De rol van strafrechtbanken in overgangsjustitie: lessen uit Colombia

Transcriptie

1 09 De rol van strafrechtbanken in overgangsjustitie: lessen uit Colombia 1 Het begrip overgangsjustitie (transitional justice) heeft in de kringen van internationale opinie- en beleidsmakers de voorbije jaren een belangrijke opgang gekend. Met het begrip wordt verwezen naar het scala van maatregelen die een samenleving na een periode van gewelddadig conflict of onderdrukking kan nemen om met een verleden van massale en systematische mensenrechtenschendingen in het reine te komen. Concreet gaat het om de strafrechtelijke vervolging van diegenen die voor de massale mensenrechtenschendingen verantwoordelijk waren; het nemen van herstelmaatregelen voor de slachtoffers van de schendingen; het instellen van procedures ter bevordering van waarheid en verzoening; de vervanging en hervorming van de in diskrediet geraakte ambtenaren en staatsinstellingen; en het officieel bevestigen en herdenken van de historische waarheid en de slachtoffers van de verdrukking of het geweld. De onderliggende gedachte is dat zonder een minimum aan overgangsjustitie een duurzame vrede en de opbouw van een democratische rechtsstaat niet mogelijk zijn. Samen met de opgang van overgangsjustitie kwam in internationale middens ook een andere zedenverandering aan de oppervlakte. Deze houdt in dat de opvatting dat gerechtigheid best naar de achtergrond verdwijnt wanneer de vrede op het spel staat, niet langer als vanzelfsprekend wordt aanvaard. Hoewel de praktijk dikwijls achterblijft op de retoriek, kan niet worden ontkend dat het afkondigen van een algemene amnestie voor grove mensenrechtenschendingen vandaag politiek veel minder aanvaardbaar is dan pakweg vijftien of twintig jaar geleden. De politieke norm valt nu steeds vaker samen met de morele norm die stelt dat grove mensenrechtenschendingen, misdaden tegen de mensheid, oorlogsmisdaden en genocide (de internationale misdaden ) niet langer ongestraft mogen blijven. De oprichting van de Rwanda en de Joegoslavië Tribunalen en het permanent 1 werkt als Senior Legal Officer bij de Reparations Programmes Unit van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) in Genève, Zwitserland. In die hoedanigheid verleent hij advies aan de Colombiaanse instellingen die met de uitvoering van de Gerechtigheid en Vrede Wet zijn belast. De opinies uitgedrukt in dit artikel zijn voor rekening van de auteur en stemmen niet noodzakelijkerwijze met deze van IOM overeen. 125

2 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2007 Internationaal Strafhof in Den Haag zijn de meest bekende maar niet de enige institutionele verwezenlijkingen van de losse coalitie van mensenrechtenorganisaties, ngo s, progressieve staten en mensenrechteninstellingen van de Verenigde Naties die in deze materie politiek het voortouw hebben genomen. Eén gevolg van deze zedenevolutie is dat nationale en internationale strafrechtbanken een alsmaar belangrijkere rol toebedeeld krijgen in de normalisering en wederopbouw van postconflictlanden. Van die rechtbanken wordt verwacht dat ze ervoor zorgen dat diegenen die internationale misdaden pleegden inderdaad worden bestraft en, in toenemende mate, dat ze dit doen op een manier die de slachtoffers toelaat in het proces een actieve rol te spelen. Onder meer dankzij het sensibiliseringswerk van mensenrechten-ngo s en slachtofferorganisaties wordt stilaan ingezien dat een klassiek strafrechtsproces waarbij uitsluitend de dader centraal staat, niet de beste manier is om in een context van massale mensenrechtenschendingen recht te spreken. Een voorbeeld van die laatste evolutie is het statuut van het Internationaal Strafhof in Den Haag dat voor het eerst in de context van een internationaal strafrechttribunaal slachtoffers het recht verleent om actief aan de rechtsgang deel te nemen en om tijdens het proces herstelmaatregelen te vorderen. Dit staat in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Statuut van de Rwanda en Joegoslavië Tribunalen waar slachtoffers uitsluitend een (eerder passieve) rol als getuigen toegekend krijgen. Dit artikel zal de praktische toepassing van de hierboven beschreven zedenevolutie in Colombia kort onder de loep nemen. Naast het verschaffen van een beknopt overzicht van de inhoud van de recente wet inzake overgangsjustitie in Colombia, wil dit artikel kort nagaan of er uit dit ene voorbeeld lessen kunnen worden getrokken die ook voor andere postconflictlanden relevant zijn. Hoewel de uitvoering van de zgn. Gerechtigheid en Vrede Wet (Ley Justicia y Paz) zich wat betreft de strafrechtelijke vervolgingen nog in het beginstadium bevindt, is het vredesproces met de paramilitairen ver genoeg gevorderd om een dergelijke oefening toch zinvol te maken. De bedoeling van dit artikel is dus niet om de Gerechtigheid en Vrede Wet als dusdanig of het demobiliseringsproces van de paramilitairen in Colombia in zijn algemeenheid aan een diepgaande, kritische evaluatie te onderwerpen. Daarvoor is een andere focus en vooral een meer uitgebreide studie vereist. 126

3 De totstandkoming van de Gerechtigheid en Vrede Wet (GVW) De geschiedenis van de Colombiaanse burgeroorlog is politiek zo omstreden en complex dat een korte samenvatting van wat er zich de voorbije veertig jaar in het land heeft afgespeeld een bijna onmogelijke - en weinig zinvolle - opgave is. Voor het opzet van dit artikel volstaat een beknopte omschrijving van de totstandkoming van de GVW en een summiere verwijzing naar het aanhoudende conflict tussen de Colombiaanse staat en de overblijvende gewapende groeperingen met name de FARC (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia) en de ELN (Ejército de Liberación Nacional). Wat door niemand wordt betwist, is dat de burgerbevolking de vier voorbije decennia een heel zware prijs heeft betaald voor het aanhoudende geweld en de grove mensenrechtenschendingen waaraan alle partijen bij het conflict zich schuldig hebben gemaakt. De GVW is de eerste overgangsjustitiewet in de Colombiaanse geschiedenis en vormt het juridische kader voor de demobilisatie en reïntegratie van de leden van de irreguliere gewapende bewegingen in Colombia. De wet werd op 25 juli 2005 van kracht en is de uitkomst van een lang en turbulent legislatief proces. De achtergrond van de wet waren de erg controversiële onderhandelingen tussen de regering van president Alvaro Uribe en de leiders van de paramilitaire bewegingen in Colombia, de AUC (Autodefensas Unidas de Colombia). Het leidt geen twijfel dat de AUC een groot aandeel heeft gehad in het geweld en de grove mensenrechtenschendingen die Colombia de voorbije veertig jaar hebben geteisterd. Daarenboven is de juiste verhouding tussen het Colombiaanse staatsapparaat en de AUC altijd erg omstreden geweest. Ook voor de recente onthullingen die trouwens geleid hebben tot de arrestatie van verscheidene parlementsleden en een voormalig hoofd van de Colombiaanse veiligheidsdienst was het een publiek geheim dat vooral in het noorden van Colombia veel lokale politieke figuren en gezagsdragers binnen het leger, de politie en de geheime diensten nauwe banden hadden met de lokale paramilitaire leiders. Onder meer omwille van het feit dat president Uribe zelf uit het rechtse kamp kwam, werd al snel gevreesd dat het aanknopen van onderhandelingen met de paramilitairen vooral was bedoeld om de paramilitaire leiders de gelegenheid te geven om hun macht en invloed te legitimeren. De 127

4 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2007 vrees was dat dit proces ten koste zou gaan van de rechten van de slachtoffers inzake gerechtigheid, waarheid en herstel en zou leiden tot een feitelijke straffeloosheid voor de paramilitairen. Het eerste ontwerp voor de GVW dat de regering Uribe in augustus 2003 bij het parlement indiende, werd afgewezen o.m. omwille van de felle kritiek die vanuit lokale en internationale mensenrechtenhoek werd geuit. Begin 2005 diende de regering dan een nieuw ontwerp in, dat echter door velen opnieuw als te mild voor de paramilitairen werd aanzien. Dit zette een groep parlementsleden o.l.v. senator Rafael Pardo ertoe aan om zelf een alternatief voorstel bij het parlement in te dienen. Na een maandenlang debat werd de GVW dan in haar huidige vorm aangenomen, maar de mensenrechtenkritiek op de wet weigerde te verstommen. Human Rights Watch, de VN Hoog Commissaris voor de Mensenrechten, de Inter-Amerikaanse Commissie voor Mensenrechten en vele andere lokale en internationale mensenrechtenorganisaties bleven zich tegen de wet verzetten. De belangrijkste kritiek was dat de GVW niet met de heersende internationale normen rond waarheid, gerechtigheid en herstel in overeenstemming was en dat in de wet te weinig werd gedaan om de ontmanteling van de criminele netwerken van de paramilitairen te bevorderen. Kort na de inwerkingtreding van de GVW dienden een aantal mensenrechtenorganisaties en ngo s bij het Colombiaanse Grondwettelijk Hof dan ook een petitie in om de wet in haar geheel ongrondwettelijk te verklaren. In mei 2006 besloot het Hof met een meerderheid van zes rechters tegen drie om niet op dat verzoek in te gaan, maar om de wet wel op een aantal belangrijke punten te wijzigen. Zo versterkte het Hof o.m. de voorwaarden die de wet aan de paramilitairen stelt om van de in de GVW voorziene strafvermindering te kunnen genieten, m.n. wat betreft de verplichting om de volledige waarheid te vertellen en om herstelbetalingen aan de slachtoffers te doen. Tevens breidde het Hof de rol van de slachtoffers in de GVWprocessen uit door te bepalen dat hun recht op deelname zich uitstrekt tot alle fasen van het onderzoek. De beslissing in haar geheel werd door de meeste mensenrechtenorganisaties als een belangrijke stap voorwaarts aanzien. Zo verklaarde Human Rights Watch in een persbericht dat het Hof de wet in lijn had gebracht met de internationale standaarden op het gebied van waarheid, gerechtigheid en herstel. In Colombia zelf bleven een aantal meestal kleinere slachtofferorganisaties zich echter tegen de wet verzetten. 128

5 Gerechtigheid en Vrede Wet De GVW is inhoudelijk een erg brede wet die enerzijds een volledig juridisch kader omvat voor de demobilisatie en berechting van de leden van irreguliere gewapende groepen en anderzijds een reeks van overgangsjustitiemaatregelen voorziet voor de slachtoffers van mensenrechtenschendingen begaan door die gewapende groepen. In dit artikel gaat de aandacht vooral uit naar de bepalingen betreffende de strafrechtelijke vervolging van de leden van de gewapende groepen en het recht van de slachtoffers op herstel en deelname aan het strafrechtelijke proces. Het is vooreerst belangrijk om aan te stippen dat, ondanks het feit dat de wet tot stand kwam tegen de achtergrond van de onderhandelingen tussen de paramilitaire groeperingen en de regering Uribe, formeel juridisch de toepassing van de GVW zich niet beperkt tot die groeperingen. De wet regelt in principe de individuele of collectieve demobilisatie en reïntegratie van de leden van alle irreguliere gewapende groeperingen in Colombia, daarin begrepen de FARC en het ELN. In praktijk zijn tot op heden enkel de paramilitairen tot een collectieve demobilisatie overgegaan en blijven de FARC en, in mindere mate, de ELN in staat van oorlog met de Colombiaanse overheid. Verscheidene pogingen van de regering om ook met die laatste twee bewegingen tot een akkoord te komen of er op zijn minste formele vredesonderhandelingen mee te beginnen zijn tot hiertoe op niets uitgedraaid. Dat neemt echter niet weg dat in de voorbije maanden een (beperkt) aantal FARC leden op individuele basis onder de GVW tot demobilisatie zijn overgegaan. Voor een goed begrip van de inhoud van GVW is het belangrijk om even stil te staan bij de eigenlijke basiswet voor de demobilisatie van leden van irreguliere gewapende groepen, met name de Wet 782 van 23 december Deze wet verleent amnestie aan diegenen die vrijwillig demobiliseren voor wat het Colombiaanse strafrecht omschrijft als de misdaad van rebellie en muiterij. Deze wet kan echter niet worden toegepast wanneer een persoon zich tijdens zijn of haar periode als lid van een irreguliere gewapende groepering aan ernstige misdaden (moord, marteling, ontvoering ) heeft schuldig gemaakt. Voor die laatste categorie van gedemobiliseerden moet de GVW een uitweg bieden. De overgrote meerderheid van de meer dan paramilitairen die zich in de voorbije twee jaar demobiliseerde, 129

6 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2007 deed dit met toepassing van Wet 782. Zij genieten in principe een volledige amnestie en hebben tevens recht op hulp bij hun reïntegratie in de Colombiaanse samenleving. In de meeste gevallen gaat het om gewone soldaten van de paramilitaire beweging met weinig of geen beslissingsbevoegdheid. Iets meer dan paramilitairen worden verdacht van misdaden die de toepassing van Wet 782 uitsluiten. Zij moeten worden berecht onder de GVW. Eén van de belangrijkste aspecten van de speciale strafrechtsprocedure in de GVW is dat de gedemobiliseerden in vergelijking met het gewone Colombiaanse strafrecht van een zeer aanzienlijke strafvermindering genieten, als ze tenminste de in de wet neergelegde voorwaarden naleven. Daar waar bijvoorbeeld de paramilitaire leiders voor het soort misdaden dat ze hebben begaan onder het gewone Colombiaanse strafwetboek de kans zouden lopen om tot een levenslange gevangenisstraf te worden veroordeeld, voorziet de GVW een maximumstraf van acht jaar, ongeacht de ernst van de misdaad. De belangrijkste voorwaarde waaraan de gedemobiliseerden moeten voldoen, is dat ze alle misdaden die ze als paramilitair hebben begaan vrijwillig moeten bekennen. Na de uitspraak van het Grondwettelijk Hof verliezen ze de voordelen van de GVW als later blijkt dat ze niet tot een volledige bekentenis zijn overgegaan. Daarnaast moeten de gedemobiliseerden ook vrijwillig alle illegaal verkregen bezittingen overdragen aan een onder de GVW opgericht Herstelfonds voor Slachtoffers. Ten slotte moeten de gedemobiliseerden zich van alle illegale activiteiten onthouden en voorziet de GVW dat, indien blijkt dat het uiteindelijke doel van de vroegere paramilitaire activiteiten de drugshandel was, de betrokkene niet van de voordelen van de GVW kan genieten. Worden die voorwaarden niet nageleefd, dan stelt de betrokkene zich bloot aan gewone strafrechtelijke vervolging. Naast de individuele voorwaarden voorziet de wet ook een aantal belangrijke voorwaarden waaraan de paramilitaire groeperingen als dusdanig moeten voldoen. Deze zijn voor dit artikel echter minder van belang. De GVW kent de slachtoffers van de irreguliere gewapende groepen expliciet drie rechten toe: het recht op gerechtigheid, het recht op waarheid en het recht op herstel. Met betrekking tot het recht op gerechtigheid verbindt de staat zich tot het voeren van een effectief strafrechtelijk onderzoek naar 130

7 wat de slachtoffers is overkomen. Dit moet leiden tot de identificatie, arrestatie en bestraffing van de daders. De GVW bepaalt verder dat de gemeenschap in haar geheel en de slachtoffers in het bijzonder het recht hebben om de volledige waarheid te kennen over de misdaden die door de irreguliere gewapende groepen zijn begaan. De wet verwijst uitdrukkelijk naar het recht van families om te weten wat er met hun verdwenen en gekidnapte naasten is gebeurd. Dit verwijst naar één van de meeste pijnlijke uitwassen van de burgeroorlog in Colombia met name het massaal kidnappen en gijzelen van burgers voor politieke en financiële doeleinden. Zo houdt de FARC ook vandaag nog honderden mensen gegijzeld in de Colombiaanse brousse. Daarnaast voorziet de wet ook dat het strafrechtelijke proces zelf op een manier moet worden gevoerd die het recht op de waarheid van de slachtoffers bevordert. Ten slotte definieert de GVW het recht op herstel als het recht op restitutie, compensatie, morele schadevergoeding, rehabilitatie en de garantie dat de strafbare feiten in de toekomst niet zullen worden herhaald. De GVW bevat ook een omvangrijk institutioneel luik. Zo richt de wet de Nationale Commissie voor Herstel en Verzoening (Comisión Nacional de Reparacion y Reconciliación) op die een soort van overzichtsfunctie heeft voor de toepassing van de wet. De Commissie is samengesteld uit vertegenwoordigers van de staat en de regering (6), de civiele maatschappij (5) en slachtofferorganisaties (2). De Commissie heeft onder meer als taak ervoor te zorgen dat de slachtoffers hun rechten onder de GVW ook effectief kunnen uitoefenen. Hierbij nemen het recht om deel te nemen aan de strafrechtelijke procedures en het recht op herstel een centrale plaats in. De GVW draagt de Commissie ook op om aanbevelingen te doen m.b.t. de criteria voor slachtofferherstel en een nationaal slachtofferherstelplan op te stellen. De GVW richt ook drie specifieke Gerechtigheid en Vrede Rechtbanken op die samen met een specifieke Gerechtigheid en Vrede Cel binnen het Bureau van de Procureur moeten zorgen voor de vervolging en berechting van de gedemobiliseerden die onder de wet vallen. De Gerechtigheid en Vrede Rechtbanken moeten zich tevens uitspreken over aanvragen tot slachtofferherstel. De GVW voorziet ten slotte ook in de oprichting van een Herstelfonds voor Slachtoffers dat op beslissing van de Gerechtigheid en Vrede Rechtbanken herstelbetalingen aan de slachtoffers moet maken. 131

8 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2007 De Gerechtigheid en Vrede Wet in de praktijk Hoe werkt de GVW-strafrechtsprocedure nu in de praktijk? Om hun recht tot deelname en/of herstel uit te oefenen, moeten de slachtoffers hiertoe een verklaring afleggen bij de lokale procureur, het rechtshulpbureau of, in de regio s waar de Commissie aanwezig is, het lokale bureau van de Nationale Commissie voor Herstel en Verzoening. Het is de bedoeling dat de slachtoffers met die verklaring ook informatie verstrekken over wat is voorgevallen en wie zij voor de misdaad of mensenrechtenschending verantwoordelijk houden. In praktijk is de verstrekte informatie veelal onvolledig. Dikwijls kennen de slachtoffers de identiteit van de daders niet en in streken waar verschillende gewapende groeperingen actief waren, is het voor slachtoffers moeilijk om precies te weten van welke groepering ze het slachtoffer waren. Het zal dus in veel gevallen aan de Gerechtigheid en Vrede Cel binnen het Bureau van de Procureur zijn om uit te maken van welke persoon of groepering iemand het slachtoffer was. Niettegenstaande de veiligheidssituatie vooral op het platteland precair blijft, dienden volgens officiële schattingen tot op heden al meer dan slachtoffers een aanvraag tot deelname en/of herstel in. Wat betreft de gedemobiliseerden die voor de Gerechtigheid en Vrede Rechtbanken moeten worden berecht, begint de procedure met een kort initieel onderzoek door het Bureau van de Procureur naar de algemene achtergrond van de betrokkene. Deze initiële fase wordt gevolgd door de Audiencia de Versión Libre, wat misschien nog het best wordt vertaald als waarheidssessie. Zoals eerder aangegeven, is één van de voorwaarden voor de gedemobiliseerden om van de GVW strafvermindering te kunnen genieten, het vertellen van de volledige waarheid over de misdaden gepleegd als lid van de paramilitaire beweging. Dit gebeurt in de waarheidssessie. Tijdens die sessies die in principe open zijn voor het publiek vertelt de gedemobiliseerde aan een vertegenwoordiger van het Bureau van de Procureur welke misdaden hij of zij als lid van de paramilitaire beweging heeft gepleegd. Slachtoffers kunnen aan de sessie deelnemen en via een hiervoor aangestelde persoon zelf vragen stellen aan de betrokkene. Afhankelijk van de rang en belangrijkheid van de gedemobiliseerde kan een waarheidsessie verscheidene dagen of weken duren. Tot op heden hebben al een tiental gedemobiliseerden dit gedeelte van de strafrechts- 132

9 procedure doorlopen, dikwijls onder grote publieke belangstelling. Hoewel de waarheidssessies voor de slachtoffers van groot belang zijn, heeft de beslissing van het Grondwettelijk Hof in deze materie een groot probleem veroorzaakt. In zijn arrest bepaalde het Hof immers dat het Bureau van de Procureur verplicht is om alle strafbare feiten die een gedemobiliseerde bekent, te onderzoeken. Hoewel deze verplichting vanuit mensenrechtenhoek positief werd onthaald, dreigt ze een zware hypotheek te leggen op de berechting en de bestraffing van de paramilitaire leiders. De meeste van die leiders zijn immers verantwoordelijk voor tientallen zoniet honderden strafbare feiten die ze in principe allemaal moeten opbiechten, ongeacht of het gaat om zware of minder zware feiten. Ten gevolge van de uitspraak van het Hof ziet het Bureau van de Procureur zich dus verplicht om voor iedere paramilitaire leider onderzoek te voeren naar de waarachtigheid van tientallen of honderden strafbare feiten die zich soms tien of twintig jaar geleden hebben afgespeeld. Het is evident dat de paramilitaire leiders hier gebruik van (zullen) maken om hun berechting zo lang mogelijk uit te stellen. De verplichting om alle strafbare feiten te onderzoeken, staat in schril contrast met de gangbare praktijk waar het de procureur is die bepaalt voor welke feiten iemand wordt vervolgd en waarop het strafrechtelijk onderzoek wordt toegespitst. Zeker in situaties van massale mensenrechtenschendingen zullen leiders zelden vervolgd worden voor alle strafbare feiten die ze op hun kerfstok hebben, juist omdat het materieel veelal onmogelijk is om naar al die feiten onderzoek te voeren. Wat betreft de verdere procedure, volgt na het aflopen van de waarheidssessie het onderzoek ten gronde naar de strafbare feiten die de betrokkene heeft bekend. Op het moment dat dit artikel werd geschreven, was het onderzoek ten gronde nog voor geen enkele zaak afgerond. Op grond van de bevindingen in dit onderzoek stelt het Bureau van de Procureur dan een formele tenlastelegging op die door de betrokkene moet aanvaard en ondertekend worden. Bij weigering wordt de zaak naar een gewone strafrechtbank verwezen. Vervolgens start dan de rechtzaak voor één van de drie Gerechtigheid en Vrede Rechtbanken die op haar beurt in verschillende fasen zal verlopen. In een eerste fase bekijkt de rechtbank de tenlastelegging en wordt aan de betrokkene gevraagd te bevestigen dat hij of zij die 133

10 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2007 aanvaardt. Dan is het de beurt aan de slachtoffers om hun eisen tot herstel te formuleren. Het is aan de Rechtbank om uit te maken welke personen in een bepaalde zaak als slachtoffers kunnen optreden, met inachtneming van de wettelijke bepalingen ter zake. Hoe dit in het licht van het grote aantal (potentiële) slachtoffers dat zich tot op heden al heeft aangemeld - een aantal dat naar verwacht wordt nog verder zal toenemen - praktisch zal moeten gebeuren, is nog niet duidelijk. De laatste stap is dan de uitspraak van de Rechtbank over de straf en de vraag tot herstel van de slachtoffers. Enkele bedenkingen bij het Colombiaanse model Mede dankzij de kritiek vanuit mensenrechtenhoek op de eerste pogingen van de regering Uribe om met de paramilitairen tot een vergelijk te komen, heeft Colombia nu een overgangsjustitiewet die de strafrechtelijke veroordeling van de paramilitairen die ernstige misdaden hebben begaan, centraal stelt. Er blijven terechte vragen over de effectieve ontmanteling van de financiële en economische structuren die door de paramilitairen werden opgezet. Het is zonder twijfel juist om te stellen dat in delen van het land de politieke invloed van sommige paramilitaire leiders nog niet volledig is getaand. Ook kan er kritiek worden uitgeoefend op de relatief lichte maximumstrafmaat die de GVW voorziet hoewel het onzeker is of de regering Uribe de politieke ruimte had om de paramilitaire leiders een zwaardere strafmaat te doen aanvaarden. Maar Colombia heeft nu een wet die het recht van slachtoffers op waarheid, gerechtigheid en herstel uitdrukkelijk vastlegt en aan speciaal daarvoor opgerichte instellingen de opdracht geeft ervoor te zorgen dat de slachtoffer die rechten ook effectief kunnen uitoefenen. De GVW heeft ook een duidelijk innovatief karakter onder meer inzake de integratie van een waarheidsprocedure in het strafproces en de financiering van het Herstelfonds voor Slachtoffers door bezittingen van diegenen die voor de mensenrechtenschendingen verantwoordelijk waren. Dit zijn ongetwijfeld elementen die voor overgangsjustitie in andere postconflictlanden als voorbeeld kunnen dienen. En toch blijft er een groot probleem: het is erg onwaarschijnlijk dat het systeem zoals het door de GVW is opgezet, in haar huidige vorm kan werken. 134

11 Waarom? Om op die vraag een antwoord te geven, is het belangrijk om even stil te staan bij de omvang van het werk dat de GVW-instellingen te wachten staat. Samengevat komt de werklast ongeveer hier op neer. Het Bureau van de Procureur moet duizenden strafbare feiten onderzoeken en voor tienduizenden personen bepalen of ze al dan niet slachtoffer zijn in de zin van de GVW en, zo ja, van welke groepering of dader. Tevens moet het Bureau voor meer dan gedemobiliseerde paramilitairen waarheidssessies houden, tenlastenleggingen voorbereiden en deelnemen aan de rechtsgang. De drie Gerechtigheid en Vrede Rechtbanken moeten diezelfde gedemobiliseerden berechten en voor naar alle waarschijnlijkheid uiteindelijk meer dan honderdduizend slachtoffers herstelmaatregelen bepalen. Ten slotte zal de Colombiaanse staat ervoor moeten zorgen dat de beslissingen van de Rechtbanken volledig worden uitgevoerd. Het is moeilijk om tegen die achtergrond niet te besluiten dat het onwaarschijnlijk is dat de GVW-strafrechtsprocedures binnen een redelijke termijn zullen afgerond worden, zelfs als een vijftiental jaar als redelijke termijn wordt aanzien (wat niet strookt met het verwachtingspatroon van veel slachtoffers). Hierbij dient er trouwens op gewezen te worden dat de hier omschreven werklast uitsluitend de paramilitaire groeperingen betreft. Mocht de regering in de toekomst ook met het ELN en de FARC tot een gelijkaardige regeling komen, wordt de omvang van de werklast op zijn minst verdubbeld. Een deel van de oorzaak van dit aangekondigde falen kan zeker gezocht worden bij de specifieke procedurele kenmerken van het systeem dat de GVW invoerde. Het doorvoeren van een aantal hervormingen zou tot op zekere hoogte een oplossing kunnen bieden. Zo is bijvoorbeeld het aantal bevoegde rechtbanken onder de GVW veel te klein. Het is onmogelijk om dergelijke werklast met slechts drie rechtbanken tot een goed einde te brengen. Het aantal bevoegde rechtbanken moet dus drastisch worden opgevoerd. Of dit realistisch is, is onzeker in het licht van de concurrerende noden elders in het justitieapparaat. Daarnaast is ook de regel die het Bureau van de Procureur verplicht om ieder strafbaar feit dat door gedemobiliseerde paramilitair in de waarheidsessie wordt bekend ten gronde te onderzoeken, onhoudbaar. Ongeacht hoeveel extra middelen het Bureau van de Procureur toegeschoven krijgt, het naleven van dergelijke regel is niet haalbaar in een land waar de paramilitaire gewelddaden en mensen- 135

12 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2007 rechtenschendingen zich over verscheidene decennia uitstrekken. Ten slotte is ook de voorziening dat het individuele slachtofferherstel via de GVWrechtbanken dient te verlopen niet noodzakelijkerwijze de beste oplossing wanneer het zoals in Colombia gaat over vele tienduizenden slachtoffers. Zo zou het instellen van een administratieve procedure die de slachtoffers op korte termijn monetaire compensatie voor hun lijden en verlies kan verschaffen waarschijnlijk een meer realistische, effectieve en uiteindelijk slachtoffervriendelijke manier van werken zijn. Maar zelfs als deze en andere aanpassingen worden doorgevoerd, blijft de vraag of het in een context als Colombia haalbaar is om personen en in de toekomst indien er met de FARC en het ELN een vredesakkoord wordt gesloten misschien het dubbele aantal voormalige leden van irreguliere gewapende groepen te vervolgen voor de misdaden die gedurende vier decennia werden gepleegd. Het antwoord op die vraag is belangrijk ook voor de internationale mensenrechtengemeenschap: het bepaalt immers mede of een ruime strafrechtelijke strijd tegen straffeloosheid in dergelijke context inderdaad een goed politiek doel is om na te streven voor die gemeenschap. Dit is uiteraard een erg complexe discussie die in een kort artikel als dit niet exhaustief kan worden behandeld. Dit artikel poneert dan ook louter als initieel discussiepunt dat een context als Colombia een ietwat andere focus vereist. Het heeft immers politiek weinig zin, en is wat betreft de vredesopbouw zelfs contraproductief, om voor te houden dat een land op grote schaal vervolgingen dient in te stellen, als op voorhand geweten is dat dit omwille van de context en de staatscapaciteit praktisch onhaalbaar is, ongeacht de aanwezige politieke wil. Het feit dat dergelijk discours onder de slachtoffers verwachtingen schept of ondersteunt die naar alle waarschijnlijkheid nooit vervuld zullen worden, is op zich al een voldoende reden om inzake de promotie van de strafrechtelijke strijd tegen de straffeloosheid, politiek een zekere terughoudendheid aan de dag te leggen. Dit is uiteraard geen pleidooi voor een terugkeer naar de situatie waar een algemene amnestie een aanvaardbare manier was om met een postconflictsituatie om te gaan. Maar het is wel een pleidooi voor een politiek discours dat onbuigzaam is m.b.t. de nood aan strafrechtelijke vervolging en berechting van een beperkte groep leiders van de paramilitaire groeperingen, maar tegelijkertijd erkent dat voor de grote meerderheid van de gedemobiliseerden die nu onder de GVW moeten worden berecht, amnestie waarschijnlijk 136

13 de enige uitweg zal zijn. Zulk discours zou ook een grotere nadruk leggen op de nood aan andere overgangsjustitie-maatregelen. Een herverdeling van land, snelle en effectieve herstelmaatregelen voor de slachtoffers van het geweld en een uitgebreide waarheids- en verzoeningsprocedure hebben in een land als Colombia waarschijnlijk een groter potentieel om echt een verschil te maken in het leven de slachtoffers dan de strafrechtelijke vervolging van duizenden gedemobiliseerde paramilitairen. Slotbeschouwingen De bovenstaande bedenkingen lijken ook voor andere postconflictsituaties relevant. Immers, als we de huidige internationale situatie bekijken, wat zijn dan het type landen dat in de nabije toekomst (hopelijk) aan overgangsjustitie-maatregelen toe zijn? Hoewel er een ruime keuze is, behoren landen als Zimbabwe, Soedan, Irak, de Democratische Republiek Congo, Myanmar en Afghanistan zeker tot deze groep. Die landen hebben gemeen dat het aantal geweldplegingen en mensenrechtenschendingen er erg hoog ligt en dat ze sinds lange tijd geconfronteerd worden met een intern conflict, onderdrukking door autoritaire regimes of beide samen. Het gaat ook om staten die op zijn minst als institutioneel zwak kunnen worden omschreven en die nu of in de nabije toekomst enorme wederopbouw-uitdagingen te wachten staan. Het lijkt dus realistisch om te veronderstellen dat geen van die landen op afzienbare tijd in staat zal zijn om een noemenswaardig gedeelte van de honderden of zelfs duizenden die bij de mensenrechtenschendingen betrokken zijn, te vervolgen. De huidige ervaringen van het Internationaal Strafhof in de Democratische Republiek Congo en Oeganda laten betwijfelen dat het Hof in staat zal zijn om die leemte op een betekenisvolle manier in te vullen. Een discours dat minder nadruk legt op de nood aan vervolgingen en meer op concrete, toepasbare oplossingen om het leven van de slachtoffers van al dat geweld te verbeteren, is ook voor die landen misschien een betere politieke strategie. 137