beleids- of stafmedewerker of manager. Anderen hebben in hun werk juist heel veel te maken met eenzaamheid. Sommigen omdat ze werkzaam zijn in projecten die werken met interventiemethoden ter bestrijding van eenzaamheid, zoals (activerend en/of preventief) huisbezoek, telefonische hulpdienst of als coördinator eenzaamheid. Wij zijn bezig met een Preventief huisbezoek 75 jaar en ouder, waarin de vraag naar voren komt of mensen eenzaam zijn. Hierop wordt vaak geantwoord ja. De volgende vraag of zij hier hinder van ondervinden is vaak nee. Ze zijn eraan gewend het hoort bij hun leeftijd Anderen komen veel in aanraking met eenzaamheid omdat ze in een functie of plek werken waar ze vaak eenzaamheid tegen komen. Functies die hierbij genoemd zijn, zijn: maatschappelijk werker, opbouwwerker, ouderenadviseur, indicatiesteller, coördinator home-start, sociaal speltherapeut, 9

11 mantelzorgconsulent, consulent schuldhulpverlening, coördinator Sociaal Meldpunt huiselijk geweld. Plekken die genoemd zijn: bibliotheek, buurtactiviteiten, semi-murale instelling. Bibliotheken zitten vol met eenzame mensen die voor openingstijd al voor de deur staan en met moeite bij sluiting weer vertrekken 4.2 Eenzaamheid niet alleen bij ouderen Veel respondenten benoemden specifieke groepen die meer kans op eenzaamheid hebben, waarbij opvalt dat het zulke uiteenlopende groepen zijn: allochtonen zonder netwerk met taalachterstand, vrijwilligers die hun werk doen het ter voorkoming/bestrijding van eenzaamheid, mensen met maatschappelijke achterstand, ex-gedetineerden (+partners), mensen zonder steunsysteem, met een klein netwerk, mensen in een zorgsysteem/zorgsector, dak- en thuislozen, kinderen die aan hun lot worden overgelaten, mensen met psychische/psychiatrische stoornissen, alleenstaande moeders met (jonge) kinderen (klein vangnet), jongeren, alleenstaanden met meervoudige problematiek, jong volwassenen met verstandelijke beperking die begeleid zelfstandig wonen, ouderen, mensen met fysieke beperking (incl doof, slechtziend), vrouwen uit vrouwenopvang/mishandelde vrouwen, vrouwen die in hun relatie zijn geïsoleerd, korsakov-patiënten, chronisch zieken, allochtone alleenstaande vrouwen. Kortom, het beeld dat eenzaamheid een probleem is dat vooral onder ouderen voorkomt, is nodig aan een bijstelling toe. Het gaat hierbij zowel om ogenschijnlijk geslaagde ''dertigers'' die bijv. niet in staat zijn om sociale relaties te (onder)houden, als de ''zeventigers'' die hun partner missen of niet meekunnen in de ratrace en daardoor isoleren. Waar mensen vooral behoefte aan lijken te hebben, is om gehoord te worden. Eén van de respondenten drukte het als volgt uit: In de sector waarin ik werkzaam ben is het vaak zo dat onder alle problemen die zichtbaar zijn: alcoholmisbruik, depressies, angst, sommige somatische klachten etc. als dieper liggend en heel fundamenteel probleem, enorme eenzaamheid ligt. Vaak reageren hulpverleners op de problematiek die zich aan de oppervlakte het meeste toont. Ik heb echter geleerd dat dat (hoewel goed en nodig) niet per definitie het eerst is wat hulpvragers zoeken. Veelal zeggen ze, dat ze het fijn vinden dat ze geholpen worden met hun problemen, maar bovenal dat ze gezien worden, dat er geluisterd wordt, dat ze in tel zijn, dat er tenminste één iemand is voor wie hun onherbergzame wereld telt. Dit betekent dat je je werk inricht vanuit de relatie: vanuit die relatie leer je pas zien wat er op het spel staat en dat is erg vaak schrijnende eenzaamheid. Dát zien doet een enorm appél op ons als hulpverleners en vooral op onze maatschappij om ook hen op te nemen en in hun talenten en eigenaardigheden te waarderen, te zien en mee te laten doen. 4.3 Emotionele en sociale eenzaamheid Als gevraagd wordt in welke mate respondenten geconfronteerd zijn met emotionele (een hechte, intiem band met één ander persoon) dan wel sociale eenzaamheid (ontbreken van contacten met mensen waarmee men bijvoorbeeld gemeenschappelijke kenmerken deelt) dan blijkt er niet zoveel verschil in te zijn. Het gaat iets vaker om sociale eenzaamheid dan om emotionele eenzaamheid. Bijna allemaal hebben ze met beide soorten eenzaamheid te maken. Opvallend is dat er vaak geen verschil 10

12 gemaakt wordt tussen emotionele en sociale eenzaamheid, zoals ook uit de toelichting blijkt. Soms gaat het om verschillende groepen en vaak gaat sociale eenzaamheid gepaard met emotionele eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid bij alleenstaanden in de overgang. Emotionele en sociale eenzaamheid vooral bij alleenstaande moeders in de bijstand. sociale eenzaamheid/ isolement vaak bij moslim vrouwen zonder opleiding die uit het land van herkomst gehaald word (de zogenaamde import bruid) Komen vaak niet naar buiten totdat hun kinderen naar school gaan Enkele respondenten voegen er nog aan toe dat ze met nog een vorm van eenzaamheid te maken hebben, nl existentiële eenzaamheid: het besef uiteindelijk alleen te staan met levensvragen. Het verlies van de partner wordt nogal eens genoemd als factor die tot eenzaamheid leidt en ook het gemis aan praktische steun of dagbesteding. Er wordt ook op gewezen dat het bij de eenzamen zelf ligt: de behoefte aan contacten is groter dan het aanbod of het ontbreekt hen aan sociale vaardigheden. Financiële factoren kunnen van invloed zijn op eenzaamheid. Ik kom ook eenzaamheid door armoede tegen, mensen kunnen het zich niet veroorloven om activiteiten te ondernemen, of schamen zich ervoor mensen thuis uit te nodigen of met lege handen anderen te bezoeken 4.4 Signalen Dat mensen eenzaam zijn, leiden de respondenten vooral af uit hun gedrag: neerslachtigheid, claimgedrag, weinig contacten, vervreemding). 86% noemt dit als signaal. Eveneens een groot deel zegt dat de persoon zelf aangeeft dat hij/zij eenzaam is (72%) en ongeveer een derde hoort het via familie, vrienden of bekenden. 11

13 Grafiek 2 Wat zijn voor u signalen dat iemand eenzaam is? N=784 ik leid dat af uit zijn / haar gedrag 86% persoon geeft dat zelf aan 72% familie, vrienden, buren of kennissen geven dat aan 32% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% In de toelichting die de panelleden gaven, worden instrumenten genoemd die ingezet worden om er achter te komen of mensen eenzaam zijn, bv netwerkanalyse, preventief huisbezoek, signalerend huisbezoek. Het ontbreken van (betekenisvolle) contacten en/of zinvolle bezigheden of een verwaarloosde omgeving kunnen wijzen op eenzaamheid. Door middel van gesprekken, vaak over praktische zaken als bv de dagindeling krijgt men een en ander in beeld. Opvallend is dat hier ook genoemd wordt het veelvuldig bezoeken van buurtactiviteiten of vrijwilligerswerk. Het zijn vrijwilligers die overmatig veel werk verzetten als vrijwilliger. De eeuwige vrijgezellen, zo ervaar ik ze. Ze zoeken duidelijk hun connecties in de organisatie. Maar aan gesprekken merk je dat ze thuis toch erg eenzaam zijn Daarnaast spelen andere professionals en vrijwilligers een rol in het signaleren van eenzaamheid (ouderenadviseur, Wmo loket, MEE, thuiszorgorganisatie, vrijwilliger, zorginstelling). 4.5 Basis om eenzaamheid te herkennen Respondenten herkennen eenzaamheid vooral op grond van intuïtie/ mensenkennis (88%) en/of op grond van praktijkervaring (87%). Opleiding, cursus(sen) aangeboden via werk / deskundigheidsbevordering of zelfstudie spelen een veel bescheidener rol (resp. 49%, 26%, 15%). 12

14 Grafiek 3 Op basis waarvan bent u in staat eenzaamheid te herkennen N=781 intuïtie / mensenkennis 88% praktijkervaring 87% opleiding 49% cursus(sen) 26% zelfstudie 15% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Collegiale uitwisseling en eigen ervaringen blijken daarnaast ook een rol te spelen in het herkennen van eenzaamheid. Hoe verschillende factoren samen bepalen of men eenzaamheid herkent, blijkt uit onderstaand citaat: Ik werk momenteel als projectleider van het transitieprogramma in de langdurende zorg voor het project: presentie: radicale aansluiting van nul tot honderd. We vertalen de Theorie van Presentie van prof. Baart naar onze praktijken (sociale psychiatrie, dakloze gezinnen, dementerende ouderen en Jeugdgezondheidszorg). We vormen met de hulpverleners een learning community en leren door training, reflectie, studie, casuïstiek, door gebruik te maken van films en filmfragmenten, door goede voorbeelden: Detlev Petry etc. Maar ook door een exposure te ondergaan: door ons onder te dompelen in de leefwereld van de mensen die op onze zorg zijn aangewezen. We leren onder andere daardoor goed aan te sluiten bij de leefwereld van onze cliënten en van perspectief te wisselen. Het leert ons om te zien wat er voor de ander op het spel staat en dat is maar al te vaak: enorme eenzaamheid. 13

15 5 Knelpunten 5.1 Eenzaamheidsbevorderende factoren Bij de vraag naar welke factoren respondenten in hun (vrijwilligers)werk tegenkomen die eenzaamheid bevorderen, is onderscheid gemaakt in factoren die te maken hebben met het persoonlijk functioneren, met het maatschappelijk functioneren en met omgevingsinvloeden. De meest genoemde factor is het missen van een partner (82%). Het gaat hier om een vorm van emotionele eenzaamheid. De andere veel genoemde factoren hebben voornamelijk te maken met het persoonlijk functioneren: gebrek aan sociale vaardigheden (75%), negatief zelfbeeld / gebrek aan zelfvertrouwen (72%), fysieke problemen (63%), psychiatrische problemen (62%). Bij het maatschappelijk functioneren moet gedacht worden aan ontoereikend inkomen (58%), geen werk (meer) (56%) en verlies van contacten door emigratie, verhuizing (40%). Omgevingsinvloeden als religieuze/culturele belemmeringen, gebrek aan voorzieningen in de buurt of discriminatie en uitsluiting scoren veel minder hoog. Grafiek 4 Er zijn verschillende factoren die eenzaamheid kunnen bevorderen. Welke komt u in uw werkomgeving tegen? N=782 geen partner (meer) 82% gebrek aan sociale vaardigheden negatief zelfbeeld / gebrek aan zelfvertrouw en 72% 75% fysieke problemen psychiatrische problemen ontoereikend inkomen geen w erk (meer) 63% 62% 58% 56% verlies van contacten door emigratie, verhuizing 40% verstandelijke beperkingen religieuze / culturele belemmeringen gebrek aan voorzieningen in de buurt 27% 26% 32% discriminatie en uitsluiting 18% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% De panelleden lichten toe dat het in veel gevallen om alle hiervoor genoemde factoren gaat en dat het vaak een cumulatie van problemen is. Belangrijk is ook dat veel eenzame mensen zelf moeite hebben uit hun isolement te (willen) komen omdat het hun ontbreekt aan het inzicht dat ze er zelf iets aan kunnen doen. 14

16 Bij specifieke groepen spelen ook specifieke factoren een rol. Zo zijn mensen met een fysieke beperking of chronische ziekte of ouderen beperkt in hun mobiliteit, hebben mensen met een verstandelijke beperking moeite om contact te maken, lopen mantelzorgers een risico te vereenzamen, voelen mensen in een zorginstelling zich buiten de maatschappij geplaatst, worden allochtone vrouwen door hun gemeenschap beperkt in hun contacten, bevinden terminale / stervende mensen zonder partner of mantelzorg of naasten zich vooral in emotioneel / existentieel isolement en hebben straatprostituees, hoog opgeleiden, mensen die vroeg hun ouders hebben verloren of gedetineerden weer een heel eigen problematiek. Hoe de verschillende factoren met elkaar kunnen samenhangen, wordt geïllustreerd door onderstaande citaten: De omgevingsinvloeden discriminatie en uitsluiting van gescheiden ouders in de relatie met hun kinderen liggen aan de basis. Uiteindelijk resulterend in de effecten op het persoonlijk functioneren (depressie, PTSS, etc. en op termijn ook fysieke gezondheidsproblemen) en op het maatschappelijk functioneren (verlies van werk en inkomen) Mensen worden vaak niet geaccepteerd om vrijwilligerswerk te doen, waarschijnlijk door gebrek aan sociale vaardigheden, maar komen zo nog verder in een sociaal isolement door afwijzing en te weinig actieve tijdsbesteding 5.2 Knelpunten bij de aanpak Het belangrijkste knelpunt bij de aanpak van de eenzaamheidsproblematiek is dat mensen er niet over praten uit schaamte of om niet zielig gevonden te worden. Dat zegt drie kwart van de respondenten. Ter illustratie het volgende citaat: Mensen bellen ons juist vanwege de anonimiteit, omdat ze er hun familie en vrienden niet mee willen 'belasten' Een meerderheid (61%) noemt het gebrek aan lokale samenwerking of afstemming tussen verschillende organisaties die in contact komen met eenzame mensen als belangrijk knelpunt. Veel minder vaak worden genoemd: het gebrek aan financiële ondersteuning (35%), het gebrek aan interventies/methodieken die op maat zijn gemaakt (31%), het ontbreken van deskundigheid bij hulpverleners (29%) en het gebrek aan informatie over interventies die op maat zijn gemaakt (28%) en ten slotte het gebrek aan voorbeelden uit de praktijk (8%). 15

17 Grafiek 5 Belangrijkste knelpunten bij de aanpak van de eenzaamheidsproblematiek N=777 mensen praten er niet over 76% lokale samenw erking 61% financiële ondersteuning 35% interventies op maat deskundigheid hulpverleners informatie interventies op maat 29% 28% 31% praktijkvoorbeelden 8% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Er worden door de respondenten nog andere knelpunten genoemd. Het gebrek aan tijd, geld, capaciteit wordt verschillende keren genoemd. Ook de wet- en regelgeving en het beleid van de gemeente spelen een rol volgens de panelleden. De criteria voor ondersteunende begeleiding en deelname aan dagverzorging zijn aangescherpt, waardoor ouderen met psychosociale problematiek en ouderen met lichte beperkingen en lichtdementerende ouderen zijn aangewezen op begeleiding via de WMO. Vele gemeenten bieden echter geen structurele begeleiding of dagverzorging. Ouderenadviseurs krijgen in toenemende mate deze kwetsbare ouderen aangemeld vanwege eenzaamheid en isolement. Naar mijn idee is er in de huidige samenleving een gebrek aan luisterende oren. De Gemeente zal het absurd vinden als wij subsidie aan zouden vragen om een luisterbank op te zetten, maar volgens mij is daar wel veel vraag naar. De hand wordt soms ook in eigen boezem gestoken. Respondenten noemen te weinig aandacht, deskundigheid en creativiteit bij hulpverleners en/of organisaties als knelpunten bij de aanpak van eenzaamheid en het feit dat het aanbod niet altijd aansluit op de vraag. Vaak gaat het om situaties waarbij meer dan één probleem speelt. Belangrijk is dat eventuele interventies op maat gebruikt worden en dat ze aansluiten bij waarden en oplossingen van de mensen zelf. Tegelijk wordt er op gewezen dat niet alles is op te lossen met hulpverleners en interventies. Volgens mij heeft eenzaamheid niet zozeer te maken met interventies, methodieken en deskundigheid. Eenzaamheid is het gevolg van te weinig betrokkenheid en gemis aan emotionele verbinding. Dat is niet met hulpverleners en interventies op te lossen. Tenzij deze hulpverleners in de zin van presentie (theorie Andries Baart) er kunnen zijn voor de persoon, maar daar is meestal geen 16

18 geld, tijd en geduld voor. De samenwerking tussen hulp- en zorgverleners en tussen professionals en vrijwilligers laat te wensen over. Hoewel er veel over de ketenaanpak wordt gesproken, komt deze maar moeizaam van de grond. Hulpverleners en instanties werken langs elkaar heen en schuiven elkaar de verantwoordelijkheid toe. Iedereen werkt in hokjes, Een coach zou een oplossing zijn in gezinnen waarin meer hulpverleners werken Een punt wat veelvuldig naar voren wordt gebracht is het feit dat eenzamen moeilijk te bereiken zijn en zelf vaak niet naar buiten willen of kunnen, omdat ze onvoldoende zicht hebben op de effecten van eenzaamheid en daardoor onvoldoende kansen zien om uit hun isolement te komen. Ondanks het ruime aanbod van activering en begeleiding zijn de personen die eenzaam zijn moeilijk op te sporen, omdat ze zich 'verborgen'' houden Op het moment dat ik het signaleer, is er al een stap gewonnen... het probleem vind ik met name die mensen die ik niet ontmoet. Die echt zich aan niemand laten zien. Dat is lastig...(zorgmijders] In onderstaand citaat wordt duidelijk gemaakt dat het niet het een óf het ander is, maar het een én het ander. Mensen hebben te weinig zelfinzicht, waardoor ze zichzelf vaak in dezelfde situatie brengen; hulpverleners brengen de achterliggende thematiek niet in kaart (omdat de cliënt dat zelf niet als de oorzaak ziet) maar richten zich puur op praktische oplossingen, die echter niet helpen op de lange duur. Eenzaamheid wordt ook een probleem van de huidige samenleving genoemd: individualisering, hoge eisen die de samenleving stelt, verharding, te weinig aandacht voor elkaar en te weinig gelegenheid om elkaar te ontmoeten. Een enkele respondent vraagt zich af of eenzaamheid wel aangepakt moet worden: Ik vraag me af in hoeverre het aangepakt 'moet' worden. Eenzaamheid is niet altijd een probleem!! 5.3 Verschil tussen leidinggevenden en uitvoerenden Wanneer we kijken of er wat dit betreft verschillen zijn tussen leidinggevenden en uitvoerenden, dan blijken de verschillen in het algemeen klein te zijn. Het grootste verschil zien we bij de deskundigheid van de hulpverleners: 31% van de leidinggevenden noemt dit als knelpunt tegen 23% bij de uitvoerenden. Andere knelpunten waar zich 5% of meer verschil voordoet: het gebrek aan financiële ondersteuning wordt door meer leidinggevenden (38%) als knelpunt genoemd dan uitvoerenden (32%) en informatie over interventies, een knelpunt dat door meer uitvoerenden (30%) dan leidinggevenden (25%) genoemd wordt. 17

19 Grafiek 6 Belangrijkste knelpunten naar functieniveau mensen praten er niet over lokale samenw erking/afstemming interventies op maat financiële ondersteuning 33% 34% 32% 38% 61% 60% 76% 74% informatie over interventies op maat 25% 30% deskundigheid hulpverleners 23% 31% voorbeelden uit de praktijk er zijn geen knelpunten 5% 2% 1% 8% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% uitvoerend leidinggevend 5.4 Samenwerking tussen beroepskrachten en vrijwilligers Al eerder kwam de lokale samenwerking en afstemming aan de orde. De samenwerking tussen sociale beroepskrachten en vrijwilligers/ mantelzorgers is in de volgende stelling voorgelegd: Er is in mijn omgeving een goede samenwerking tussen sociale professionals en vrijwilligers/ mantelzorgers bij de aanpak van eenzaamheid. Bijna een derde van de respondenten (30%) vindt dat deze samenwerking te wensen overlaat. Iets meer (32%) vindt de samenwerking goed en 39% is hier neutraal in. 18

20 Grafiek 7 Er is in mijn omgeving een goede samenwerking tussen sociale professionals en vrijwilligers/mantelzorgers bij de aanpak van eenzaamheid. N=760 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 9% Helemaal niet mee eens 21% Niet mee eens 39% 25% 7% Neutraal Mee eens Helemaal mee eens Uit de toelichting die respondenten gaven, blijkt dat samenwerking belangrijk gevonden wordt maar dat samenwerking op het gebied van eenzaamheid soms lastig is omdat eenzaamheid als een individueel probleem wordt gezien en er vaak weinig aandacht is voor eenzaamheid. Door de regionalisatie is het soms moeilijk om eenzame mensen op te sporen. Daarnaast wordt samenwerking bemoeilijkt doordat het als een bedreiging gezien wordt. Afstemming, waardering en erkenning voor elkaar worden als voorwaarden genoemd voor goede samenwerking. Helaas verschuift door de regionalisatie bij de gemeenten veel contact van de praktische 'veldwerkers' naar afstandscontact via de telefoon, etc. naar MEE ed. Dat is een algemene lijn die 20 jaar geleden is ingezet. De WMO biedt wat dat betreft nieuwe kansen. Veel regionalisatie naar centrumgemeenten is ongetwijfeld juist, maar niet voor sociale zaken als eenzaamheid! Decentraliseer deze dingen weer naar plaatselijke veldwerkers (AMW-ers) die weinig anders doen dan echt veldwerk en weinig kans hebben naar promotie op de bureaustoel! Er werd verder aangegeven dat er weliswaar wordt samengewerkt maar dat het beter kan bv door middel van integrale wijkgerichte aanpak of ketenaanpak. Gebrek aan geld of tijd staat een betere samenwerking in de weg. Een belangrijk aspect is dat er niet altijd genoeg (geschikte) vrijwilligers voorhanden zijn, terwijl die juist bij de aanpak van eenzaamheid een rol kunnen spelen. Professionals hebben het vaak te druk voor mensen die zich eenzaam voelen. Een goede samenwerking met vrijwilligers/mantelzorgers is dan heel belangrijk. Zij beschikken vaak over meer tijd om aandacht te bieden aan mensen die eenzaam zijn. Uit de toelichting komt naar voren dat er ook veel goede samenwerking is (korte lijnen, verwijzing). Onze organisaties werkt zowel met professionals als met vrijwilligers en stemmen met elkaar af wat nodig is. ( maatschappelijk werk, steunpunt mantelzorg, opbouwwerk met vrijwilligersdiensten) Er is ook een goede samenwerking met het lokaal Wmo- loket als zij signalen van eenzaamheid tegenkomen. Verder zijn er tal van voorbeelden genoemd: samenwerking met woningstichting, sociale dienst, AMW; Buurtnetwerk 55+; samenwerkingspilot op basis van de benadering van LESI Programma; MIM/Home- 19

21 Start; Maatjesprojecten; Proef Pilot Stichting Psycho-sociale klankborden ZHZ; Van harte restaurants en dagbesteding Bosa ism hulpverlening Juvans, Novadic en in mindere mate GGZ. 5.5 Het bereiken ven eenzamen Een belangrijk vraagstuk in de eenzaamheidproblematiek is het bereiken van de eenzamen. De vraag is niet alleen hoe je ze op het spoor komt en, als je ze op het spoor bent, wat je dan doet, maar ook of je wel iets kúnt doen. Om er achter te komen in hoeverre sociale professionals en vrijwilligers vinden dat extreem eenzamen bereikt worden, is de stelling voorgelegd: Extreem eenzamen worden niet bereikt door hulpverlening. Meer dan de helft van de panelleden (58%) is van mening dat extreem eenzamen niet bereikt worden door de hulpverlening. Een klein deel (18%) vindt van wel en ongeveer een kwart neemt een middenpositie in. Grafiek 8 Extreem eenzamen worden niet bereikt door hulpverlening N=781 40% 38% 35% 30% 25% 20% 24% 20% 15% 12% 10% 5% 6% 0% Helemaal niet mee eens Niet mee eens Neutraal Mee eens Helemaal mee eens De respondenten erkennen dat er zorgmijders zijn die niet geholpen willen worden, die vooral met rust gelaten willen worden. Er is in sommige gevallen ook sprake van geldgebrek waardoor men zich schaamt en zich verder terugtrekt. Vaak is het netwerk rond de eenzame klein. Als eenzaamheid het enige probleem van deze mensen is, komen ze vaak niet in contact met de hulpverlening. Als er andere problemen een rol spelen en/of als ze overlast veroorzaken, komen ze in beeld. extreme eenzaamheid lijkt me ook een soort wilsbesluit Extreem eenzamen nemen zelf geen initiatief, ze weten de weg niet en de hulpverlening is te weinig toegankelijk zodat ze die drempel niet over komen. Het aanbod sluit ook niet altijd aan bij de vraag en als er een keer slechte ervaringen zijn opgedaan, hebben ze het vertrouwen in de hulpverlening verloren. Deze mensen zitten thuis en voelen niet de noodzaak om hulp te zoeken. Je accepteert pas hulp als je zelf inziet dat het nodig is, niet als er hulp aangeboden wordt. 20

22 Ik denk dat het voor mn extreem eenzamen zo'n enorme moed vraagt om naar de hulpverlening te gaan, hulpverlening voor hen moeilijk toegankelijk is. Eenzaamheid is ook geen probleem dat binnen een paar gesprekken opgelost is. Eenzaamheid vraagt naar mijn idee naar het zoeken en ontwikkelen van een andere levensstijl. Dit is veel omvattend en langerdurend. Er zijn ook respondenten die eraan twijfelen of de hulpverlening dit probleem aan kan pakken. Men vindt het probleem te groot of men vindt het een probleem van de samenleving waarbij het gaat om tijd, aandacht, respect en werkelijk contact. Hulpverlening kan dat in onvoldoende mate bieden. Verder wordt gesignaleerd dat hulpverleners het probleem niet altijd (h)erkennen of er te weinig tijd voor hebben. Ik heb soms het idee, dat de hulpverleners te weinig achter de voor deur komen of anders ook te weinig tijd hebben voor het opbouwen van een vertrouwensband. Hulpverlening is eigenlijk al een station te ver, er moet eerder worden ingegrepen. Hulpverleners kiezen ook voor zware oplossingen, zien de eenvoudige mogelijkheden vaak over het hoofd. Argumenten om tegen de stelling te zijn en dus vinden dat de hulpverlening extreem eenzamen wel bereikt, hebben te maken met de mogelijkheden die de hulpverlening heeft om extreem eenzamen te bereiken, zoals bemoeizorg en outreachend werken, maar ook anderen kunnen erop wijzen, zoals huisarts, buren, fysiotherapeut, wijkagent, woningcorporatie, enz. Het contact met extreem eenzamen verloopt beter als dat contact verloopt naar aanleiding van een praktisch probleem. Overigens wordt opgemerkt dat het bereiken van extreem eenzamen lastig is en dat ze met bereikt worden nog niet geholpen zijn. Ten slotte: Een mens is existentieel eenzaam en daar moet je mee leren omgaan 21

23 6 Ondersteuning en informatie 6.1 Ondersteuning In de enquête is gevraagd naar de manier waarop de panelleden in hun (vrijwilligers)werk WORDEN ondersteund en naar de manier waarop ze ondersteund WILLEN worden om de eenzaamheidsproblematiek aan te pakken. Zoals uit grafiek 9 blijkt, hebben ze de meeste behoefte aan informatie over praktisch toepasbare eenzaamheidsinterventies (80%). Opmerkelijk is dat slechts 21% zegt dat ze op deze manier ook werkelijk ondersteund worden. Informatie over verschillende vormen en oorzaken van eenzaamheid noemt twee derde (zeer) belangrijk als vorm van ondersteuning. De helft hiervan wordt op deze manier ook daadwerkelijk ondersteund. Cursussen zijn voor 60% een (zeer) belangrijke vorm van ondersteuning en 22% krijgt deze vorm van ondersteuning. Een derde van de respondenten wordt niet ondersteund. Grafiek 9 Ondersteuning bij de aanpak van de eenzaamheidsproblematiek informatie over praktisch toepasbare eenzaamheidsinterventies 21% 80% informatie over vormen en oorzaken van eenzaamheid 33% 67% cursussen (deskundigheidsbevordering) 22% 60% ik w ord niet ondersteund 32% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% % dat w ordt ondersteund met % dat deze vorm van ondersteuning (zeer) belangrijk vindt Naast deze vormen van ondersteuning noemden respondenten het bespreken met collega s, het team of met samenwerkingspartners. Het uitwisselen van informatie en ervaringen, consultatie, intervisie, cursussen en bijeenkomsten zijn hierin belangrijke elementen. Binnen sommige organisaties is er speciale aandacht voor eenzaamheid, wat bijvoorbeeld blijkt uit het feit dat er (maatjes)projecten zijn, dat er gewerkt wordt met specifieke (oplossingsgerichte) methoden of dat er een speciale medewerker voor is aangetrokken. Andere organisaties hebben volgens respondenten juist geen specifieke aandacht voor eenzaamheid. Het is slechts één van de vele thema s in de organisatie of het hoort niet tot het takenpakket van de organisatie of medewerker. Sommigen zouden dat graag anders zien en zouden graag zien dat er meer aandacht voor eenzaamheid binnen de organisatie is. 22

24 Het is nog geen expliciet aandachtspunt, dwz omschreven opdracht. Dat heeft tot gevolg dat gesignaleerde problematieken ad hoc worden opgepakt maar niet als een structurele interventie. Zit er wel aan te komen. Niet iedereen heeft behoefte aan ondersteuning van de organisatie of vindt ondersteuning nodig maar heeft genoeg aan de eigen praktijkervaring, verzamelt zelf informatie, bedenkt zelf methoden en instrumenten en krijgt daar dan ook tijd en/of geld voor. De ondersteuning gebeurt op eigen initiatief of wordt verkregen als er om gevraagd wordt. Verder is er een groep respondenten die juist zelf ondersteuning geeft, doorverwijst of suggesties aan andere organisaties geeft. Uit de toelichting op de vraag hoe respondenten ondersteund willen worden, blijkt dat meer geld, meer tijd, meer personeel, meer vrijwilligers en meer voorzieningen voor de begeleiding van personen die eenzaam zijn hoog op het wensenlijstje staan. Er is heel veel tijd nodig om deze mensen te begeleiden. (zo'n 2 uur per persoon per week) Het is vaak een lang proces om deze mensen te activeren doordat er veel drempels zijn de eenzaamheid te doorbreken. In mijn geval heb ik voornamelijk behoefte aan extra tijd voor deze mensen. Meer financiele middelen voor inzet van professionals als een ouderenadviseur om interventies te bieden om sociaal isolement te bestrijden in samenwerking met vrijwilligers, mantelzorgers en thuiszorgaanbieders. Een andere vorm van ondersteuning op het wensenlijstje van de respondenten is meer onderzoek, ontwikkeling en informatie over (effectiviteit van) interventies, methoden en good practices. onderzoek naar interventies waarin professionals en burgers samenwerken en onderzoek naar betrekken van sociale verbanden (religieuze en sociale verenigingen) bij interventies, nu nog te veel met taboes omgeven. Daarnaast blijkt er een grote behoefte te zijn aan onderlinge afstemming, kennisuitwisseling, intervisie, netwerkbijeenkomsten. Ondersteuning met en van collega's; in hoeverre denken mijn collega's over de verschillende vormen van eenzaamheid. Als je dat van elkaar weet; kom je naar buiten toe ook als een geheel, als een stichting die een methode hanteert (bijvoorbeeld) Veel belang wordt gehecht aan meer maatschappelijke interesse voor eenzaamheid. Hierbij vallen termen als de civil society, politieke steun, eenzaamheid als thema in het Wmo-beleid. Toegankelijkheid van voorzieningen, praktische ondersteuning door gemeenten en een goede verwijsmethode of sociale kaart worden als concrete punten genoemd. Belangrijk is ook dat er per gemeente een plan van aanpak gemaakt wordt, met ieders inbreng en dit op basis van inzicht in de wetenschappelijke kennis en inzichten. Dit zou je kunnen bereiken door een startconferentie over eenzaamheid. Binnen de eigen organisatie kan er het een en ander verbeterd worden; eenzaamheid zou een hogere prioriteit moeten krijgen zodat de hulpverleners meer tijd en ruimte krijgen en respondenten meer deskundigheidsbevordering en scholing krijgen. 23

25 Deskundigheidsbevordering hoeft niet direct via cursussen. Kennismanagement'' binnen de organisatie zou ook meer aandacht kunnen krijgen 6.2 Informatie Waar halen de leden van het frontliniepanel hun informatie vandaan en welke informatiebronnen vinden ze belangrijk? (Informele) netwerkcontacten zijn voor 80% een (zeer) belangrijke informatiebron en twee derde krijgt op die manier ook informatie. Management en collega s op het werk worden door 78% als belangrijke informatiebron gezien, maar 47% vergaart of ontvangt zo ook informatie. Ook vaktijdschriften worden als belangrijk gezien (75%) maar ook hier is het percentage dat zo informatie ontvangt of vergaart aanzienlijk lager (51%). Opmerkelijk is het verschil tussen het percentage dat cursussen als (zeer) belangrijke informatiebron ziet (59%) en het percentage dat via cursussen informatie ontvangt of vergaart (20%). Sociale media als hyves en twitter worden niet zo vaak als belangrijke informatiebron gezien (13%) en worden nog minder gebruikt (5%). Grafiek 10 Welke informatiebronnen gebruikt u en welke vindt u belangrijk? N=777 (informele) netw erkcontacten 66% 80% management/collega's vaktijdschriften krant/radio/tv 47% 51% 55% 60% 75% 78% cursussen 20% 59% zoekacties op internet 40% 57% bijeenkomsten/congressen 36% 55% digitale nieuw sbrieven 41% 54% sociale media (bv hyves) 5% 13% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Krijgt informatie via % dat bron (zeer) belangrijk vindt Interessant is om te kijken of er verschillen zijn tussen leidinggevenden en uitvoerenden in het gebruik van de informatiebronnen en het belang dat ze er aan hechten. Bijna alle voorgelegde informatiebronnen worden door uitvoerenden vaker als (zeer) belangrijk gezien dan door 24

26 leidinggevenden, maar de verschillen zijn niet bij alle bronnen even groot (grafiek 11). Het grootste verschil is te zien bij vakliteratuur die uitvoerenden vaker als (zeer) belangrijke informatiebron noemen dan leidinggevenden (resp. 80% en 64%) en bij zoekacties op internet (resp. 62% en 52). Grafiek 11 Percentage dat informatiebron (zeer) belangrijk vindt naar functieniveau (informele) netw erkcontacten Krant/radio/tv Management / collega's vakliteratuur zoekacties op internet digitale nieuw sbrieven bijeenkomsten / congressen cursussen sociale media (hyves, tw itter etc) 14% 12% 52% 61% 64% 62% 59% 57% 54% 59% 64% 60% 63% 76% 79% 81% 80% 80% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% uitvoerend leidinggevend Wat betreft het gebruik van de verschillende informatiebronnen, scoren de leidinggevenden hoger op (informele) netwerkcontacten (75% van de leidinggevenden en 62% van de uitvoerenden) en op digitale nieuwsbrieven (50% van de leidinggevenden en 35% van de uitvoerenden). Bij de andere informatiebronnen zijn de verschillen kleiner (grafiek 12). 25

27 Grafiek 12 Gebruik informatiebronnen naar functieniveau (informele) netw erkcontacten krant/radio/tv management/collega's op het w erk vaktijdschriften zoekacties op internet 38% 44% 53% 62% 54% 48% 50% 51% 49% 75% digitale nieuw sbrieven 35% 50% bijeenkomsten/congressen cursussen sociale media (hyves, tw itter etc) geen 5% 4% 3% 4% 21% 21% 31% 38% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% uitvoerend leidinggevend Uit de toelichting die respondenten gaven blijkt dat er ook nog gebruik gemaakt wordt van informatiebronnen als (vak)literatuur en onderzoek, maar ook speciaal ontwikkeld materiaal (Home start, SPAR-project) of informatie van andere organisaties of samenwerkingspartners. Ook wordt nogmaals gewezen op de rol van netwerkcontacten, intercollegiale uitwisseling en intervisie. Opmerkelijk is verder dat respondenten de praktijk, ervaringsdeskundigen en de mensen zelf als informatiebron noemen. Daar halen ze niet alleen informatie vandaan, maar ze beschouwen dat ook als zeer belangrijke informatiebron. uiteraard de client/eenzame zèlf!!! Die weet tenslotte het best wat hij/zij wil, en hoe dat aangepast kan worden. Op alle andere manieren (dus buiten de client/eenzame om) kan het anders goed zijn dat iemand uit zijn huis gesleurd wordt, terwijl hij graag kluizenaar is! Als belangrijke informatiebronnen worden nog genoemd de gemeente, die vaker ervaringen zou moeten uitwisselen met beroepsgroepen, de politiek, de landelijke belangenorganisaties, onderzoeksinstituten en samenwerkende aanbieders op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Er ligt hier een maatschappelijke verantwoordelijkheid om de sociale cohesie te bevorderen. Andere media als kranten, radio, tv en media als hyves, twitter kunnen hierin ook een rol spelen. Sommigen vinden scholing op maat, cursussen en trainingen maar vooral voorbeeldprojecten belangrijk. Er wordt ook op gewezen dat weliswaar alle informatie belangrijk is, in welke vorm dan ook, maar dat het nog belangrijker is wat er mee gedaan wordt. Uiteindelijk gaat het om de hulpverleners en vrijwilligers zelf, hun mentaliteit en houding. Eenzaamheid bestrijden is iets wat je doet en durft. Je kunt veel deskundigheid tot je nemen en dan? Het is gewoon een kopje thee drinken met iemand, iets leuks gaan doen met de ander... Kortom, de 26

28 ander laten voelen dat je er wilt zijn voor diegene, dat je diegene belangrijk genoeg vind. ik vind al die grootschalige aanpakken niet belangrijk; het gaat erom of je je kan inleven in iemand; dit vereist zelfonderzoek, waarom staat dat er niet bij? 27

29 7 Eenzaamheid en sociaal isolement wat kun je doen? 7.1 Wat doe je? Wat de meeste respondenten doen als ze geconfronteerd worden met eenzaamheid, is het bespreken met de betreffende persoon (83%). Minder vaak maar wel door meer dan de helft worden genoemd: het bespreken binnen de eigen organisatie (59%) en doorverwijzen (58%). Bijna een derde bespreekt het met de omgeving en 3% doet niets omdat men daar niet voldoende voor toegerust is. Grafiek 13 Wat doet u als u geconfronteerd wordt met eenzaamheid? N=777 bespreken met betreffende persoon 83% bespreken binnen eigen organisatie doorverw ijzen 59% 58% bespreken met omgeving 31% niets, ik ben niet voldoende toegerust 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Het bespreken met de persoon kan betekenen dat er een luisterend oor geboden wordt, dat het probleem bespreekbaar gemaakt wordt, maar ook dat behoeften en mogelijkheden worden nagegaan om het isolement te doorbreken. Dit kan ertoe leiden dat ze begeleid worden naar activiteiten of dat ze daarnaar verwezen worden. Respondenten noemen verschillende activiteiten die ingezet worden als men geconfronteerd wordt met eenzaamheid. Zo worden mogelijkheden aangeboden als maatjes, vrijwilligers, buddy s of vriendschappelijk huisbezoek, maar ook wordt geprobeerd de drempel te verlagen voor groepsactiviteiten als clubs, groepen en cursussen of wordt geprobeerd aansluiting te vinden bij een buurtnetwerk. Ook is een aanpak op maat genoemd. Maar soms geeft men aan het lastig te vinden om er iets mee te doen. Ik zou niet goed weten wat ik zou kunnen doen voor deze mensen. Natuurlijk praat ik wel met deze mensen en probeer ze te verleiden om eens te gaan kaarten of bingo spelen of zo. Maar dit werkt zelden. Ik zou meer handvaten nodig hebben. En precies moeten weten waar deze mensen naar toe zouden kunnen gaan. Een vraag die zich hierbij opdringt is of je als hulpverlener iets kunt doen aan alle vormen van eenzaamheid of alleen aan eenzaamheid die voortkomt uit een gebrek aan sociale contacten. 28

Bedankt voor het meedoen aan deze peiling. Het invullen duurt ongeveer 10 minuten. Succes!

Bedankt voor het meedoen aan deze peiling. Het invullen duurt ongeveer 10 minuten. Succes! Peiling: uw mening over de aanpak van eenzaamheid Welkom Bedankt voor het meedoen aan deze peiling. Het invullen duurt ongeveer 10 minuten. Succes! Vraag 1 Ik ben werkzaam bij / zet mij in voor de volgende

Nadere informatie

Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement

Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Onderwerpen Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Wat is sociaal isolement? Oorzaken en gevolgen De leefsituatie van sociaal geïsoleerden Wat kunnen we doen aan sociaal isolement? Conclusies

Nadere informatie

Klanttevredenheid. Vereenzaming Ouderen Soest VOS

Klanttevredenheid. Vereenzaming Ouderen Soest VOS 2011 Klanttevredenheid Vereenzaming Ouderen Soest VOS Stichting Welzijn Ouderen Soest Molenstraat 8c 3764 TG Soest 035 60 23 681 info@swos.nl www.swos.nl KvK 41189365 Klanttevredenheidsonderzoek Vereenzaming

Nadere informatie

Het zou het beste zijn als maatschappelijke steunsystemen georganiseerd werden door de gemeente.

Het zou het beste zijn als maatschappelijke steunsystemen georganiseerd werden door de gemeente. 1. Het zou het beste zijn als maatschappelijke steunsystemen georganiseerd werden door de gemeente. 2. De overheid moet niet achter de voordeur van mensen willen treden. Dat is privégebied en de eigen

Nadere informatie

Manifest. voor de intensieve vrijwilligerszorg

Manifest. voor de intensieve vrijwilligerszorg Manifest voor de intensieve vrijwilligerszorg Manifest voor de intensieve vrijwilligerszorg Meer dan 15.000 mensen zijn vrijwilliger bij een Waarom dit manifest? organisatie voor Vrijwillige Thuishulp,

Nadere informatie

Eenzaamheid onder ouderen

Eenzaamheid onder ouderen Eenzaamheid onder ouderen Een inventarisatie van de stand van zaken en van een mogelijke aanpak in Ede (versie 31 oktober 2011) Op 3 februari 2011 heeft de gemeenteraad een motie aangenomen over eenzaamheid

Nadere informatie

DESKUNDIG AAN HET WERK OUDEREN. Trainingen op het gebied van psychische problemen of psychiatrische stoornissen

DESKUNDIG AAN HET WERK OUDEREN. Trainingen op het gebied van psychische problemen of psychiatrische stoornissen DESKUNDIG AAN HET WERK OUDEREN Trainingen op het gebied van psychische problemen of psychiatrische stoornissen 2 3 INHOUDSOPAVE PAGINA Kennis over psychische problemen bij ouderen nodig?! 4 Praktische

Nadere informatie

Verslag van de bijeenkomst Eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen: de inzet van vrijwilligers, 8 april 2014.

Verslag van de bijeenkomst Eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen: de inzet van vrijwilligers, 8 april 2014. Verslag van de bijeenkomst Eenzaamheid en sociaal isolement bij ouderen: de inzet van vrijwilligers, 8 april 2014. Programma: 09.30 uur - Inloop met koffie en thee 10.00 uur - Eenzaamheid en sociaal isolement:

Nadere informatie

Algemeen: Antwoorden in rood op vragen gesteld op de bijeenkomst over zorg in Stadsdorp Rivierenbuurt 13 december 2014.

Algemeen: Antwoorden in rood op vragen gesteld op de bijeenkomst over zorg in Stadsdorp Rivierenbuurt 13 december 2014. Antwoorden in rood op vragen gesteld op de bijeenkomst over zorg in Stadsdorp Rivierenbuurt 13 december 2014. Zie ook http://www.amsterdam.nl/zorg-welzijn/zorg-ouderen/ Algemeen: Wat betekenen de bezuinigingen

Nadere informatie

Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid. Kom Erbij

Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid. Kom Erbij Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid Kom Erbij Meer dan een miljoen Nederlanders sterk eenzaam Meer dan een miljoen Nederlanders voelt zich sterk eenzaam. De invloed van eenzaamheid is groot en leidt

Nadere informatie

Ambtenaren / managers Ambtenaren die werken met moeilijk bereikbare groepen

Ambtenaren / managers Ambtenaren die werken met moeilijk bereikbare groepen Bijlage Overzicht Doelgroepen Overzicht Doelgroepen participerend in Wmo-werkplaatsen Wmo werkplaats Participerende doelgroepen praktijken Actieve burgers Actieve burgers Actieve buurtbewoners / managers

Nadere informatie

Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1

Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 EENZAAMHEID Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 Partners 'Aanpak eenzaamheid Hatert' EENZAAMHEID / 2 Programma Wat is eenzaamheid? Signalen Omgaan met EENZAAMHEID / 3 Wat is eenzaamheid?

Nadere informatie

Zin in Vrijwilligerswerk. Vrijwilligers ondersteunen bij het omgaan met levensvragen

Zin in Vrijwilligerswerk. Vrijwilligers ondersteunen bij het omgaan met levensvragen Zin in Vrijwilligerswerk Vrijwilligers ondersteunen bij het omgaan met levensvragen Meneer Boskoop is vrijwilliger. Elke week komt hij bij een oudere heer die blind geworden is. Deze man praat telkens

Nadere informatie

SAMENVATTING BOUWSTENEN ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG

SAMENVATTING BOUWSTENEN ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG SAMENVATTING ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG INLEIDING ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG In samenwerking met de deelnemers van het De Bouwstenen zijn opgebouwd uit thema s die Bestuurlijk Akkoord GGZ zijn

Nadere informatie

Schakelen naar het juiste recept

Schakelen naar het juiste recept Schakelen naar het juiste recept Onderzoek naar verwijswerkwijze van huisartsen en praktijkondersteuners in Amsterdam-Zuid Voorjaar 2013 Aanleiding onderzoek Er is veel aandacht voor de inzet van de wijkverpleegkundige

Nadere informatie

Respijtzorg in de regio

Respijtzorg in de regio Respijtzorg in de regio Pagina 1 van 7 Respijtzorg in de regio Aandachtspunten van aanbieders en verwijzers in het Land van Cuijk Respijtzorg in de regio Pagina 2 van 7 Inleiding Respijtzorg geeft mantelzorgers

Nadere informatie

Eenzaamheid onder mantelzorgers Jolanda Elferink, Expertisecentrum Mantelzorg

Eenzaamheid onder mantelzorgers Jolanda Elferink, Expertisecentrum Mantelzorg Eenzaamheid onder mantelzorgers Jolanda Elferink, Expertisecentrum Mantelzorg 4-06-13 Inhoud - In welke mantelzorgsituaties kom je eenzaamheid tegen? - Welke drie stappen kun je zetten om eenzaamheid te

Nadere informatie

Sociale relaties en welzijn

Sociale relaties en welzijn EENZAAMHEID EN SOCIAAL ISOLEMENT: ACHTERGRONDEN EN AANPAK Onderwerpen Functies van sociale relaties Sociale kwetsbaarheid Achtergronden en gevolgen Knelpunten in de aanpak Elementen van een succesvolle

Nadere informatie

Cursussen en Themabesprekingen

Cursussen en Themabesprekingen Cursussen en Themabesprekingen voor NPV-Thuishulpafdelingen en voor Kerkelijke Thuishulpprojecten Cursussen en Themabesprekingen Cursussen en Themabesprekingen NPV-Thuishulp De NPV-Thuishulp richt zich

Nadere informatie

Veiligheid en bescherming bij geweld in relaties

Veiligheid en bescherming bij geweld in relaties Veiligheid en bescherming bij geweld in relaties Arosa biedt veiligheid en bescherming bij geweld in relaties. Vrouwen, mannen en hun kinderen kunnen bij Arosa terecht voor opvang en begeleiding. Arosa

Nadere informatie

Een vragenlijst voor de Empowerende Omgeving

Een vragenlijst voor de Empowerende Omgeving Een vragenlijst voor de Empowerende Omgeving Introductie Met de REQUEST methode wordt getracht de participatie van het individu in hun eigen mobiliteit te vergroten. Hiervoor moet het individu voldoende

Nadere informatie

Wat doet NIM Maatschappelijk Werk?

Wat doet NIM Maatschappelijk Werk? Wat doet NIM Maatschappelijk Werk? Hulp, informatie en advies voor iedereen die het nodig heeft Bij NIM Maatschappelijk Werk kan iedereen die het nodig heeft (in Nijmegen en de regio) aankloppen voor gratis

Nadere informatie

eflectietool Reflectietool Reflectietool Reflectietool Test jezelf op professioneel ondersteunen

eflectietool Reflectietool Reflectietool Reflectietool Test jezelf op professioneel ondersteunen eflectietool Reflectietool eflectietool Reflectietool eflectietool Reflectietool Test jezelf op professioneel ondersteunen Redactie: Marieke Haitsma en Corrie van Dam Eindredactie: afdeling communicatie

Nadere informatie

Kwaliteitsonderzoek begeleiding

Kwaliteitsonderzoek begeleiding Kwaliteitsonderzoek begeleiding Kwaliteitsonderzoek Begeleiding najaar 2016 Pagina 1 van 18 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Werkwijze en verantwoording 5 Het doel van het onderzoek 5 Uitvoering onderzoek

Nadere informatie

Daarvoor gaat u naar Minters

Daarvoor gaat u naar Minters Opvoeden & Opgroeien Eigen functioneren & Relaties Een leefbare buurt Daarvoor gaat u naar Minters U weet zelf vaak het beste wat goed is voor uzelf of uw gezin. En u gaat voor goede raad of praktische

Nadere informatie

Het V.O.S.-model. De maatschappelijke rol van vrijwilligerscentrales

Het V.O.S.-model. De maatschappelijke rol van vrijwilligerscentrales Het V.O.S.-model De maatschappelijke rol van vrijwilligerscentrales Het V.O.S.-model De maatschappelijke rol van vrijwilligerscentrales Auteur(s) Datum MOVISIE Wendy Stubbe, Koos Berkelaar, Hanneke Mateman

Nadere informatie

Onderwerpen/deelprojecten regionaal uitvoeringsprogramma depressiepreventie 2008 t/m 2011 Gelderse Roos

Onderwerpen/deelprojecten regionaal uitvoeringsprogramma depressiepreventie 2008 t/m 2011 Gelderse Roos Bijlage 2 Onderwerpen/deelprojecten regionaal uitvoeringsprogramma depressiepreventie 2008 t/m 2011 Gelderse Roos A1 Uitbrengen jaarkrant A2 Advertentie huis aan huis bladen A3 Consultatie B1 Brochures

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek onder vrijwilligers Gelre ziekenhuizen

Tevredenheidsonderzoek onder vrijwilligers Gelre ziekenhuizen ALGEMENE VRAGEN 1. Op welke locatie doet u vrijwilligerswerk? Gelre ziekenhuizen Apeldoorn Gelre ziekenhuizen Zutphen beide locaties 2. Hoe bent u in aanraking gekomen met vrijwilligerswerk bij Gelre ziekenhuizen?

Nadere informatie

Hoor je mij wel? Kinderen van ouders met een ziekte, verslaving of beperking

Hoor je mij wel? Kinderen van ouders met een ziekte, verslaving of beperking Hoor je mij wel? Kinderen van ouders met een ziekte, verslaving of beperking Juni 2018 Woord vooraf Ouders zorgen voor hun kinderen. Door het regelen van praktische en materiële zaken, maar ook door het

Nadere informatie

[Checklist] voor activiteiten die zich richten op eenzaamheid

[Checklist] voor activiteiten die zich richten op eenzaamheid [Checklist] voor activiteiten die zich richten op eenzaamheid Het bevorderen van zelfredzaamheid en volwaardig meedoen in de stad zijn de hoofddoelen van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Elke

Nadere informatie

Suïcidepreventie. Marian de Groot Directeur handicap + studie Mede namens 113-Online

Suïcidepreventie. Marian de Groot Directeur handicap + studie Mede namens 113-Online Suïcidepreventie Marian de Groot Directeur handicap + studie Mede namens 113-Online Missie en visie @113 Taboe op praten over zelfmoord doorbreken Drempels bij zoeken en vinden van hulp verlagen Landelijk

Nadere informatie

Post-hbo opleiding bemoeizorg. Ik vond alle docenten top! Veel passie voor het werk, dit stralen ze uit naar de groep. evaluatie deelnemer

Post-hbo opleiding bemoeizorg. Ik vond alle docenten top! Veel passie voor het werk, dit stralen ze uit naar de groep. evaluatie deelnemer mensenkennis Post-hbo opleiding bemoeizorg Ik vond alle docenten top! Veel passie voor het werk, dit stralen ze uit naar de groep. evaluatie deelnemer Bemoeizorg Hulpverleners in de bemoeizorg hebben te

Nadere informatie

Inclusie van mensen met een verstandelijke beperking: Reële mogelijkheden zelfbepaling en participatie. Petri Embregts

Inclusie van mensen met een verstandelijke beperking: Reële mogelijkheden zelfbepaling en participatie. Petri Embregts Inclusie van mensen met een verstandelijke beperking: Reële mogelijkheden zelfbepaling en participatie Petri Embregts Participatie Geplande ratificatie VN verdrag voor rechten van mensen met beperking

Nadere informatie

'Voor mekaar, actieprogramma gericht op het bestrijden van eenzaamheid'

'Voor mekaar, actieprogramma gericht op het bestrijden van eenzaamheid' 'Voor mekaar, actieprogramma gericht op het bestrijden van eenzaamheid' Voor Mekaar is de titel van het Rotterdamse actieprogramma gericht op het bestrijden van eenzaamheid (december 2014). Het volledige

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Sociale contacten, vrijetijdsbesteding en praktische ondersteuning

Sociale contacten, vrijetijdsbesteding en praktische ondersteuning Sociale contacten, vrijetijdsbesteding en praktische ondersteuning Resultaten van de tweede schriftelijke vragenronde onder de deelnemers aan het GGZ-panel regio Delft Westland Oostland juli 2006 - L.M.

Nadere informatie

Handreiking Zorg- & Welzijnsarrangement

Handreiking Zorg- & Welzijnsarrangement Handreiking Zorg- & Welzijnsarrangement voor duidelijke afspraken in samenwerking tussen formele en informele partijen rondom een persoon met ondersteuningsvraag versie januari 2018 Hoe kom je tot een

Nadere informatie

STAPPENPLAN PREVENTIE VAN EENZAAMHEID IN DE EERSTE LIJN

STAPPENPLAN PREVENTIE VAN EENZAAMHEID IN DE EERSTE LIJN STAPPENPLAN PREVENTIE VAN EENZAAMHEID IN DE EERSTE LIJN Doelen Het voorkomen, oplossen en/of verwerken van eenzaamheid bij ouderen: 1. Het vaststellen van de mate van eenzaamheid; 2. Het onderscheiden

Nadere informatie

Eenzaamheid. Aanleiding. Beschrijving. Eenzaamheid

Eenzaamheid. Aanleiding. Beschrijving. Eenzaamheid Eenzaamheid Aanleiding In het beleidsplan Wmo 2008-2011 is toegezegd specifieke aandacht te schenken aan de aanpak van eenzaamheid. Daartoe is op 30 maart 2011 een werkconferentie gehouden. Daarbij is

Nadere informatie

Uitslag enquête Wmo-beleid gemeente Heumen

Uitslag enquête Wmo-beleid gemeente Heumen Uitslag enquête Wmo-beleid gemeente Heumen Hieronder staan de antwoorden op de digitale enquête van de Burger Advies Raad (BAR) over het Wmo-beleid in de gemeente Heumen. Dit zijn alleen de antwoorden

Nadere informatie

Zingeving werkt! EEN RESULTAATGERICHTE AANPAK EENZAAMHEID

Zingeving werkt! EEN RESULTAATGERICHTE AANPAK EENZAAMHEID Zingeving werkt! EEN RESULTAATGERICHTE AANPAK EENZAAMHEID De combinatie van een ingewikkeld en maatschappelijk urgent onderwerp en een moderne aanpak is sterk. Het leven is saai, iedere dag hetzelfde.

Nadere informatie

Vrijwilligerswerk, mantelzorg en sociale contacten

Vrijwilligerswerk, mantelzorg en sociale contacten Vrijwilligerswerk, mantelzorg en sociale contacten Gemeente s-hertogenbosch, afdeling Onderzoek & Statistiek, februari 2019 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Vrijwilligerswerk... 4 3. Mantelzorg... 8

Nadere informatie

Rapportage Wmo onderzoek Communicatie

Rapportage Wmo onderzoek Communicatie Rapportage Wmo onderzoek Communicatie Cliënten zijn tevreden over hoe het proces nu verloopt, voornamelijk door de inzet van traditionele communicatiekanalen 23 juli 2014 Versie 1,0 Inhoudsopgave Doelstelling

Nadere informatie

Onderwerp: Raadsmededeling over: Aanpak Eenzaamheid in Teylingen - Besluitvormend

Onderwerp: Raadsmededeling over: Aanpak Eenzaamheid in Teylingen - Besluitvormend VOORSTEL OPSCHRIFT Vergadering van 22 december 2015 Besluit nummer: 2015_BW_00987 Onderwerp: Raadsmededeling over: Aanpak Eenzaamheid in Teylingen - Besluitvormend Beknopte samenvatting: In de raad van

Nadere informatie

Samen tegen eenzaamheid Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid Contact Kom Erbij Bezoek- en postadres

Samen tegen eenzaamheid Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid Contact Kom Erbij Bezoek- en postadres Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid Kom Erbij Meer dan een miljoen Nederlanders sterk eenzaam Meer dan een miljoen Nederlanders voelt zich sterk eenzaam. De invloed van eenzaamheid is groot en leidt

Nadere informatie

Eenzaam ben je niet alleen

Eenzaam ben je niet alleen 8-12-2015 Kennismaking Eenzaam ben je niet alleen Samen werken aan een nieuwe blik op eenzaamheid en sociaal isolement Eigen ervaring eenzaamheid, sociaal isolement? persoonlijk en/of professioneel. Waarom

Nadere informatie

Training & themabijeenkomsten 2018

Training & themabijeenkomsten 2018 Training & themabijeenkomsten 2018 voor mantelzorgers en vrijwilligers Inhoudsopgave 3 4 7 9 11 11 Trainingen en themabijeenkomsten - Het hoe en waarom Trainingen voor mantelzorgers Trainingen voor vrijwilligers

Nadere informatie

Participatiewiel: een andere manier van kijken

Participatiewiel: een andere manier van kijken Participatiewiel: een andere manier van kijken Ideeën voor gebruik door activeerders en hun cliënten Participatiewiel: samenhang in beeld WWB Schuldhulpverlening Wajong / WIA / WW / WIJ AWBZ en zorgverzekeringswet

Nadere informatie

Dagbesteding in ontwikkeling: hoe de vernieuwing doorzet

Dagbesteding in ontwikkeling: hoe de vernieuwing doorzet Gepubliceerd op Movisie (https://www.movisie.nl) Home > kennisdossiers > Participatie en activering > Dagbesteding in ontwikkeling: hoe de vernieuwing doorzet Dagbesteding in ontwikkeling: hoe de vernieuwing

Nadere informatie

Zelfregie en professionele toerusting. Kennis en advies: praktisch en toepasbaar

Zelfregie en professionele toerusting. Kennis en advies: praktisch en toepasbaar Zelfregie en professionele toerusting Kennis en advies: praktisch en toepasbaar Hulpverlening & Activering Voor iedere burger zijn zelfredzaamheid, meedoen in de maatschappij én contacten met anderen belangrijk.

Nadere informatie

Rapport. Eigen regie en zelfredzaamheid ; een enquête onder senioren

Rapport. Eigen regie en zelfredzaamheid ; een enquête onder senioren Rapport Eigen regie en zelfredzaamheid ; een enquête onder senioren Woerden, juli 2014 Inhoudsopgave I. Omvang en samenstelling groep respondenten p. 3 II. Wat verstaan senioren onder eigen regie en zelfredzaamheid?

Nadere informatie

Uitkomsten enquête POH-GGZ voor jeugd. Inleiding

Uitkomsten enquête POH-GGZ voor jeugd. Inleiding Uitkomsten enquête POH-GGZ voor jeugd Inleiding Vanaf 2015 zijn de gemeenten verantwoordelijk voor een groot deel van de zorg voor jeugd tot 18 jaar. Tegelijk bieden huisartsenpraktijken ook zorg aan jeugdigen.

Nadere informatie

Clientervaringsonderzoek Wmo & Jeugd

Clientervaringsonderzoek Wmo & Jeugd Clientervaringsonderzoek Wmo & Jeugd Inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Inleiding 4 1.1 Doelgroep 4 1.2 Methode 4 1.3 Respons 4 2. Resultaten Wmo 5 2.1 Contact en toegankelijkheid van hulp of ondersteuning

Nadere informatie

Onderzoek naar wensen en behoeften op het gebied van dagbesteding van (kwetsbare) ouderen en hun mantelzorgers in het Schilderskwartier in Woerden

Onderzoek naar wensen en behoeften op het gebied van dagbesteding van (kwetsbare) ouderen en hun mantelzorgers in het Schilderskwartier in Woerden Onderzoek naar wensen en behoeften op het gebied van dagbesteding van (kwetsbare) ouderen en hun mantelzorgers in het Schilderskwartier in Woerden Voor wie is dit onderzoek? 1) Zelfstandig wonende ouderen

Nadere informatie

Onderzoek cliëntervaringen Wmo, Jeugdwet, sociale wijkteams en basisteams jeugd en gezin

Onderzoek cliëntervaringen Wmo, Jeugdwet, sociale wijkteams en basisteams jeugd en gezin Onderzoek cliëntervaringen Wmo, Jeugdwet, sociale wijkteams en basisteams jeugd en gezin Gemeente s-hertogenbosch Afdeling Onderzoek & Statistiek Augustus 2015 2 Samenvatting De gemeente wil weten hoe

Nadere informatie

Welzijn Nieuwe Stijl Schoonhoven. Eric Lagendijk december 2011

Welzijn Nieuwe Stijl Schoonhoven. Eric Lagendijk december 2011 Welzijn Nieuwe Stijl Schoonhoven Eric Lagendijk december 2011 Programma Wat is Welzijn Nieuwe Stijl (WNS)? Traject Schoonhoven Verkenning welzijnsbeleid Burgerkracht/ Eigen kracht: how to do? Regionale

Nadere informatie

Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling 0900 1 26 26 26 5 cent per minuut

Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling 0900 1 26 26 26 5 cent per minuut Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling Informatie voor professionals 0900 1 26 26 26 5 cent per minuut Signaleren en samen aanpakken Wat is huiselijk geweld en wat is kindermishandeling? Verplicht

Nadere informatie

Samenvatting Klanttevredenheidsonderzoek Wmo en de Benchmarks Wmo resultaten over 2013

Samenvatting Klanttevredenheidsonderzoek Wmo en de Benchmarks Wmo resultaten over 2013 Samenvatting Klanttevredenheidsonderzoek Wmo en de Benchmarks Wmo resultaten over 2013 Klanttevredenheidsonderzoek Het KTO is een wettelijke verplichting wat betreft de verantwoording naar de Gemeenteraad

Nadere informatie

Antwoorden op vragen over veranderingen Wmo/Awbz

Antwoorden op vragen over veranderingen Wmo/Awbz Antwoorden op vragen over veranderingen Wmo/Awbz BEREIKBAARHEID EN INFORMATIE Hoe word ik als cliënt geïnformeerd over de veranderingen? Met een brief van de gemeente Met een persoonlijk gesprek in 2015

Nadere informatie

Presentatie onderzoeksresultaten werkgroep zorg en welzijn Westerbeek

Presentatie onderzoeksresultaten werkgroep zorg en welzijn Westerbeek Presentatie onderzoeksresultaten werkgroep zorg en welzijn Westerbeek In het najaar van 2013 hebben wij 190 inwoners uit Westerbeek een vragenlijst gegeven over de thema's wonen, welzijn, zorg in hun omgeving.

Nadere informatie

Speerpunten en kwaliteitscriteria Bijzondere Subsidieverordening Ondersteuning Mantelzorg en Vrijwilligerswerk Amsterdam 2012-2015

Speerpunten en kwaliteitscriteria Bijzondere Subsidieverordening Ondersteuning Mantelzorg en Vrijwilligerswerk Amsterdam 2012-2015 Speerpunten en kwaliteitscriteria Bijzondere Subsidieverordening Ondersteuning Mantelzorg en Vrijwilligerswerk Amsterdam 2012-2015 1. Inleiding Een van de nieuwe punten in de Bijzondere Subsidieverordening

Nadere informatie

Wat is er in uw situatie veranderd dat u juist nu naar het loket komt?

Wat is er in uw situatie veranderd dat u juist nu naar het loket komt? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 9. Startvraag A B C D E F G H Start van het proces: Klant komt in het loket Startvraag Waar kan ik u mee helpen? Antwoord van de klant De klant vertelt zijn verhaal in zijn eigen

Nadere informatie

Ervaringsdeskundigheid in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Petri Embregts

Ervaringsdeskundigheid in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Petri Embregts Ervaringsdeskundigheid in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Petri Embregts Inhoud Waarom een kans in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking? Inzetbaarheid en effectiviteit

Nadere informatie

Mantelzorg, waar ligt de grens?

Mantelzorg, waar ligt de grens? Mantelzorg, waar ligt de grens? CDA Talentacademie 2014-2015 Anita Relou Wat is volgens het christendemocratisch gedachtengoed de grens van mantelzorg. Inleiding 2015. Een jaar met veel veranderingen in

Nadere informatie

In verbinding zelf keuzes maken. Petri Embregts

In verbinding zelf keuzes maken. Petri Embregts In verbinding zelf keuzes maken Petri Embregts Cliënten eigen keuzes laten maken, ze regie geven over hun eigen leven, dat is wat we nastreven Dhr Hans Bouter Leidsch Dagblad Eigen regie, zelf keuzes maken

Nadere informatie

Overzicht trainingsaanbod GGZ

Overzicht trainingsaanbod GGZ Overzicht trainingsaanbod GGZ Nu met ZonMw subsidie voor gemeenten! U zult het ongetwijfeld in uw gemeente ervaren: mensen met psychische en psychiatrische problemen, een licht verstandelijke beperking

Nadere informatie

Keuzedeel mbo. Wijkgericht werken. gekoppeld aan één of meerdere kwalificaties mbo. Code K0186

Keuzedeel mbo. Wijkgericht werken. gekoppeld aan één of meerdere kwalificaties mbo. Code K0186 Keuzedeel mbo Wijkgericht werken gekoppeld aan één of meerdere kwalificaties mbo Code K0186 Penvoerder: Sectorkamer zorg, welzijn en sport Gevalideerd door: Sectorkamer Zorg, welzijn en sport Op: 26-11-2015

Nadere informatie

Signaleren en aanpak van. eenzaamheid. www.cvo.vu.nl

Signaleren en aanpak van. eenzaamheid. www.cvo.vu.nl Signaleren en aanpak van eenzaamheid www.cvo.vu.nl Meer informatie over deze brochure vindt u op de website www.cvo.vu.nl. Op deze site kunt u exemplaren van de brochure bestellen of een PDF-bestand downloaden.

Nadere informatie

Het Signalerend. Toegankelijke. Activerende. Netwerk

Het Signalerend. Toegankelijke. Activerende. Netwerk Stean foar Stipe Visie op cliëntondersteuning zorg, welzijn en aangepast wonen Het Signalerend ignalerende Toegankelijke Effectieve Activerende Netwerk (dat stiet as in hûs!) Inleiding Sinds januari 2007

Nadere informatie

Thema s voor diversiteitsbeleid. In de maatschappelijke opvang voor dak- en thuislozen

Thema s voor diversiteitsbeleid. In de maatschappelijke opvang voor dak- en thuislozen Thema s voor diversiteitsbeleid In de maatschappelijke opvang voor dak- en thuislozen MOVISIE Kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling MOVISIE verzamelt, ontwikkelt en verspreidt kennis en adviseert

Nadere informatie

Fries burgerpanel Fryslân inzicht

Fries burgerpanel Fryslân inzicht Fries burgerpanel Fryslân inzicht Wij gaan er van uit dat we zo lang mogelijk in onze eigen woonomgeving kunnen blijven. Wij gaan er van uit dat we zo lang mogelijk in onze eigen woonomgeving kunnen blijven.

Nadere informatie

Stadjers en instellingen over de gebiedsgebonden aanpak van het sociale domein

Stadjers en instellingen over de gebiedsgebonden aanpak van het sociale domein Stadjers en instellingen over de gebiedsgebonden aanpak van het sociale domein Onderzoek en Statistiek Groningen heeft als kernactiviteiten instrumentontwikkeling voor en uitvoering van beleidsgericht

Nadere informatie

Movisie. Voor een duurzame positieve verandering. Preventie van eenzaamheid realistische plannen Jan Willem van de Maat

Movisie. Voor een duurzame positieve verandering. Preventie van eenzaamheid realistische plannen Jan Willem van de Maat Movisie Voor een duurzame positieve verandering Preventie van eenzaamheid realistische plannen Jan Willem van de Maat Programma Wat is eenzaamheid en vereenzamen? Wat weten we uit onderzoek over wat werkt?

Nadere informatie

Steunpunt Mantelzorg Dokkumer-Walden Het bieden van: Informatie (brochures, website, speciale gelegenheden) Advies en begeleiding (individueel) Emotionele steun: Luisterend oor Weg naar steunpunt soms

Nadere informatie

Beleid mantelzorg en vrijwilligers Fener Zorg

Beleid mantelzorg en vrijwilligers Fener Zorg P a g i n a 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1 2. Begrippen 1-2 3. Verschillen tussen mantelzorg en vrijwilligerswerk 2 4. Mantelzorg in Rotterdam 2-3 5. Visie van Fener Zorg op mantelzorg en vrijwilligers

Nadere informatie

En... Hoe ging de cursus? geslaagd! Cursussen & workshops voor vrijwilligers & mantelzorgers

En... Hoe ging de cursus? geslaagd! Cursussen & workshops voor vrijwilligers & mantelzorgers En... Hoe ging de cursus? geslaagd! Cursussen & workshops voor vrijwilligers & mantelzorgers September 2014 / juni 2015 gaat u ook slagen? Basistraining computervaardigheden Buurtkracht ontwikkelde een

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding... 3. Algemene gegevens... 4. Gevoel van veiligheid... 5. De mate waarin agressie voorkomt... 7. Omgaan met agressie...

Inhoud. Inleiding... 3. Algemene gegevens... 4. Gevoel van veiligheid... 5. De mate waarin agressie voorkomt... 7. Omgaan met agressie... Inhoud Inleiding... 3 Algemene gegevens... 4 Gevoel van veiligheid... 5 De mate waarin agressie voorkomt... 7 Omgaan met agressie... 8 Ontwikkeling van agressie... 11 Kwalitatieve analyse... 11 Conclusies...

Nadere informatie

Samen tegen eenzaamheid

Samen tegen eenzaamheid Samen tegen eenzaamheid Van 25 september tot en met 4 oktober is de Week tegen de Eenzaamheid. Het thema dit jaar is: Herken eenzaamheid en handel op tijd. Hoe eerder eenzaamheid wordt gesignaleerd en

Nadere informatie

Van Kooten en de bie. De rol van de vrijwilliger en de betekenis van de Kanteling

Van Kooten en de bie. De rol van de vrijwilliger en de betekenis van de Kanteling Van Kooten en de bie Een vooruitziende blik of is er echt niets veranderd? De rol van de vrijwilliger en de betekenis van de Kanteling http://www.youtube.com/watch?v=ebj1ra24kbs Bijeenkomst 1 Vrijwilliger

Nadere informatie

Wmo prestatieveld 4? Goed voor Elkaar!

Wmo prestatieveld 4? Goed voor Elkaar! Wmo prestatieveld 4? Goed voor Elkaar! Waarom Goed voor Elkaar? In de Wmo (Wet Maatschappelijke Ontwikkeling) is in prestatieveld 4 vastgelegd dat u als gemeente verantwoordelijk bent voor de ondersteuning

Nadere informatie

Overzichtskaart 3. Opvoedingsondersteuning. voor hulp bij opvoedingsvragen en lichte opvoedproblemen

Overzichtskaart 3. Opvoedingsondersteuning. voor hulp bij opvoedingsvragen en lichte opvoedproblemen Overzichtskaart 3 Opvoedingsondersteuning voor hulp bij opvoedingsvragen en lichte opvoedproblemen Zelfreflectie-instrument individuele opvoedingsondersteuning Sommige JGZ-professionals zullen al over

Nadere informatie

Enquête onder de vrijwilligers van de Gemiva-SVG Groep 2010

Enquête onder de vrijwilligers van de Gemiva-SVG Groep 2010 Enquête onder de vrijwilligers van de Gemiva-SVG Groep 2010 De Gemiva-SVG Groep heeft ruim 900 vrijwilligers die op zeer uiteenlopende momenten hun diensten verlenen bij activiteiten voor mensen met een

Nadere informatie

Ik heb een vraag over. zorg... ondersteuning... opvoeding... jeugdhulp... mijn arbeidsbeperking... mijn uitkering... werk...

Ik heb een vraag over. zorg... ondersteuning... opvoeding... jeugdhulp... mijn arbeidsbeperking... mijn uitkering... werk... Ik heb een vraag over zorg... ondersteuning... opvoeding... jeugdhulp... mijn arbeidsbeperking... mijn uitkering... werk... 1 Ik heb een laag inkomen en vind het moeilijk om werk te vinden... Ik wil me

Nadere informatie

Nee Ja, hoeveel? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u een datum wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren.

Nee Ja, hoeveel? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Klik hier als u een datum wilt invoeren. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Algemene Gegevens Gegevens klant Naam Geboortedatum BSN Klantnummer Zijn er kinderen aanwezig? Gegevens aanbieder Nee Ja, hoeveel? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Naam ondersteuner Contactgegevens

Nadere informatie

vrijwilligerszorg midden-limburg Groene Kruis Vrijwilligerszorg Er kijkt iemand naar u uit!

vrijwilligerszorg midden-limburg Groene Kruis Vrijwilligerszorg Er kijkt iemand naar u uit! Groene Kruis Vrijwilligerszorg Er kijkt iemand naar u uit! vrijwilligerszorg midden-limburg Vrijwilligerszorg Er kijkt iemand naar u uit! Heeft u of een van uw naasten een verstandelijke en/of lichamelijke

Nadere informatie

Jaarrapportage Home-Start en Home-Start+ Schagen en Hollands Kroon 2018

Jaarrapportage Home-Start en Home-Start+ Schagen en Hollands Kroon 2018 Jaarrapportage Home-Start en Home-Start+ Schagen en Hollands Kroon 2018 Inleiding Home-Start is een programma voor opvoedondersteuning waarbij vrijwilligers gezinnen ondersteunen met minimaal één kind

Nadere informatie

Februari Kübra Ozisik. Frans Oldersma.

Februari Kübra Ozisik. Frans Oldersma. Kübra Ozisik Februari 2018 Frans Oldersma www.os-groningen.nl BASIS VOOR BELEID Inhoud Inhoud... 1 1. Inleiding... 2 2. Resultaten... 3 2.1 Respons... 3 2.2 Definitie kindermishandeling... 3 2.3 Campagne

Nadere informatie

Informatiebrochure. Stichting. Goed. met. Training, voorlichting & scholing. voor iedereen die met psychiatrie te maken heeft

Informatiebrochure. Stichting. Goed. met. Training, voorlichting & scholing. voor iedereen die met psychiatrie te maken heeft Informatiebrochure Stichting Goed met Training, voorlichting & scholing voor iedereen die met psychiatrie te maken heeft Waar denkt u aan bij het woord psychiatrie? Gek Geuzennaam of stigma? Psychiatrie

Nadere informatie

De Eenzaamheid voorbij..? Conferentie 1 juni 2017 Mieke Mes, specialist eenzaamheid

De Eenzaamheid voorbij..? Conferentie 1 juni 2017 Mieke Mes, specialist eenzaamheid De Eenzaamheid voorbij..? Conferentie 1 juni 2017 Mieke Mes, specialist eenzaamheid Even voorstellen Mijn naam is Mieke Mes, deskundige op het gebied van aanpakken Eenzaamheid Vanuit mijn bedrijf MM-adviesburo

Nadere informatie

Rapportage. Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen

Rapportage. Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen Rapportage Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen In opdracht van: Mediawijzer.net Datum: 22 november 2013 Auteurs: Marieke Gaus & Marvin Brandon Index Achtergrond van het onderzoek 3 Conclusies

Nadere informatie

Armoede & Veerkracht: Hoe vinden mensen met weinig geld hun weg?

Armoede & Veerkracht: Hoe vinden mensen met weinig geld hun weg? Armoede & Veerkracht: Hoe vinden mensen met weinig geld hun weg? Ruim 10% van de Nederlandse bevolking leeft in armoede. Ongeveer 7% van de kinderen in de provincie Groningen groeit op in een gezin dat

Nadere informatie

Inleiding. Doelen en uitgangspunten van het gemeentebestuur

Inleiding. Doelen en uitgangspunten van het gemeentebestuur Inleiding TRILL is een methodiek die de verantwoordelijkheden en de te leveren prestaties van betrokken partijen in kaart brengt. Zo moet de ambtenaar de beleidsdoelstellingen die door het gemeentebestuur

Nadere informatie

Gemeente Zoetermeer laat zien waar goede zorg om draait. oktober 2017

Gemeente Zoetermeer laat zien waar goede zorg om draait. oktober 2017 Gemeente Zoetermeer laat zien waar e zorg om draait oktober 2017 In deze rapportage van Mijnkwaliteitvanleven.nl leest u de resultaten van dit landelijke initiatief, specifiek gericht op de gemeente Zoetermeer.

Nadere informatie

Flitspeiling begeleid wonen

Flitspeiling begeleid wonen Grote Bickersstraat 76 1013 KS Amsterdam Postbus 1903 1000 BX Amsterdam tel 020 522 59 99 fax 020 622 15 44 e-mail info@veldkamp.net www.veldkamp.net Flitspeiling begeleid wonen Bart Koenen, Valerie Vieira

Nadere informatie

Start het gesprek en voorkom seksueel kindermisbruik *Ook voor naasten en professionals/publieke instanties

Start het gesprek en voorkom seksueel kindermisbruik *Ook voor naasten en professionals/publieke instanties Wil je stoppen met het kijken naar kinderporno? Wil je stoppen met seksueel kindermisbruik? Start het gesprek en voorkom seksueel kindermisbruik *Ook voor naasten en professionals/publieke instanties Voor

Nadere informatie

Bijlage 1 Vragenlijst websurvey

Bijlage 1 Vragenlijst websurvey Bijlage 1 Vragenlijst websurvey Wmo monitor 2011 - uw organisatie Vraag 1 Welk type organisatie vertegenwoordigt u? (meerdere antwoorden mogelijk) Professionele organisaties Welzijnsorganisatie Vrijwilligerscentrale

Nadere informatie

Evaluatie Meldpunt Zorg en Welzijn Stichting Samen Onbeperkt

Evaluatie Meldpunt Zorg en Welzijn Stichting Samen Onbeperkt Evaluatie Meldpunt Zorg en Welzijn 2017-2018 Stichting Samen Onbeperkt Maart 2019 Initiatief Het Meldpunt Zorg is een initiatief van de Stichting Samen Onbeperkt. Naast collectieve belangenbehartiging

Nadere informatie

Projectplan Ouderen en Levensvragen / Zingeving Cuijk.

Projectplan Ouderen en Levensvragen / Zingeving Cuijk. Projectplan Ouderen en Levensvragen / Zingeving Cuijk. Levens- / en zingevingvragen zijn op de achtergrond geraakt in onze samenleving, soms ook in het welzijnswerk. Toch zijn kwetsbaarheid en eenzaamheid

Nadere informatie

Gemeente Leiden laat zien waar goede zorg om draait. november 2017

Gemeente Leiden laat zien waar goede zorg om draait. november 2017 Gemeente Leiden laat zien waar e zorg om draait november 2017 In deze rapportage van Mijnkwaliteitvanleven.nl leest u de resultaten van dit landelijke initiatief, specifiek gericht op de gemeente Leiden.

Nadere informatie

BURGERPANEL CAPELLE OVER EENZAAMHEID

BURGERPANEL CAPELLE OVER EENZAAMHEID BURGERPANEL CAPELLE OVER EENZAAMHEID Gemeente Capelle aan den IJssel November 2016 www.ioresearch.nl COLOFON Uitgave I&O Research Piet Heinkade 55 1019 GM Amsterdam 020-3330670 Rapportnummer 2016 / 190

Nadere informatie