(Vermeende) hersenziekten Psychiatrische aandoeningen in de literatuur
|
|
- Godelieve Willems
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 (Vermeende) hersenziekten Psychiatrische aandoeningen in de literatuur Miquel Ekkelenkamp Bulnes TRUE! nervous very, very dreadfully nervous I had been, and am; but why will you say that I am mad? The disease had sharpened my senses not destroyed not dulled them. Above all was the sense of hearing acute. I heard all things in the heaven and in the earth. I heard many things in hell. Aldus begint The Tell-Tale Heart van Edgar Allan Poe. Een man heeft zijn huisgenoot of baas vermoord en het lijk verborgen onder de vloerplanken van zijn woonvertrek. In het verhaal contrasteren vooral de waanzin die spreekt uit de handelingen van de verteller en diens pogingen de lezer te overtuigen van zijn geestelijke gezondheid. De criteria hiervoor verschillen wellicht van dan die van de lezer: If still you think me mad, you will think so no longer when I describe the wise precautions I took for the concealment of the body.( ) First of all I dismembered the corpse. I cut off the head and the arms and the legs. Hij meent de perfecte misdaad te hebben begaan en leidt politieagenten afgekomen op het nachtelijke geschreeuw van het slachtoffer uitgebreid rond in het huis. Hij vraagt ze zelfs even te gaan zitten en te rusten, zijn eigen stoel plaatsend boven het lijk. Dan wordt hij zich plotseling gewaar van een laag, dof getik: het hart van de dode buurman. Het getik wordt almaar harder en harder en gekmakender, tot de moordenaar het niet meer uithoudt en zijn misdaad uitschreeuwt: I felt that I must scream or die! ( ) Louder! louder! louder! louder! Poe, niet zelden bestempeld tot grondlegger van het horror-genre, altereerde graag de geestestoestand van zijn personages om zodoende zijn verhalen nog net iets grimmiger te 1
2 maken. In The fall of the house of Usher bezoekt de hoofdpersoon zijn vriend Roderick Usher, kasteelheer van Usher, die lijdt aan een niet geheel gedefinieerde stoornis: He suffered much from a morbid acuteness of the senses. Door deze overgevoeligheid van zijn zintuigen Roderick verdraagt geen scherp licht, sterke smaken of harde geluiden heeft hij een paranoïde angst gekregen om te overlijden van schrik. Zijn tweelingzus Madeleine lijdt intussen aan het tegenovergestelde: A settled apathy, a gradual wasting away of the person. Rodericks ziekte maakt hem kunstzinniger en creatiever, maar brengt hem er uiteindelijk ook toe zijn zieke zuster levend te begraven. Beschrijvingen van hallucinaties en wanen in verhalen bestaan al sinds de allervroegste vertelkunst. Tot relatief recent geleden ging het hierbij in de eerste plaats om goden, engelen en demonen, en her en der wat delirante profetiën. Het orakel van Delphi, de visioenen van Paulus, de schapenhoedende Mozes zoals opgetekend in het boek Exodus En de Engel des HEEREN verscheen hem in een vuurvlam uit het midden van een braambos; en hij zag het braambos branden in het vuur, en het braambos werd niet verteerd. Psychiatrische symptomen waren tot in de late middeleeuwen alleen interessant als ze een hogere betekenis omvatten. Zieken, zeker geesteszieken, werden genegeerd, weggejaagd of opgesloten; in ieder geval werd er niet over hen geschreven. Wellicht de eerste auteur die, begin 17 e eeuw, waanzin tot onderwerp van zijn boek maakte was Miguel de Cervantes in De vernuftige edelman Don Quixote van La Mancha. Don Alonso Quijano, een arme Spaanse edelman, een hidalgo, raakt geobsedeerd door ridderromans en vervalt in de waan dat hij een middeleeuws ridder zou zijn. Het bekendst is de scene uit het achtste hoofdstuk, waarin de delirante held aanbelandt bij de windmolens in het grasland van La Mancha: Zodra don Quixote ze zag, zei hij tegen zijn schildknaap: Het avontuur stuurt ons beter dan we al hoopten, vriend Sancho, want zie daar dertig reuzen, of mogelijk zelfs nog enige meer. Ik ben voornemens de strijd met ze aan te gaan en hen allen het leven te ontnemen. 2
3 Cervantes gebruikte de hallucinaties van don Quixote als metafoor van Spanjes waanidee dat het land nog steeds meespeelde op het wereldtoneel van de macht. Niet voor niets verliest de ridder het gevecht zelfs van zijn ingebeelde vijanden: ( ) goed beschermd door zijn schild, met de lans vastgezet op zijn harnas, spoorde hij zijn paard Rocinante aan tot volle galop, en viel hij de eerste molen voor zich aan. Maar toen hij zijn lans in de wiek zette, gaf de wind deze met zoveel furie een zwiep dat het wapen werd verpulverd, en paard en ruiter werden teruggeslagen, om zwaar gehavend door het veld te rollen. In de literatuur delven personages wel vaker het onderspit tegen hun hallucinaties en waanideeën. Op zich natuurlijk niet heel anders dan in het echte leven. De uitingen van waanzin psychoses, neuroses, wanen en bovenal hallucinaties zijn inmiddels geliefde verhaalelementen, thema s en motieven geworden in de literatuur. Gedeeltelijk natuurlijk omdat romanschrijvers zelf zo vaak geestelijk gestoord zijn (dat moet haast wel, gezien de verdiensten van het vak), gedeeltelijk omdat het ruimte geeft aan wilde fantasieën en aan twijfels bij de lezer: is deze hoofdpersoon of verteller wel helemaal betrouwbaar? Populair bij schrijvers zijn vooral de meer spectaculaire psychiatrische aandoeningen: depressies lenen zich matig om hoofdpersonen op te baseren. Grofweg hebben de psychiatrische ziekten op vier verschillende wijzen een plek gevonden in de literatuur, wijzen die overigens dikwijls overlappen. 1: Psychiatrie als setting Een bevriende psychiater vertelde me over twee broeders van de crisisdienst die opgeroepen waren om een psychotische oudere dame te mee te nemen. Ze zagen haar op straat pratend tegen de bosjes en namen haar mee, al stribbelde ze nogal tegen. In het ziekenhuis moest mijn kennis haar beoordelen en wat bleek: ze hadden de verkeerde persoon meegenomen. Het hondje van deze mevrouw was weggerend toen ze hem uitliet en ze was hem aan het roepen. Ik had het niet kunnen verzinnen, dus heb ik het gejat voor een roman. Of neem de man die ervan overtuigd was dat hij een hartstilstand had en die, zichzelf hartmassage gevend, de eerste hulp opliep roepend om hulp. Schreeuwend: Kan iemand het van me overnemen? Ik ga hier helemaal KAPOT! Dit gá ik nog een keer jatten. 3
4 Psychiatrie kan dus in de eerste plaats op realistische wijze worden benaderd: als thema, als setting, of als ziekte van een personage. Het bekendst is de klassieker One flew over the Cookoo s Nest, van psychotropica-grootverbruiker Ken Kesey, over een psychiatrische kliniek die wordt bestierd door een sadistische hoofdzuster. Maar ook in de Nederlandse literatuur zijn de afgelopen jaren meerdere boeken uitgekomen van vooral jonge schrijvers die putten uit hun ervaringen met of in de psychiatrie. Het succesvolst was het debuut Philip Huff: Dagen van Gras. Huff verwerkte in dit boek zijn ervaringen als voogd van een broertje dat werd opgenomen met een manische psychose. Hoofdpersoon Tim beschrijft hoe hij al op zevenjarige leeftijd de eerste symptomen van zijn ziekte ervaart: Op een avond, toen ik in bed lag, begon in het donker iemand tegen me te praten. Een mannenstem. Terwijl ik wist dat er niemand in mijn kamer was. Als hij zijn moeder hierover vertelt, betekent dat een enkele reis naar de jeugdpsychiater. Langzaam manifesteren de tekenen van schizofrenie zich bij Tim de meeste hiervan verbergt hij al zal pas achteraf blijken hoeveel ernstiger de ziekte op dat moment al is, en hoe veel van zijn onbesuisde gedrag erdoor wordt verklaard. Gedeeltelijk uitgelokt door wietgebruik, krijgt hij op zijn zeventiende een psychose en wordt hij opgenomen in een separeercel. Vanaf dat moment overheerst de machteloosheid. Hij heeft geen controle over zijn omgeving en al helemaal niet over zichzelf: Ik heb met een plastic mes in mijn arm gekrast tot ik begon te bloeden. Dat deed ik omdat ik iets nodig had om mee te kunnen schrijven. Het krijtbord kon ik daarvoor niet gebruiken, want daar zat een magneet achter die het krijtje bestuurde. ( ) Man, ik móest mezelf wel snijden, want ik moest de woorden in mijn hoofd ergens tegenaan gooien. Grotendeels schrijft Huff om de psychose heen. Tim kan zich weinig herinneren van de episode en wíl zich ook zo weinig mogelijk herinneren. Bij schrijver Sam Gerrits, daarentegen, behelzen psychotische gedachten bijna de helft van zijn verhalen in Alleen: berichten uit de isoleercel. Gerrits maakte zelf enkele psychoses door en beschreef in dit boek zijn ervaringen. Hij vertelt hoe hij in de Albert Heijn (nota bene het filiaal waar ik destijds zelf tien jaar lang boodschappen deed) het gangpad besmeurt met allerhande oranje producten, hoe hij 4
5 overal verschijningsvormen van zijn vriendin gaat zien en hoe hij een grindtegel door een ruit gooit omdat deze zich onder een oranje luifel bevindt. Meermalen wordt hij meegenomen door politie of crisisdienst: Ik klom op [de brancard], en ze duwden me achterover en snoerden me in. Ik probeerde They re coming to take me away, haha te zingen, als teken dat ik helemaal niet gek was, dat ik het allemaal door had, maar ik was de melodie kwijt, en dus riep ik het maar. Mijn stem was schor en trillerig en klonk een beetje pathetisch, dus ik hield er mee op. Net als de hoofdpersoon van The Tell-Tale Heart wil Gerrits tijdens de psychose kennelijk aantonen hoe coherent hij is. Hij wordt overgebracht naar een separeercel, waar zijn gedachtengang volledig ontspoort. Er valt daadwerkelijk geen touw meer aan vast te knopen: De opdracht is me duidelijk. Ik zoek naar instrumenten. Op het schoolbord teken ik drie assen met pijltjes om aan te geven hoe ze kunnen wisselen van oriëntatie en lengte, en een klok met een dubbele pijl die aangeeft dat de tijd ook terug mag lopen. Met de drie bekertjes (staande voor de x-, y- en z-as) begin ik mijn opdracht uit te voeren. Door minutieuze hoeveelheden uit elk bekertje te drinken en ze onderling een aantal malen te verwisselen want een hyperdimensie is een spons en het complement van een spons is water pas ik de ruimte-indicatoren zodanig aan mijn lichaam aan, en vice versa, dat ik wel als vanzelf de volgende ruimte in zal moeten glijden. Vreemd genoeg lijken zijn psychoses niet eens bijzonder onaangenaam. Vervelender, pijnlijker, en vooral beschamender is het hersteltraject, waarin hij stijf staat van de neuroleptica: [we] komen bij het Ledig Erf aan. Ik bid dat er geen vrienden van me zitten. Ik weet hoe mijn kwijlende pillengezicht eruitziet. Heb het net nog in de braakvrije spiegel staan bestuderen. Ik vraag aan de dikke [verpleger] hoe ik erbij loop. Hij glimlacht en klopt me op de schouder. Prima jongen, je ziet er prima uit. Nu weet ik zeker dat ik er als een spook bij loop. Ik veeg de spuugdraden van mijn sweatshirt en slik mijn overvloedige speeksel weg. Ik probeer rechtop te lopen, minder stram, maar het wil niet echt. 5
6 Waar Gerrits en Huff vooral de ziekte beschrijven, richt Michiel Stroink in Of ik gek ben zich in de eerste plaats op de behandeling en het instituut waar deze plaats vindt; in casu een tbskliniek. Ook Stroink put uit persoonlijke ervaringen: hij gaf meer dan vier jaar lang les in een tbs-kliniek. De hoofdpersoon uit zijn boek is veroordeeld voor de mishandeling en verkrachting van twee vrouwen. Hijzelf heeft een black-out voor het misdrijf en weigert zijn schuld te erkennen. Hij brengt zijn dagen door met tuinieren, niets-doen en groepstherapie met zijn leefgroep. De meeste patiënten in zijn leefgroep zijn niet te genezen, zoals de gedecompenseerde voormalig directeur van een koeriersdienst of de vrouw met de borderline persoonlijkheidsstoornis die alleen mag rondlopen in een papieren scheurjurk uit voorzorg dat ze zichzelf niet ophangt. Het heeft ook wel nadelen om opgenomen te zijn in een tbs-kliniek. Stond de hoofdpersoon vóór zijn opname nog volop in het leven, na drie jaar dwangverpleging is hij behoorlijk geïnstitutionaliseerd. Iets eenvoudigs als boodschappen doen is een gigantische opgave geworden: Ik probeer zo veel mogelijk met mijn rug naar de andere klanten te staan en heb de zwarte capuchon van mijn trui ver over mijn wenkbrauwen getrokken. ( ) Omdat je voor tomatensaus tegenwoordig kennelijk gestudeerd moet hebben, pak ik vier verschillende potten met de meest exotische namen. Dit moet genoeg zijn, want meer kan ik niet (ver)dragen. Bij het karretje kan ik even uithijgen. 2: Psychiatrie als plot In de tweede plaats is er de psychiatrie als plot. Is de hoofdpersoon krankzinnig aan het worden of is er echt iets vreemds aan de hand? Zijn de personages paranoide of worden ze daadwerkelijk bedreigd? Patrick Hamiltons toneelstuk Gas Light uit 1938 is het oudste stuk dat ik ken dat drijft op deze vraag. De recent getrouwde Jack en Bella Manningham hebben een Londense woning betrokken, maar met Bella gaat het niet goed: ze vergeet, misplaatst en verliest dingen, hoort voetstappen in het lege appartement boven hen en ze begrijpt niets van de mysterieuze verdwijningen van haar echtgenoot. Wanneer hij er niet is lijkt bovendien het gaslicht in hun woning zwakker te worden. Bella is er buitengewoon angstig door geworden, angstig met name dat ze gek aan het worden is. Uiteindelijk blijken haar symptomen te 6
7 berusten op manipulaties van echtgenoot Jack. Het toneelstuk was destijds enorm succesvol, werd meermalen verfilmd en introduceerde de term gaslighting in de psychiatrie, voor het trachten iemand te doen twijfelen aan zijn eigen percepties. De hoofdpersoon die meent dat hij gek wordt, maar wel degelijk iets op het spoor is: het is ook het plot van boeken als Ira Levins Rosemary s Baby en The Stepford Wifes. En het omgekeerde komt minstens zo vaak voor: het personage dat achteraf volslagen onbetrouwbaar blijkt in zijn beschrijving van de gebeurtenissen, omdat hij of zij schizofreen was of aan een dissociatieve stoornis lijdt. Denk aan American Psycho, Shutter Island, Fight Club, of Falling Angel (verfilmd als Angel Heart. 3: Psychiatrie als stijlelement of karaktertekening Dan kan, in de derde plaats, een psychiatrische aandoening, of de suggestie hiervan, nog worden gebruikt om een karakter uit te tekenen. Perfecte mensen zijn dodelijk saai en daarom wordt cursisten bij schrijfopleidingen geleerd dat ze hun hoofdpersonen onvolkomenheden, problemen en handicaps moeten toebedelen. Klassiek is de alcoholistische, getraumatiseerde en gescheiden politie-inspecteur, (er zijn weinig goede detective-romans met speurders zonder ernstige persoonlijkheidsdefecten) maar ook een psychische of psychiatrische handicap wordt door schrijvers gebruikt. Soms op een wijze die zo levensecht is dat hij ook onder categorie 1 zou kunnen vallen(: de psychiatrie als setting). Soms echter ook totaal onrealistisch, zoals de kwaadaardige psychopaat die veel mensen wil vermoorden of liever nog de wereld vernietigen; een product van de gemakszuchtige schrijver die een slechterik nodig heeft. Dan liever de prettig gestoorde hoofdpersonen die worden omringd door personages die ook niet volledig compos mentis zijn. Zeg maar: het soort boek waar geen normaal mens in voorkomt. In Nederland heeft vooral een schrijver als Arnon Grunberg daar een handje van. Zo vertelt de neurotische hoofdpersoon uit Fantoompijn: Aan een riem van krokodillenleer dacht ik, die ik eigenlijk had willen kopen, maar de prijs had me afgeschrikt. Het meisje van de winkel was onvermoeibaar geweest in haar pogingen mij te overtuigen van de onsterfelijkheid van krokodillenleer. U zult eerder sterven dan deze riem, had ze gezegd. Dat had me goed in de oren geklonken. 7
8 Een ander bekend voorbeeld is Ignatius J. Reilly uit Een samenzwering van idioten van John Kennedy Toole. Ignatius is een corpulente, onuitstaanbare, kleinzerige, zelfingenomen, thuiswonende dertiger, die iedereen in zijn omgeving het leven onmogelijk maakt, beginnend bij zijn alleenstaande moeder. Hij liegt zich een eind in de rondte, schrijft in naam van zijn werkgever brieven met een aanhef als Aan de weledele heer Abelman, mongool, en bezoekt films louter om in volle zalen luidkeels zijn walging erover kenbaar te maken: Op de voorgrond, aan een trapeze, hing de hoofdrolspeelster. ( ) Ze lachte in closeup. Ignatius inspecteerde haar gebit op gaten en vullingen. ( ) Ze begon iets te zingen met de strekking dat je steeds je best moest blijven doen, want uiteindelijk zou het je toch wel lukken. Ignatius huiverde toen de filosofie van de tekst tot hem doordrong. Quotes doen Een Samenzwering van Idioten echter geen recht, de personages worden niet geschetst in one-liners maar komen juist tot leven door hun zorgvuldig uitgewerkte karakters. Dit soort werelden is makkelijker te illustreren aan de hand van de psychiatrische patiënt annex detective uit het werk van Eduardo Mendoza. Deze naamloze man wordt aan het begin van het derde deel van de serie na jaren opname in een gesticht plotseling ontslagen, omdat de psychiater-directeur op het terrein een winkelcentrum wil laten bouwen. Dit is het certificaat dat aantoont dat u genezen bent. U moet zelf de blanco ruimten invullen: naam, leeftijd, oorzaak van uw ziekte, ontvangen behandeling. De hele mikmak. Ik zou het zelf kunnen doen, maar u weet het: het handschrift van een dokter Per direct wordt hij op straat gezet: Probeer niet weer binnen te komen: voor uw eigen bestwil hebben we het traliewerk onder stroom gezet. In Mendoza s trilogie zijn degenen buiten de kliniek niet minder gek dan degenen daarbinnen. Eigenlijk is het een raadsel waarom juist de hoofdpersoon steeds weer wordt opgenomen. Zijn excentriciteit is eerder af te lezen aan zijn interpretaties van zijn omgeving, dan aan zijn gedrag en zijn waanzin uit zich vooral in het accepteren van de gekte om hem heen. 8
9 4: Psychiatrie als moreel of existentieel vraagstuk Hetgeen ons tenslotte brengt bij de vierde manier waarop de psychiatrie een plek heeft in de literatuur: schrijvers gebruiken psychiatrische stoornissen om vragen te stellen van morele en existentiële aard. Psychiatrische stoornissen vallen en staan immers bij wat we tot een normaal denkpatroon bestempelen. In welke mate zijn wij gerechtigd af te wijken van de grote gemene deler? Wat mogen wij onszelf aandoen? Waar eindigt somberheid en begint depressie? Waar loopt de dunne lijn tussen hobby en obsessief-compulsieve stoornis? Waar eindigt infantiele verongelijktheid over de pony die je niet kreeg toen je tien was en begint gevaarlijke oedipale rancune naar je ouders? Onze interpretaties zijn plaats- en tijdsafhankelijk; laten we niet vergeten dat de DSM tot 1973 homoseksualiteit classificeerde als een geestesziekte. Ze zijn ook sterk cultuurgebonden. In sommige Afrikaanse landen gelooft men dat een amulet gemaakt van het lichaamsdeel van een albino in staat is hiv te genezen. Is dát waanzinnig? En is het dat meer dan geloven dat probiotica-yoghurt je weerstand verbetert? Of dat de hypotheekadviseur van de DSB het beste met je voor heeft? Het is wreder, zonder twijfel, maar voldoet het, sensu stricto, ook minder aan de regels van logica en gezond verstand? Zijn we zelf eigenlijk wel helemaal normaal als we onszelf van een afstand bekijken? In welke mate verschillen wij daadwerkelijk van hoofdpersonen als Jörgen Hofmeester, uit Grunbergs roman Tirza? Wanneer hij wordt afgedankt op zijn werk, houdt hij de schijn op voor de familie door de dagen op Schiphol door te brengen. Is dit onbegrijpelijk? Weinig mensen vermoorden hun dochter in de Betuwe om vervolgens in Namibië naar haar op zoek te gaan, maar hoevelen stellen niet net als hij bovenmatige verwachtingen in hun kinderen? Ligt dit aan ons of aan het systeem waarin we zijn gedwongen? Iedereen die een keer getracht heeft een probleem op te lossen bij de servicedesk van de KPN zal het beamen: onze samenleving is niet louter gebaseerd op redelijkheid en logica. We rationaliseren de regels en gewoontes voor onszelf, maar is dat terecht? Deze vraag komt herhaaldelijk aan de orde in het werk van de Amerikaanse schrijver Chuck Palahniuk. Zijn universum wordt bevolkt door godsdienstwaanzinnigen, seksverslaafden, automutilanten en profetische schizofrenen, en via hen legt hij de krankzinnigheid van onze eigen wereld bloot. Hun verwondering wordt de onze. Uit zijn debuut Fight Club: 9
10 advertising has us chasing cars and clothes, working jobs we hate so we can buy shit we don't need. The things you own end up owning you Aldus filosofeert de hoofdpersoon, die op het toilet inmiddels niet meer de Playboy doorbladert, maar de IKEA-gids. Zijn verzet manifesteert zich in de oprichting van een clandestiene vereniging van mannen die elkaar s avonds één op één met blote vuisten te lijf gaan. Na een avond op de Fight Club is de wereld om ons heen niet echt meer: Two screens into my demo to Microsoft, I taste blood and have to start swallowing. My boss doesn t know the material, but he won t let me run the demo with a black eye and half my face swollen from the stitches inside my cheek. Het incasseren blijkt even louterend als het uítdelen van klappen. I just don t want to die without a few scars, besluit de protagonist, en de personages die elkaar níet voor de kop slaan zijn plotseling vreemder dan degenen die het wél doen: In the real world, I m a recall campaign coordinator in a shirt and tie, sitting in the dark with a mouthful of blood and changing the overheads and slides as my boss tells Microsoft how he chose a particular shade of pale cornflower blue for an icon. Mannen met slechte, saaie en ondergewaardeerde banen keren zich af van de consumptiemaatschappij, onder leiding van de hoofdpersoon, die steeds verder gaat in zijn strijd met de hiertegen en tegen de bijbehorende hiërarchie. Als een soort postmoderne Rote Armee Fraktion terroriseren ze de stad vanaf een krakerswoning op een industrieterrein. De hoofdpersoon schreeuwt zijn volgelingen motiverende teksten toe: You are not special. You're not a beautiful and unique snowflake. You're the same decaying organic matter as everything else. Hij eindigt opgenomen in een inrichting, waar zijn volgelingen hem stiekem bezoeken om te vertellen hoe ze wachten op zijn terugkeer. 10
11 Schrijvers zijn geïntrigeerd door de menselijke psyche en in het bijzonder door de extreme, afwijkende, of zieke vormen ervan. De afgelopen decennia hebben ze de psychiatrische aandoeningen omarmd als uiterst aantrekkelijke onderwerpen, met alle verschillen van dien qua accuratesse, realisme en respect naar de patiënt. Andersom zijn verhalen in films en literatuur misschien wel de enige wijze waarop we inzicht en begrip kunnen krijgen voor mensen waar we normaal gesproken niet naar zouden omkijken, mensen die ons ongemakkelijk doen voelen. In de echte wereld zouden we speciale eenheden afsturen op de terroristen uit Fight Club en wensen we Michiel Stroinks tbs-er een leven achter tralies toe. Als ik Sam Gerrits tegen was gekomen in de Albert Heijn terwijl hij zijn oranje collage in het gangpad maakte, had ik hooguit van een afstand toegekeken. In een goed geschreven boek daarentegen, zou je al deze mensen bijna willen omhelzen. 11
Apostolische rondzendbrief
oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de
Nadere informatieSpreekbeurt Dag. Oglaya Doua
Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp
Nadere informatieEr was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig
Nadere informatieIn de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen
14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie
Nadere informatieOpeningsgebeden INHOUD
Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus
Nadere informatieHC zd. 22 nr. 32. dia 1
HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste
Nadere informatieIk besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:
Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:
Nadere informatieDe muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.
De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar
Nadere informatieKinderfolder ALS JE EEN GELEIDEHOND TEGENKOMT
Kinderfolder ALS JE EEN GELEIDEHOND TEGENKOMT ROOS Roos (27) is zeer slechtziend. Ze heeft een geleidehond, Noah, een leuke, zwarte labrador. Roos legt uit hoe je het beste met geleidehond en zijn baas
Nadere informatieOPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35
God en je naasten liefhebben LES 3 DEEL 5 DISCIPLE OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35 Wat leer
Nadere informatieHet is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.
De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.
Nadere informatieEr was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.
Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.
Nadere informatieDe gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.
De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen
Nadere informatieSamen eenzaam. Frida den Hollander
Samen eenzaam Samen eenzaam Frida den Hollander Tweede editie Schrijver: Frida den Hollander Coverontwerp: Koos den Hollander Correctie: Koos den Hollander ISBN:9789402122442 Inhoud Inleiding 1 Ik ben
Nadere informatieDe vorm van het verhaal
Over dit boek Het verhaal van Reinaart de vos is een van de oudste verhalen in het Nederlands. Het is geschreven in de 13 de eeuw door Willem. Wie die Willem precies was, weten we niet. Willem heeft het
Nadere informatieFictiedossier Op blote voeten Maren Stoffels
Fictiedossier Op blote voeten Maren Stoffels Mariska Wijlens Klas 3T2 Docent: Mevrouw Scholten 1. Zakelijke gegevens Titel: Op blote voeten Auteur: Maren Stoffels Uitgever: Leopold Jaar van verschijnen:
Nadere informatieDE RIJKE MAN, DE ARME MAN
Bijbel voor Kinderen presenteert DE RIJKE MAN, DE ARME MAN Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: M. Maillot en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd
Nadere informatiehoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb
hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.
Nadere informatieISABEL EN BAS VAN RHIENEN (6)
Als tweeling ben je nooit alleen. Maar je bent ook altijd de helft van iets. Vijf broers en zussen vertellen hoe ze samen zichzelf zijn. Tekst Nanneke van Drunen Foto s Edith Verhoeven ISABEL EN BAS VAN
Nadere informatieDe Ware Levenskunst. Felix Sperans
De Ware Levenskunst Felix Sperans Uitgeverij Gelderland De Ware Levenskunst Felix Sperans Uitgeverij Gelderland Toeval of niet Sommige mensen, steeds meer en meer mensen, zelfs zeer geleerde mensen, denken
Nadere informatieGedwongen opname met een IBS of RM *
Gedwongen opname met een IBS of RM * Informatie voor cliënten Onderdeel van Arkin Inleiding In deze folder staat kort beschreven wat er gebeurt als u gedwongen wordt opgenomen. De folder bevat belangrijke
Nadere informatieSoms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.
Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.
Nadere informatieDANIËL EN DE LEEUWENKUIL
Bijbel voor Kinderen presenteert DANIËL EN DE LEEUWENKUIL Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door:
Nadere informatiePresentatie Cor Rook d.d. 7 juni 2016 in de Josefkerk te Zwolle, zelf voor 12 tot 15 uur per week werkzaam als fondsenwerver voor goede doelen,
Presentatie Cor Rook d.d. 7 juni 2016 in de Josefkerk te Zwolle, zelf voor 12 tot 15 uur per week werkzaam als fondsenwerver voor goede doelen, over fondsenwerving (Bron The Spirituality Of Fundraising
Nadere informatieHoofdstuk 1. namelijk afschuwelijke dingen! Daders zijn soms zo creatief en geslepen, daar kunnen we ons maar amper een voorstelling bij maken.
Hoofdstuk 1 Het beestje bij de naam Wat gebeurt er precies? In dit hoofdstuk wil ik graag stilstaan bij geweld en misbruik en wat het precies is. We hebben hier allemaal onze eigen ideeën over. Schelden,
Nadere informatieJohannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,
Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieTaboe. Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden.
Taboe Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden. Sommigen hebben er angst-, dwangmatige of psychische stoornissen
Nadere informatieDe twee zaken waarover je in dit boek kunt lezen, zijn de meest vreemde zaken die Sherlock Holmes ooit heeft opgelost.
Sherlock Holmes was een beroemde Engelse privédetective. Hij heeft niet echt bestaan. Maar de schrijver Arthur Conan Doyle kon zo goed schrijven, dat veel mensen dachten dat hij wél echt bestond. Sherlock
Nadere informatieWat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.
Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me
Nadere informatieSLACHTOFFERSCHAP, TRAUMA EN GEWELD - EEN ONONTWARBARE KLUWEN? 25 mei 2016, Antropia, Driebergen - 25 mei 2016, gedichten Ingmar Heytze
SLACHTOFFERSCHAP, TRAUMA EN GEWELD - EEN ONONTWARBARE KLUWEN? 25 mei 2016, Antropia, Driebergen - 25 mei 2016, gedichten Ingmar Heytze MONITOR Dit wordt geen nieuw verhaal. We doen wat met ons werd gedaan,
Nadere informatieBeeldverslag Scholingstraject 21 januari - 5 juni 2008 in het Evean Douwes Dekkerhuis Les 1. tekenen. Leuk hoe iedereen hierin opgaat.
Les 1 Direct in de creatieve activiteit en samenwerken. Vanuit de ervaring van het doen, de waarnemingen die je zelf doet en opschrijft, je vragen ontwikkelen. De waarnemingen en vragen met de anderen
Nadere informatieDe brug van Adri. Rollen: Verteller Martje Adri Wim
De brug van Adri Rollen: Verteller Martje Adri Wim Daar loopt een meisje. Ze heet Martje. Ze kijkt boos en loopt langzaam. Ze weet niet waarheen. Martje kent Wim. Hij woont in dezelfde straat, maar Wim
Nadere informatie(Deel van) Zijn Lichaam
(Deel van) Zijn Lichaam 1 December 2013 I. Wedergeboren Leven II. Levende stenen 1 Petrus 2:4-5 Voeg u bij hem, bij de levende steen die door de mensen werd afgekeurd maar door God werd uitgekozen om zijn
Nadere informatieHet koninkrijk van God vlakbij
Het koninkrijk van God vlakbij Dit werkboek is van : Cellessen voor kinderen van 8-12 jaar Serie lessen voor kleine groepen; leeftijd 8-12 jaar Lessen zijn geschreven op basis van het boek Natuurlijk BOVENnatuurlijk
Nadere informatieBrave New Books daagt je uit: schrijf je boek af in één maand! WEEK 2: PERSPECTIEF
Brave New Books daagt je uit: schrijf je boek af in één maand! WEEK 2: PERSPECTIEF In vier weken krijg je inzicht in wat een verhaal goed, meeslepend, invoelbaar en prettig leesbaar maakt. Je krijgt gereedschap
Nadere informatieHij/zij was de liefste, maar ook de ergste
Hij/zij was de liefste, maar ook de ergste Eerste druk, 2014 2014 Emelie van Laar isbn: 9789048434497 nur: 775 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van
Nadere informatieHet kasteel van Dracula
Uit het dagboek van Jonathan Harker: Het kasteel van Dracula 4 mei Eindelijk kom ik bij het kasteel van Dracula aan. Het kasteel ligt in de bergen. Er zijn geen andere huizen in de buurt. Ik ben moe. Het
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatieEen land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps
Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan
Nadere informatieWat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken
Wat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken Mensen zoeken hulp omdat ze overhoop liggen met zichzelf of met anderen. Dit kan zich op verschillende manieren uiten. Sommige mensen worden
Nadere informatieOp weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon
Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn
Nadere informatiezondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar
Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.
Nadere informatieU in het middelpunt Die migraine hè Levenservaring verzilveren
Welzijn op recept Welkom bij SWOA. Uw huisarts heeft u met ons in contact gebracht. De dokter kan u op dit moment geen passende behandeling (meer) bieden. Toch voelt u zich niet lekker, of heeft u pijn.
Nadere informatieHet huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15
Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen
Nadere informatieFOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.
PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een
Nadere informatie3 I always love to do the shopping. A Yes I do! B No! I hate supermarkets. C Sometimes. When my mother lets me buy chocolate.
1 Test yourself read a Lees de vragen van de test. Waar gaat deze test over? Flash info 1 In the morning I always make my bed. A Yes. B No. C Sometimes, when I feel like it. 2 When I see an old lady with
Nadere informatieGeloof tegenover gevoelens
Kenneth Hagins Geloofsles nr. 7 Geloof tegenover gevoelens Centrale waarheid: Een formule voor geloof is: 1) Zoek in Gods Woord naar een belofte die betrekking heeft op wat u nodig heeft, 2) Geloof Gods
Nadere informatieHet tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn
Het tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn Oom Remus bron. Z.n., z.p. ca. 1950 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/remu001twee01_01/colofon.php 2010 dbnl / erven J.C. Harries 2 [Het
Nadere informatieWe hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen.
Woensdag Ik denk dat ik gek word! Dat moet wel, want ik heb net gehoord dat mijn moeder kanker heeft. Niet zomaar een kankertje dat met een chemo of bestraling overgaat. Nee. Het zit door haar hele lijf.
Nadere informatieEEN PRINS WORDT EEN HERDER
Bijbel voor Kinderen presenteert EEN PRINS WORDT EEN HERDER Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: E. Frischbutter en Sarah S. Vertaald door: Erna van Barneveld
Nadere informatieHoudt u er alstublieft rekening mee dat het 5 werkdagen kan duren voordat uw taalniveau beoordeeld is.
- Instructie Deze toets heeft als doel uw taalniveau te bepalen. Om een realistisch beeld te krijgen van uw niveau,vragen we u niet langer dan één uur te besteden aan de toets. De toets bestaat uit twee
Nadere informatieDE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?.
DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?. Amersfoort, 21 augustus 2007 John van den Hout Geachte aanwezigen, Toen ik me voorbereidde om voor u dit verhaal te houden, was mijn eerste gedachte: Wat
Nadere informatieLES 4. Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116
LES 4 Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116 De boodschap God hoort en verhoort onze gebeden voor elkaar. Leertekst: Terwijl Petrus onder zware bewaking zat
Nadere informatieTeksten van de liederen die gospelkoor Inspiration tijdens deze Openluchtdienst zingt.
Don t you worry There s an eternity behind us And many days are yet to come, This world will turn around without us Yes all the work will still be done. Look at ever thing God has made See the birds above
Nadere informatieMag ik jou een vraag stellen?
Mag ik jou een vraag stellen? Mag ik jou, die dit leest, een zeer belangrijke vraag stellen? Stel dat je vandaag zou sterven, doordat er iets verschrikkelijks gebeurt, bijvoorbeeld een auto ongeluk of
Nadere informatieHelp Mij, Jezus R. Brinkman, Stg. BTO Yarah/EBG Noordhoorn 2015
Help Mij, Jezus R. Brinkman, Stg. BTO Yarah/EBG Noordhoorn 2015 Eén van de weinige liedjes met een prachtige, diepe, geestelijke betekenis die ooit in de Top40 heeft gestaan in Nederland is van de componist
Nadere informatieSchrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>
Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor
Nadere informatieAfsluiting kinderjury 2013
Afsluiting kinderjury 2013 Schrijverbezoek: Gerard van Gemert 1. Kastor en Tim Wanneer bent u begonnen met schrijven? Gerard van Gemert is in 2005 begonnen met schrijven toen hij met zijn dochters een
Nadere informatie"Afraid of the Dead ( The Escape ) Hoofdstuk 5"
"Afraid of the Dead ( The Escape ) Hoofdstuk 5" Voor het eerst alleen Ik werd wakker in een kamer. Een witte kamer. Ik wist niet waar ik was, het was in ieder geval niet de Isolatieruimte. Ik keek om me
Nadere informatieDeel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties
Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna
Nadere informatieLesbrief. Een echte man Yvonne Kroonenberg
Lesbrief Een echte man Yvonne Kroonenberg Doe meer met Leeslicht! Bij een aantal boeken in de serie Leeslicht kunt u een gratis lesbrief downloaden van www.eenvoudigcommuniceren.nl. In deze lesbrief staan
Nadere informatieGijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden
Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden zijn ouders hem, maar alle andere konijntjes noemden
Nadere informatieInhoud. Een nacht 7. Voetstappen 27. Strijder in de schaduw 51
Inhoud Een nacht 7 Voetstappen 27 Strijder in de schaduw 51 5 Een nacht 6 Een plek om te slapen Ik ben gevlucht uit mijn land. Daardoor heb ik geen thuis meer. De wind neemt me mee. Soms hierheen, soms
Nadere informatieMedley 4: Liefdes medley
Medley 4: Liefdes medley Wordt nooit verliefd - De Jantjes Zodra ik zestien jaren werd Heeft moeder me gezegd: "Mijn kind, vertrouw het manvolk niet Die kerels zijn zo slecht Ze maken al de meisies gek
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Afgelopen maandag hebben we met de deelnemers van de kring Eigentijds Bijbellezen Paasverhalen gelezen. Vier verhalen van de opstanding, verteld door
Nadere informatieDie Jezus volbracht in zijn leven, toen hij in de wildernis leefde
Kunt u een verhaal over Jezus vertellen dat veel voor u betekent? Ja, Jezus is erg belangrijk voor mij en anderen die geloven dat hij onze redder en heer der levenden is Een belangrijk verhaal voor mij
Nadere informatieComics FILE 4 COMICS BK 2
Comics FILE 4 COMICS BK 2 The funny characters in comic books or animation films can put smiles on people s faces all over the world. Wouldn t it be great to create your own funny character that will give
Nadere informatieWelke moeilijkheden kunnen optreden bij mensen met afasie?
Wegwijs in afasie Inleiding Uw naaste is opgenomen in Gelre ziekenhuizen omdat hij/zij getroffen is door een beschadiging in de hersenen waardoor zijn/haar communicatie is aangetast. Dit heet afasie.
Nadere informatieOP ZOEK NAAR DE VERBINDING TUSSEN PRAKTIJK, ONDERZOEK EN ONDERWIJS
OP ZOEK NAAR DE VERBINDING TUSSEN PRAKTIJK, ONDERZOEK EN ONDERWIJS Susanne Smorenburg, programmamanager Ben Sajetcentrum Marjon van Rijn, docent / onderzoeker HvA / AMC Symposium HBO-V van de Toekomst
Nadere informatieTik-tak Tik-tak tik-tak. Ik tik de tijd op mijn gemak. Ik haast me niet zoals je ziet. Tik-tak tik-tak, ik denk dat ik een slaapje pak.
Tik-tak - Lees het gedicht tik-tak voor. Doe dit in het strakke ritme van een langzaam tikkende klok: Tik - tak - tik - tak Ik tik - de tijd - op mijn - gemak. Enzovoort. - Laat de kinderen vrij op het
Nadere informatieExodus 17,1-7 - Water uit de rots voor mensen met een kort lontje
Exodus 17,1-7 - Water uit de rots voor mensen met een kort lontje Aangepaste dienst Liturgie Voor de dienst speelt de band drie liederen Opwekking 11 Er is een Heer Opwekking 277 Machtig God, sterke Rots
Nadere informatieS e v e n P h o t o s f o r O A S E. K r i j n d e K o n i n g
S e v e n P h o t o s f o r O A S E K r i j n d e K o n i n g Even with the most fundamental of truths, we can have big questions. And especially truths that at first sight are concrete, tangible and proven
Nadere informatieBoekverslag Engels Stepmom door Maggie Rob
Boekverslag Engels Stepmom door Maggie Rob Boekverslag door een scholier 2078 woorden 25 april 2003 6,1 17 keer beoordeeld Auteur Maggie Rob Eerste uitgave 1998 Vak Engels 1. Zakelijke gegevens a. Auteur:
Nadere informatieAnorexia. Inleiding. Wat betekent Anorexia Nervosa nu eigenlijk?
Anorexia Inleiding Ik hou mijn spreekbeurt over Anorexia nervosa. Anorexia is een ernstige ziekte waarbij degene die het heeft zichzelf min of meer uithongert. Deze patiënten zijn dan ook extreem mager.
Nadere informatieVertaling Engels Gedicht / songteksten
Vertaling Engels Gedicht / songteksten Vertaling door een scholier 1460 woorden 23 januari 2002 5,4 399 keer beoordeeld Vak Engels Songtekst 1 Another day in paradise Artiest: Brandy & Ray J She calls
Nadere informatieJohannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons
Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons Dankdag voor gewas en arbeid Liturgie Voorzang LB 448,1.3.4 Stil gebed Votum Groet Zingen: Gez 146,1.2 Gebed Lezen: Johannes 6,1-15 Zingen: Ps
Nadere informatieDie nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang.
Vanavond ga ik mijn man vertellen dat ik bij hem wegga. Na het eten vertel ik het hem. Ik heb veel tijd besteed aan het maken van deze laatste maaltijd. Met vlaflip toe. Ik hoop dat de klap niet te hard
Nadere informatieU schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo?
Wablieft praat met Paul Verhaeghe De maatschappij maakt mensen ziek Materieel hebben we het nog nooit zo goed gehad. De meesten van ons hebben een inkomen, een dak boven ons hoofd Toch voelen veel mensen
Nadere informatieOntmoetingskerk - Laren NH - 20 april 2014 - Pasen Mattheüs 28: 1-10
Ontmoetingskerk - Laren NH - 20 april 2014 - Pasen Mattheüs 28: 1-10 Zondagsnacht, terwijl soldaten op wacht staan bij het graf, komt er een luide stem uit de hemel. Ze zien hoe de hemelen zich openen
Nadere informatie0-3 maanden zwanger. Zwanger. Deel 1
Zwanger Ik was voor het eerst zwanger. Ik voelde het meteen. Het kon gewoon niet anders. Het waren nog maar een paar cellen in mijn buik. Toch voelde ik het. Deel 1 0-3 maanden zwanger Veel te vroeg kocht
Nadere informatieBoek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem
Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom
Nadere informatie13 Jij en pesten. Ervaring
82 13 Jij en pesten Wat doe ik hier vandaag? P Ik word me ervan bewust hoe erg het is om iemand te pesten en gepest te worden. P Ik leer dat ik met anderen steeds weer respectvol moet omgaan. P Ik ken
Nadere informatieJohanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen
1 Gedichten, geïnspireerd door bomen Geheimen In het donker huizen bomen die overdag gewoner zijn. Wij slaan de bochten van een pad mee om en gaan, ontkomen aan het licht af op geheimen.kleine geluiden
Nadere informatieDe kerker met de vijf sloten. Crista Hendriks
De kerker met de vijf sloten Crista Hendriks Schrijver: Crista Hendriks Coverontwerp: Pluis Tekst & Ontwerp ISBN: 9789402126112 Crista Hendriks 2014-2 - Voor Oscar... zonder jou zou dit verhaal er nooit
Nadere informatieH E T V E R L O R E N G E L D
H E T V E R L O R E N G E L D Personen Evangelieschrijver Vrouw (ze heet Marie) Haar buurvrouwen en vriendinnen; o Willemien o Janny o Sjaan o Sophie (Als het stuk begint, zit de evangelieschrijver op
Nadere informatieLEZEN FICTIE BK 1 LEKKER LEZEN PERRON 1
LEZEN FICTIE BK LEKKER LEZEN PERRON Lekker lezen Daar lag de molen. Donker en dreigend lag hij daar in de sneeuw, als een sterk, gevaarlijk dier dat loert op zijn prooi. Ik hoef er helemaal niet heen,
Nadere informatie10. Gebarentaal [1/3]
10. Gebarentaal [1/3] 1 Gebarentalen Stel, je kunt niets horen. Je bent doof. Hoe praat je dan met andere mensen? Je kunt liplezen, maar dat is moeilijk en je mist dan toch nog veel van het gesprek. Bovendien
Nadere informatieBoekverslag Big Sister Live
Boekverslag Big Sister Live Romee Bierman klas 3.2 Samenvatting Het boek gaat over Bambi, ze is een meisje van 18 jaar. Ze voelt zich erg eenzaam omdat ze heel veel alleen thuis is. Haar vader is weg en
Nadere informatiede aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.
Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.
Nadere informatieWater Egypte. In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven.
Water Egypte In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven. Ik ga naar een restaurant in Nederland. Daar bestel ik een glas water. De ober vraagt
Nadere informatiesarie, mijn vriend kaspar en ik
sarie, mijn vriend kaspar en ik Leen Verheyen sarie, mijn vriend kaspar en ik is een theatertekst voor kinderen vanaf 4 jaar en ging in première op 12 september 2009 bij HETPALEIS in Antwerpen 1 ik: het
Nadere informatieERVARINGSDESKUNDIGEN & HERSTELONDERSTEUNING
ERVARINGSDESKUNDIGEN & HERSTELONDERSTEUNING Samenstelling & Presentatie Menno van Veen I LL BE YOUR MIRROR I'll be your mirror Reflect what you are, in case you don't know I'll be the wind, the rain and
Nadere informatieEerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten
Doortje Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten isbn: 978-90-484-0769-9 nur: 344 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgenomen
Nadere informatieOver ALS spreken. Inhoud. Wat is ALS? 1. Waardoor wordt ALS veroorzaakt? 1. Wat doet ALS met een patiënt? 1. Hoe kan je jouw vriend(in) bijstaan?
Inhoud Over ALS spreken Wat is ALS? 1 Waardoor wordt ALS veroorzaakt? 1 Wat doet ALS met een patiënt? 1 Hoe kan je jouw vriend(in) bijstaan? 2 voor vrienden Wanneer de vader of moeder van je vriend(in)
Nadere informatieZaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie
Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie
Nadere informatieKOPIEERBLADEN. THEMA 5: Ik wil ridder worden! Plantyn - TotemTaal - Thema 5: ik wil ridder worden!
KOPIEERBLADEN THEMA 5: Ik wil ridder worden! 97 97 Wat moet je doen om ridder te worden? Vind je dit goed? Moet er nog iets bij? Als je de opdrachten hier goed uitvoert, krijg je een ridderdiploma. Page
Nadere informatieGeelzucht. Toen pakte een vrouw mijn arm. Ze nam me mee naar de binnenplaats van het huis. Naast de deur van de binnenplaats was een kraan.
Geelzucht Toen ik 15 was, kreeg ik geelzucht. De ziekte begon in de herfst en duurde tot het voorjaar. Ik voelde me eerst steeds ellendiger worden. Maar in januari ging het beter. Mijn moeder zette een
Nadere informatieLES 10. Sluipaanval. Doe Lees 1 Samuël 24.
LES Sluipaanval Ben je wel eens gepest? Is er iemand die altijd vervelend tegen jou doet? Heb je ooit geprobeerd om die persoon terug te pakken? (Zie 1 Samuël 24; Patriarchen en Profeten, blz. 603-615)
Nadere informatieO, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.
Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan
Nadere informatie