w w w. N a n o S o c. b e

Transcriptie

1

2

3 Inhoudstafel 1 Inleiding 4 Waarom deze brochure 4 Hoe zijn we te werk gegaan 4 Wat leest u in deze brochure 4 Het NanoSoc-project 5 Doel 5 Drie casussen 5 Verantwoording 5 Visies 6 Visies als strategische instrumenten 6 Visies wedijveren 7 Welke visies doen de ronde 8 Officiële routekaarten 8 Literatuur, evenementen, media 9 Technologisch determinisme of co-evolutie van techniek en maatschappij 10 Visies van NanoSoc-deelnemers 12 Nanotechnologische toepassingen 12 Maatschappelijke uitdagingen 13 Thema s voor maatschappelijk debat 15 Onderliggende mens- en maatschappijvisies 17 Technologisch reductionisme 18 Functionele en slimme materialen 18 Screen and intervene 19 Anywhere, anytime, anyplace 20 Vooruitblik 23 Referenties 24 Het NanoSoc team 25 Inhoudstafel

4 2 Inleiding Waarom deze brochure Hoe kijkt men in Vlaanderen en over de grenzen aan tegen de mogelijke maatschappelijke veranderingen die gepaard gaan met de invoering van nanotechnologieën? Dat wil NanoSoc onderzoeken. We hopen in deze brochure een aantal visies te presenteren die het publieke debat in Vlaanderen kunnen voeden. Deze visies kunnen onder meer de nano-onderzoekers helpen om de juiste strategische keuzes te maken, keuzes die het langetermijnbelang dienen, zowel van onze maatschappij als van de globaliserende wereld. Nanotechnologieën voor de Maatschappij van Morgen, kortweg NanoSoc, is een onderzoeksproject gefinancierd door de Vlaamse Overheid, meer in het bijzonder door het Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door wetenschap en technologie in Vlaanderen (IWT). Hoe zijn we te werk gegaan Wat leest u in deze brochure Deze brochure biedt een staalkaart van toekomstvisies op nanotechnologie. We putten uit beleidsdocumenten en persartikels en we gaan na welke meningen de verschillende NanoSoc-deelnemers erop na houden. Die deelnemers zijn hoofdzakelijk Vlamingen. Nanoonderzoekers zijn wel vaak buitenlanders, omdat nano-onderzoeksgemeenschappen nu eenmaal internationaal samengesteld zijn, uitzonderingen niet te na gesproken 1. We gaan ervan uit dat de visies van onze NanoSoc-deelnemers niet helemaal origineel zijn, omdat zij sowieso beïnvloed zijn door de visies die volop de ronde doen. Deze visies kunnen meer of minder lokaal zijn, meer of minder abstract, meer of minder generiek, meer of minder speculatief, en afhankelijk van de toehoorder in kwestie, meer of minder aantrekkelijk. Deze visies worden verspreid via diverse kanalen, zoals evenementen, media, beleidsdocumenten van overheden, bedrijven, sectororganisaties en onderzoeksgemeenschappen. In deze brochure willen we eerst uitleggen waarom we zoveel belang hechten aan die zogenaamde visies. Deze brochure wil ook een staalkaart bieden van de vele visies die in Vlaanderen circuleren. Bovendien willen wij tonen hoe NanoSoc-deelnemers denken over nanotechnologie, welke technologische applicaties zij voor ogen hebben en op welke maatschappelijke problemen deze toepassingen een oplossing moeten bieden. Er wordt ten slotte nagegaan welke verwachtingen en angstgevoelens onze deelnemers associëren met nanotechnologie. Om tot deze inzichten te komen, heeft de onderzoeksgroep van NanoSoc verschillende interactieve oefeningen georganiseerd. In de eerste drie oefeningen hebben wij deelnemers gevraagd om, alleen of in groep, verhalen te verzinnen en zich in die verhalen in te leven. De vierde oefening bestond uit een reeks mondelinge interviews. De laatste oefening was een combinatie van lezingen en discussies Aan de eerste oefening nam een gemengd gezelschap deel van nano-onderzoekers, burgers met een meer dan gemiddelde interesse in wetenschap en technologie en experts met een sociaalwetenschappelijke achtergrond (eind begin 2007; 60-tal deelnemers). De tweede oefening richtte zich op burgers van alle leeftijden, met zeer uiteenlopende opleidingen, interesses en werkervaring (september 2007; 45-tal deelnemers). De derde oefening spitste zich dan weer toe op nano-onderzoekers, verbonden aan de faculteit Wetenschappen van de Universiteit Antwerpen en het Leuvense onderzoeksinstituut IMEC (juni 2008; 40-tal deelnemers). De vierde oefening voelde laatstgenoemde onderzoeksgemeenschappen opnieuw aan de tand. Ditmaal kwamen niet alleen uitvoerende functies aan het woord, maar ook managers (doorlopend ; 15-tal deelnemers). Bij de laatste oefening, tot slot, werden vertegenwoordigers van verschillende organisaties betrokken: zowel organisaties die het gebruik van nanotechnologie promoten (bedrijven, sectororganisaties, administraties verantwoordelijk voor het Vlaamse innovatiebeleid) als instellingen die zich richten op gebruikers (milieu- en consumentenorganisaties, ziekenfondsen, zorg- en patiëntenorganisaties, administraties verantwoordelijk voor onderwijs, milieu, zorg en volksgezondheid) (november 2008; 45-tal deelnemers). 1 Dit verklaart waarom er in deze brochure zowel citaten in het Nederlands als in het Engels te vinden zijn. Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

5 Het NanoSoc-project Wat er van zij, er bestaan vele soorten nanotechnologieën. Wij hebben ons voor dit onderzoeksproject beperkt tot drie groepen of liever drie domeinen. De constructie en manipulatie van nanodeeltjes en mesoporeuze materialen (cfr. de casus Nieuwe materialen ), de koppeling van biologische materie en micro- of nano-elektronica (de casus Bio-onchip ), en netwerken van piepkleine computers die draadloos met elkaar communiceren en ingebouwd kunnen worden in ons lichaam, onze kledij en onze omgeving (de Slimme omgeving ) 2. 3 Doel Verantwoording Het NanoSoc-project wil het debat over nanotechnologieën verrijken met visies die vooralsnog minder of niet aan bod komen. Er leven onder meer bij wetenschappers immers dominante visies op nanotechnologie. Zolang andere maatschappelijke groepen, gewone burgers of het middenveld, niet betrokken worden bij dit debat, kunnen de wetenschappelijke visies bezwaarlijk bogen op een breed maatschappelijk draagvlak. Daarom willen wij in kaart brengen hoe promotoren én mogelijke toekomstige gebruikers tegen nanotech aankijken. Wat zijn hun verwachtingen, noden, wensen en zorgen? Uiteindelijk willen we in samenspraak met nano-onderzoekers van de Universiteit Antwerpen en het Leuvense IMEC de voorlopige resultaten van dit debat integreren in een oefening van strategische planning, die qua aanpak verder gaat dan in industriële kringen gebruikelijke routekaart-oefeningen. Roadmapping is in dit geval immers niet de beste aanpak en heeft heel wat nadelen, zoals de Duitse filosoof Alfred Nordmann terecht opmerkt: Nordmann I tend to be very critical towards roadmapping exercises because they are too future-oriented and thus import all the problems associated also with our ignorance regarding the future, which are especially large in the case of a technology that is defined only in terms of its potentialities. I would recommend instead an approach that seeks to match an awareness of publically recognized problems to existing capabilities. Roadmapping would then be an exercise of identifying the missing steps and trying to evaluate the difficulties they pose. These evaluations could include reflections on limits of knowledge and could incorporate concerns of citizens (Nordmann 2008) Drie casussen Wat is nanowetenschap? Wat is nanotechnologie? De discussie over de precieze definitie is nog altijd niet uitgeklaard. De grenzen tussen wat wel en wat niet tot nanotechnologie wordt gerekend, zijn nog altijd niet afgebakend. Waarom praten helpt Een breder debat over nanotech komt allereerst technisch-wetenschappelijke innovatie ten goede. Het laat promotoren van nieuwe en opkomende technologieën toe om op een (maatschappelijk) onderbouwde en dus strategisch minder risicovolle manier keuzes te maken. Ook nano-onderzoekers hebben baat bij zo n debat. Een ruimere waaier van invalshoeken, kan voor hen immers een bron van inspiratie zijn. Het laat onderzoekers toe om technisch-wetenschappelijke opportuniteiten te ontwaren en randvoorwaarden te definiëren die voorheen niet aan de orde waren. Tot slot is zo n debat in ons aller belang, want als de overheid onderzoek en innovatie financiert, moet dat uiteindelijk tegemoetkomen aan de noden en verwachtingen van een ruim publiek. Publieke debatten kunnen de wetenschap en technologie nopen om hun rol te herdenken in onze huidige samenleving en de rol van onderzoekers en promotoren te herdefiniëren. Voorlopig hebben veel promotoren en onderzoekers echter koudwatervrees ten aanzien van publieksparticipatie in technisch-wetenschappelijke innovatie. Velen ervaren een externe inbreng als bedreigend en zien niet onmiddellijk de kansen ervan in. Misschien heeft dit deels te maken met de economische, politieke en culturele context waarin ze werken. Vooruitgang is relatief In onze moderne maatschappijen staat technisch-wetenschappelijke vooruitgang nog altijd gelijk met maatschappelijke vooruitgang. De vooruitgangsgedachte rechtvaardigt dat publieke middelen aangewend worden voor het stimuleren en financieren van technischwetenschappelijk onderzoek (Sarewitz 1996; Zilsel 2000). Maar vooruitgang dekt vele ladingen. Sommigen interpreteren vooruitgang louter in economische zin, in termen van groei of concurrentiepositie. De term kan echter verwijzen naar sociale robuustheid : we spreken van vooruitgang als veranderingen die gepaard gaan met de introductie van nieuwe technologieën, ook aanvaardbaar zijn voor een ruim publiek (Gibbons et al. 1994). Publieke waarde is een ander criterium om vooruitgang te definiëren: vooruitgang is er maar als de veranderingen ook beantwoorden aan de pluraliteit van waarden die burgers koesteren (Bozeman 2007; Bozeman and Sarewitz 2005). Vooruitgang kan tenslotte ook een ethische lading krijgen, wanneer vooruitgang bijdraagt tot duurzame ontwikkeling en dus tot intergenerationele rechtvaardigheid. 2 In de NanoSoc-brochure Nanotechnologie Gewikt en Gewogen (Goorden et al. 2008) vindt de lezer verhalen die een beeld geven van welke toepassingen in deze drie domeinen mogelijk zijn. Uiteraard zijn deze drie domeinen niet strikt gescheiden. Toepassingen die ontwikkeld worden in het ene domein zijn vaak nodig om toepassingen in andere domeinen mogelijk te maken. Het NanoSoc Project

6 4 Controverse Visies Het geloof in maatschappelijke vooruitgang via technologische vernieuwing is sinds de zestiger jaren geen evidentie meer. Misschien heeft het opkomen van kernenergie, ICTtoepassingen en genetisch gewijzigde organismen of GGO s daar wel mee te maken (Guston and Sarewitz 2002; Kitcher 2001). Tegenwoordig lijkt het zelfs alsof nieuwe en opkomende technologieën, zoals nanotechnologie, synthetische biologie, cognitieve wetenschappen, en de convergentie van deze onderzoeksdomeinen, sowieso aanleiding geven tot wetenschappelijke en maatschappelijke controverse. Dergelijke controverse noopt openbare besturen tot beheer en beheersing van technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen. Europa grijpt ook in en hanteert met betrekking tot technologische innovatie het voorzorgsprincipe. De Unie spoort de lidstaten aan om via informatie, educatie en participatie het brede publiek te betrekken bij technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen. Visies als strategische instrumenten Promotoren van technisch-wetenschappelijke innovaties beroepen zich al dan niet bewust op visies of verbeeldingen om de veelheid aan reacties, onderzoeks- en beleidsinitiatieven op één lijn te krijgen en zo te komen tot productieve samenwerking (Grunwald 2004). Zo n fundamentele visie luidt bijvoorbeeld dat men ooit in staat zal zijn om de wereld atoom per atoom te herscheppen, zodra men de materie op atomaire schaal weet te manipuleren. Een mengeling van feiten en fictie NANOSOC ALS EXPERIMENT Wij willen ons steentje bijdragen in het verbreden van het maatschappelijk debat rond nanotechnologie. Maar ook voor ons is het koffiedik kijken of de resultaten van ons project benut zullen worden, dan wel als irrelevant van tafel geveegd of erger nog, misbruikt zullen worden. Het NanoSoc-team pretendeert niet dat haar onderzoeksaanpak de enige, noch de beste manier is om bij te dragen tot de maatschappelijke robuustheid van nanotechnologische ontwikkelingen. NanoSoc is in de eerste plaats een onderzoeksproject, een sociaal-wetenschappelijk experiment. De mate waarin de resultaten al dan niet benut zullen worden, dient voorwerp te zijn van bijkomend sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Visies, zoals ze in de brochure aan bod komen, zijn een mengeling van feiten en fictie. Zij bevatten fictieve, utopische elementen, maar leggen ook een claim op technisch-wetenschappelijke haalbaarheid. Visies zijn geen pure sciencefiction. De bedenkers ervan zijn geen SF-auteurs, maar wetenschappers die geloven dat hun verbeeldingen werkelijkheid kunnen worden, juist omdat zij er reeds op werken. Visies zijn ballonnetjes die door promotoren van nanotechnologie worden opgelaten, ten behoeve van nano-wetenschappers en van de maatschappij in bredere zin. Een mengeling van voorspellen en bewerkstelligen Verbeeldingen pretenderen niet alleen een voorspellende waarde te hebben, ze zijn ook normatief. Ze beschrijven niet alleen de toekomst, maar schrijven ook voor hoe die toekomst eruit moet zien. Bovendien bewerken ze alle toehoorders. Ze schudden kandidaatfinanciers wakker, ze wekken de onderzoeksinteresse van de wetenschappelijke gemeenschap, ze halen de media. Ze eisen de aandacht op en maken toehoorders ontvankelijk voor wat er te gebeuren staat, ze dwingen toehoorders hun eigen voorkeuren en ambities te situeren ten opzichte van de voorgehouden toekomstbeelden. Verbeeldingen helpen met andere woorden het proces van technisch-wetenschappelijke ontwikkeling te stroomlijnen en helpen bij de maatschappelijke acceptatie van technologische en sociale veranderingen. Een communicatieplatform Visies zijn verbeeldingen, gebracht in verhalende vorm. Zij scheppen orde in de wereld(en) van de toekomst. Ze geven mensen en waarden een plaats. Ze geven een idee van een mogelijke, andere orde. Omdat ze een verhaal vertellen, zijn ze erg toegankelijk en kun- Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

7 Visies wedijveren 5 Visies die door promotoren worden verkondigd en waar de maatschappij op voortborduurt, zijn soms, maar niet altijd, onderling verenigbaar. Visies zijn immers niet neutraal of onbevooroordeeld. Zij onthullen iets over de maatschappelijke of politieke positie van degene die de visie verkondigt. Want zij zijn deels het resultaat van de mogelijkheden en beperkingen van het huidige wetenschapssysteem (voorwaarden voor beloning en financiering), de specifieke positie van wetenschappers, de netwerken van concurrenten en financiers, de samenwerkingsverbanden, of nog, de dominante visies op mens en maatschappij. Visies versterken al dan niet bewust de positie van sommige maatschappelijke groepen en verzwakken die van andere. Visies wedijveren met elkaar en vechten om bestaansrecht. Zij geven aanleiding tot een politiek strijdtoneel. Maar niet alle visies komen terecht in de publieke ruimte, noch wegen alle visies even zwaar in de beslissingscentra. Sommige visies zijn dominant. In de Europese en Amerikaanse context zijn technisch-wetenschappelijke visies bijvoorbeeld sterk beïnvloed door economische overwegingen. De belangrijkste drijfveer voor overheidssteun aan technisch-wetenschappelijk onderzoek is economisch van aard. Dat wordt met zoveel woorden gezegd in de Europese beleidsdocumenten. Let bijvoorbeeld op het belang dat aan economische groei wordt gegeven in deze Mededeling van de Europese Commissie, getiteld Naar een Europese strategie voor nanotechnologie. Op de huidige geglobaliseerde markten is voor economische groei innovatie noodzakelijk, die op haar beurt weer afhankelijk is van onderzoek. O&O van wereldklasse is een essentieel onderdeel van het proces, maar er zijn nog andere aspecten waarmee rekening moet worden gehouden. Het gaat om vijf stuwfactoren: O&O, infrastructuur, onderwijs en opleiding, innovatie, en de maatschappelijke dimensie (COM 2004). Figuur 1: Dit is de cover van het bekende rapport van de National Science and Technology Council (Roco, 1999), met volgende tekst en uitleg: This combination of a scanning tunneling microscope image of a silicon crystal s atomic surfacescape with cosmic imagery evokes the vastness of nanoscience s potential. nen ze een verbindende, bemiddelende rol spelen. Ze vormen met andere woorden een gemeenschappelijk platform (Lösch 2006). Maar visies helpen ons niet enkel te communiceren en van gedachten te wisselen over hoe de toekomst er zou kunnen uitzien. Ze overtuigen ook. Wie een visie naar voren schuift, wil andere wetenschappers, kandidaat-financiers en toekomstige gebruikers, winnen voor zijn of haar versie van de toekomst. Zo n promotor wil de toehoorder niet zozeer diets maken dat zijn visie waar is, dan wel iedereen ervan overtuigen dat zijn visie geloofwaardig is, haalbaar en zinvol. Het is vooral de overheid die bepaalt aan welke onderzoeksdomeinen publieke middelen worden gegeven. Onderzoekers en onderzoeksinstellingen spelen weliswaar een belangrijke rol in het formuleren van de onderzoeksvragen- en programma s binnen deze domeinen. Maar feit blijft dat almaar vaker wordt aangestuurd op onderzoeksvragen die op korte of middellange termijn uitmonden in valoriseerbare of commercialiseerbare producten. Dus het economische argument krijgt almaar meer gewicht. Ter illustratie: In Europa heeft men zogenaamde technologieplatformen opgericht. Deze Technology Platforms zijn in het leven geroepen om ervoor te zorgen dat technisch-wetenschappelijk onderzoek optimaal wordt omgezet in concrete toepassingen. Deze platformen dienen te voldoen aan een aantal eisen. Zij moeten gericht zijn op een Europees probleem (zoals vergrijzing, energieschaarste, vervuiling). Er moet een routekaart (roadmap) kunnen uitgewerkt worden, met de formulering van een visie op het centrale probleem, een strategie om het probleem aan te pakken en, tot slot, een gedetailleerd actieplan. Die platformen staan echter altijd onder leiding van de actoren die uiteindelijk de toepassingen op de markt zullen brengen, waardoor natuurlijk vooral gezocht worden naar noden, producten en diensten waarvoor voldoende koopkracht aanwezig is. Gevolg? Een overwicht van economische overwegingen. Dat is niet zonder gevaar, want vooral de visies die een plaats weten te verwerven in dergelijke industriële routekaarten, krijgen de volle aandacht van onze nano-onderzoekers. Visies

8 6 Welke visies doen de ronde Er zijn heel wat visies in omloop met betrekking tot nanotechnologie. Promotoren sturen er de wereld in, financiers, wetenschappelijke genootschappen, publieke en private beleidsinstanties, kunstenaars, bedrijven en sectororganisaties, middenveldorganisaties en ngo s of individuele burgers pikken die op en gaan ermee aan de slag. Visies veranderen, worden gecombineerd, getransformeerd of aangevuld. In deze brochure willen wij u eerst en vooral een staalkaart bieden van de bestaande visies. In een tweede deel zoomen wij in op de visies van onze NanoSoc-deelnemers. Over welke toepassingen spreken zij? Waarin schuilen de verschillen en de gelijkenissen? Op welke uitdagingen bieden deze toepassingen een antwoord? Welke gevoelens koesteren de deelnemers ten aanzien van de veranderingen die nanotechnologieën teweegbrengen? In laatste instantie zullen we ook trachten de onderliggende mens- en maatschappijvisies te achterhalen. Chemical industry R&D Roadmap This novel approach requires a robust understanding of the fundamental scientific principles operating at the nanoscale, including interdependent structure-property relationships. (...) The capability will accelerate nanomaterial development, moving the field from today s discovery-based science and product development to application-based problem solving in the future (...). Once the capability becomes available, large numbers of diverse products could rapidly enter global markets to solve long-standing problems and stimulate economic growth for decades to come [eigen cursivering] (CIV2020TP 2003). Officiële routekaarten Om een indruk te krijgen van de visies die promotoren van nanotechnologieën verspreiden, heeft het NanoSoc-team zich voornamelijk gebaseerd op documenten die door onderzoekers van de Universiteit Antwerpen en van het IMEC zijn aangereikt (AIRI 2006; BACAS 2008; CIV2020TP 2003; ETP 2005; ETP 2006; ISTAG 2003; ITU 2005; Marent et al. 2003; Nanoroadmap; Schmidt 2002; Van Doom et al.; Vision ). De visies die promotoren in dergelijke documenten naar voren brengen, zijn doordrenkt van optimisme. Getuige volgende citaten: Nanoroadmap Synthesis Report Nanotechnology for Health The ageing population, the high expectations for better quality of life and the changing lifestyle of European society call for improved, more efficient and affordable health care. Nanotechnology can offer impressive resolutions, when applied to medical challenges like cancer, diabetes, Parkinson s or Alzheimer s disease, cardiovascular problems, inflammatory or infectious diseases [eigen cursivering] (ETP 2005). The past years have seen an unprecedented growth of R&D activity in the field of nanotechnology propelled by the belief that nanotechnology represents a radically new approach to manufacturing which is bound to revolutionise practically all the industrial sectors and everyday life in this beginning of the 21st Century [eigen cursivering] (AIRI 2006). Ambient Inelligence: From vision to reality The concept of Ambient Intelligence (AmI) provides a wide-ranging vision on how the Information Society will develop. The emphasis of AmI is on greater user-friendliness, more efficient services support, user-empowerment, and support for human interactions. ( ) people are surrounded by intelligent intuitive interfaces that are embedded in all kinds of objects. The Ambient Intelligence environment is capable of recognising and responding to the presence of different individuals. And, most important, Ambient Intelligence works in a seamless, unobtrusive and often invisible way (ISTAG 2003). Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

9 7 De intelligente omgeving Ambient intelligence, smart environment, pervasive/ubiquitous computing, intelligente omgeving, het zijn allemaal synoniemen die het nieuwe technologische tijdperk omschrijven dat gradueel werkelijkheid zal worden in de komende 10 jaar ( ). In dit nieuwe computertijdperk zullen computersystemen (letterlijk en figuurlijk) naar de achtergrond verdwijnen terwijl de mens naar de voorgrond zal verschuiven om zo de kwaliteit van het dagelijkse leven te verbeteren. In de toekomst zal de technologie zich dus meer aanpassen aan de mens en zich ten dienste stellen van het comfort van de mens, daar waar in het verleden de mens zich steeds opnieuw sterk diende aan te passen aan de snel-wijzigende technologieën. Men zal dan op elk ogenblik van de dag en op elke willekeurige plaats op een gebruiksvriendelijke en transparante manier snel toegang krijgen tot informatie en elektronische diensten i.p.v. via een toetsenbord of via sensoriële gewaarwording (Marent et al. 2003). Literatuur, evenementen, media Technisch-wetenschappelijke visies die de publieke ruimte bereiken, geven aanleiding tot min of meer fantastische variaties op dezelfde thema s. Dergelijke visies zijn ook een dankbare bron van inspiratie voor sciencefiction-schrijvers. In het volgende fragment uit het boek Prey van Michael Crichton is de toon een stuk grimmiger dan in boven vernoemde routekaarten. In dit boek weerklinkt een echo van de groene blubber -theorie, een doembeeld dat mede dankzij prins Charles onder de publieke aandacht is gekomen 3. were blown into the desert, evolving and eventually forming autonomous swarms. fast rate. The swarms exhibit predatory behavior, attacking and killing animals in wild. Most alarmingly, the swarms seem to possess rudimentary intelligence, the ability to quickly learn and to innovate. The swarms tend to wander around the fab plant during the day but quickly leave when strong winds blow or night falls. ( ) Jack is attacked by the swarms. He barely manages to get through the airlock inside the lab before falling unconscious from an anaphylactic shock. ( ) Persuaded by Jack, the team decides to destroy the swarm. They believe that the swarm must have nested in the desert to reproduce. They decide to attempt to find this nest by tagging the swarm with radioactive isotopes and following them back to their nest at night. Under the cover on a strong wind that forces the swarms to remain dormant, the team goes outside to a storage shack to find the isotopes and build a spray device. However, as the wind dies down, four swarms attack the shack and eventually kill David and Rosie. The rest of the team are forced to take shelter in the cars parked outside. The Swarms begin an attempt to enter the cars. The team notices that these swarms are more advanced than the ones they saw before: They are capable of tracing tracks, trip their prey by making the ground slippery, take snapshots of their prey and form up into a flat surface to display 2D rudimentary still images ( ). Voor de geschreven en gesproken pers zijn technisch-wetenschappelijke visies dikwijls een vette kluif. Getuige een aantal artikels die in 2008 verschenen zijn in de Vlaamse en internationale pers. Prey van Michael Crichton Vlaamse en internationale pers Ricky ( ) reveals that building contractors failed to properly install filters in a certain vent in the building [of a nanorobotics company]. As a result, hazardous elements such as ( ) assemblers, ( ) bacteria, and ( ) nanobots Textiel van de 21ste eeuw (De Standaard, 5/11/2008), over antistralingskledij, pleisters die de hartslag meten, kunstgras zonder latex, vuurgordijnen uit vulkanisch gesteente. Dit is de gsm van de toekomst (De Standaard, 18/3/2008) De Morph-gsm (...)is de gsm zoals we hem in de toekomst zullen kennen. Hij is volledig flexibel en elastisch, waardoor je hem als armband 3 Bill Joy, een vooraanstaand wetenschapper van Sun Microsystems, omschreef als eerste het grey goo-probleem in zijn artikel Why the Future Doesn t Need Us (Wired, 2000). Daarin oppert hij de mogelijkheid dat nanobots zich zo snel en op ongecontroleerde manier reproduceren dat zij alles op hun pad veranderen in een grijze of groene blubber en aldus het voortbestaan van de mensheid in gevaar brengen (Selin, C. (2007). Expectations and the Emergence of Nanotechnology. Science, Technology & Human Values, 32, ). Welke visies doen de ronde

10 8 kan dragen. (...) Aan de batterij moet je ook niet meer denken, want hij laadt zichzelf op met zonne-energie. Bovendien is de nieuwe gsm zelfreinigend, en volledig transparant. (...) De Morph-telefoon mag dan nog maar een concept zijn, het is geen sciencefiction. De gsm bestaat nog niet, maar alle technologie is voorhanden. De vraag is niet of het er ooit zal zijn, de vraag is wanneer. (...) Het concept is te bewonderen tijdens de Design and the Elastic Mind-tentoonstelling in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York. Swallow the surgeon (The Economist, 4/9/2008) Tiny medical robots are being developed that could perform surgery inside patients with greater precision than existing methods. In the 1966 film Fantastic Voyage, a submarine carrying a team of scientists is shrunk to the size of a microbe and injected into a dying man. The crew s mission is to save the man s life by dissolving a blood clot deep inside his brain. After a harrowing journey through the patient s body, the scientists succeed: the clot is destroyed and the patient cured. For decades, scientists and fiction writers alike have been fascinated by the possibility of tiny machines that can enter a patient, travel to otherwise inaccessible regions, and then diagnose or repair problems with far less pain and with far greater precision than existing medical procedures. In his famous speech from 1959, There s Plenty of Room at the Bottom, Richard Feynman, an American physicist, called this concept swallow the surgeon. More recently proponents of nanotechnology have imagined swarms of nanobots tiny machines just billionths of a metre, or nanometres, across that might fix mutations in a person s DNA or kill off cancer cells before they have a chance to develop into a tumour. Such nanobots still exist only in the realm of science fiction, of course, and it may take decades before they become practical. But there is progress in developing small medical robots for sensing, drug delivery or surgery inside the human body. (...) De eerste duizendjarigen zijn nu al geboren (Humo, 4/11/2008) Wijlen Herman Le Compte beweerde dat hij duizend jaar zou worden. De feiten hebben hem inmiddels ongelijk gegeven, maar als we de Britse wetenschapper Aubrey de Grey mogen geloven, had de dokter een punt. De Grey heeft een methode ontwikkeld, Strategies for Engineered Negligible Senescence of kortweg SENS, om de gevolgen van veroudering ongedaan te maken. Het principe is even simpel als geniaal: om de zoveel tijd krijgt je lichaam een onderhoudsbeurt, en je bent weer als nieuw. Het zal nog wel een paar decennia duren voor de technologie helemaal gebruiksklaar is, maar volgens De Grey zijn de eerste duizendjarigen nu al geboren: tegen de tijd dat zij beginnen af te takelen, staat SENS klaar om de slijtage te herstellen. En vanaf dan kan het allemaal: moeder worden op je 250ste, op je 400ste de Mont Ventoux opfietsen, met de achterkleinkinderen van je achterkleinkinderen je 600ste verjaardag vieren. Alleen met pensioen gaan op je 65ste zal dan wat moeilijker liggen. Aubrey de Grey (45), van opleiding computeringenieur, komt aan de kost als expert in genetische data-analyse aan de universiteit van Cambridge. Kennelijk heeft hij daar geen voltijdse baan aan, want vijftien jaar geleden begon hij zich te verdiepen in de biogerontologie, zeg maar: de wetenschap van het ouder worden. Hoe omstreden ook, zijn theorieën verschijnen in toonaangevende vakbladen en worden aan wetenschappelijke peer reviews blootgesteld. Het befaamde Massachusetts Institute of Technology (MIT) heeft in 2005 zelfs een SENS Challenge uitgeschreven: dollar voor wie er als eerste in slaagt SENS met wetenschappelijke argumenten onderuit te halen. De helft van dat bedrag werd overigens toegezegd door The Methuselah Foundation, De Greys eigen stichting die de wereldwijde strijd tegen veroudering ondersteunt. Al vijf teams van wetenschappers hebben hun kans gewaagd, voorlopig zonder succes. (...) Technisch-wetenschappelijke visies wekken ook de interesse van kunstenaars. Dat blijkt onder meer uit de videodocumentaire Technocalyps van Frank Theys, die in het najaar van 2006 te zien was in verschillende Vlaamse schouwburgen. Hierin verkende de regisseur verschillende wetenschappelijke pogingen om de menselijke sterfelijkheid te omzeilen. Kunstenaars waagden zich aan een dialoog met nieuwe technologie tijdens In.tangible. scape.s (Leuven, najaar 2008, een samenwerking tussen IMEC en Addict), op het NanoNufestival (Brussel, najaar 2007, georganiseerd door het Vlaamse parlementaire Instituut voor Samenleving en Technologie), en het Homo futuris -festival (Gent, september 2006, een samenwerking tussen het UNESCO Centrum Vlaanderen en Kunstencentrum Vooruit). Het NanoNu-festival toonde overigens niet alleen artistieke interpretaties van de nieuwe technologische mogelijkheden. Het was vooral bedoeld om het publieke debat aan te zwengelen. Wetenschapsmusea, universiteiten en overheden laten zich niet onbetuigd. Zij organiseren ook tentoonstellingen om het ruime publiek warm te maken voor toekomstige wetenschappelijke en technologische realisaties. Een sprekend voorbeeld is de rondreizende wetenschapstentoonstelling Science Tunnel, die in België al tweemaal te zien was (in het najaar van 2008 aan de Universiteit Hasselt, in maart 2007 in Brussel) 4. Technologisch determinisme of co-evolutie van techniek en maatschappij Visies die bij het grote publiek de ronde doen, zijn vaak uitgesproken positief of negatief. 4 In de tentoonstelling worden recente evoluties uit de wetenschap getoond. De Science Tunnel is ontwikkeld door de Max Planck Society. De tentoonstelling was eerder te zien in Tokio, Singapore, Shanghai, Dresden, Johannesburg, Seoul, Berlijn en Brussel. In Brussel werd de tentoonstelling getoond ter gelegenheid van de lancering, in maart 2007, van het zevende Europees kaderprogramma voor onderzoek. Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

11 De stelligheid waarmee utopische of apocalyptische visies geponeerd worden, wekt soms de indruk dat technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen niet voor bijsturing of onderhandeling vatbaar zijn. Alsof men deze ontwikkelingen hoogstens kan stimuleren of afremmen. Dergelijke opvatting werkt polarisering in de hand. Wij bij NanoSoc gaan ervan uit dat wetenschap en technologie zich nooit los van de maatschappij kunnen ontwikkelen. Welke richting een onderzoek uitgaat is de resultante van diverse maatschappelijke wisselwerkingen. In sociaal-wetenschappelijk jargon spreekt men van co-evolutie van techniek en maatschappij. De omstandigheden waarin onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden, zijn met andere woorden meebepalend voor de technologische paden die bewandeld worden. De lotgevallen van de elektrische auto in de VS kunnen dit verduidelijken. Electric car - Wikipedia It was not until 1895 that Americans began to devote attention to electric vehicles after an electric tricycle was built by A. L. Ryker and William Morrison built a six-passenger wagon both in Many innovations followed and interest in motor vehicles increased greatly in the late 1890s and early 1900s. In 1897, the first commercial application was established as a fleet of New York City taxis built by the Electric Carriage and Wagon Company of Philadelphia. Electric cars, produced in the USA by Anthony Electric, Baker, Detroit, Edison, Studebaker, and others during the early 20th century for a time out-sold gasoline-powered vehicles. These vehicles were successfully sold as city cars to upper-class customers and were often marketed as suitable vehicles for women drivers due to their clean, quiet and easy operation. Due to technological limitations and the lack of transistor-based electric technology, the top speed of these early electric vehicles was limited to about 32 km/h (20 mph). By the turn of the century, America was prosperous and cars, now available in steam, electric, or gasoline versions, were becoming more popular. The years 1899 and 1900 were the high point of electric cars in America, as they outsold all other tyzpes of cars. Electric vehicles had many advantages over their competitors in the early 1900s. They did not have the vibration, smell, and noise associated with gasoline cars. Changing gears on gasoline cars was the most difficult part of driving, and electric vehicles did not require gear changes. While steam-powered cars also had no gear shifting, they suffered from long start-up times of up to 45 minutes on cold mornings. The steam cars had less range before needing water than an electric car s range on a single charge. The only good roads of the period were in town, causing most travel to be local commuting - a perfect situation for electric vehicles, since their range was limited. The electric vehicle was the preferred choice of many because it did not require the manual effort to start, as with the hand crank on gasoline vehicles, and there was no wrestling with a gear shifter. While basic electric cars cost under $1,000, most early electric vehicles were ornate, massive carriages designed for the upper class. They had fancy interiors, with expensive materials, and averaged $3,000 by Electric vehicles enjoyed success into the 1920s with production peaking in The decline of the electric vehicle was brought about by several major developments: - By the 1920s, America had a better system of roads that now connected cities, bringing with it the need for longer-range vehicles. - The discovery of Texas crude oil reduced the price of gasoline so that it was affordable to the average consumer. - The invention of the electric starter by Charles Kettering in 1912 eliminated the need for the hand crank. - The initiation of mass production of internal combustion engine vehicles by Henry Ford made these vehicles widely available and affordable in the $500 to $1,000 price range.[7] By contrast, the price of the less efficiently produced electric vehicles continued to rise. In 1912, an electric roadster sold for $1,750, while a gasoline car sold for $650 ( 9 Co-evolutie van wetenschap en maatschappij impliceert dat technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen wél vatbaar zijn voor sturing en bijsturing. Er is, met andere woorden, ruimte voor en voor wie belang hecht aan een democratische inbreng in technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen nood aan debat en onderhandeling. Vanuit dit perspectief komt het erop aan om geschikte mechanismen en procedures voor sturing en bijsturing te vinden. Het creëren van een maatschappelijk draagvlak is, met andere woorden, niet louter een kwestie van communiceren, informeren en overtuigen. Het is vooral een kwestie van gepaste, voortdurende en doeltreffende maatschappelijke participatie in technischwetenschappelijke ontwikkelingsprocessen. Welke visies doen de ronde

12 10 Visies van NanoSoc-deelnemers Hoe denkt het gros van de burgers over nanotechnologie en wat zijn de meningen van de deelnemers aan het NanoSoc-project? Aan welke toepassingen hebben zij gedacht? Op welke vragen en maatschappelijke uitdagingen kan nanotechnologie volgens hen een antwoord bieden? Welke visies op mens en maatschappij liggen hieraan ten grondslag? Nanotechnologische toepassingen Militairen buiten schot Aan de hand van drie casussen, hebben we de deelnemers laten fantaseren over mogelijke toepassingen van nanotechnologie. Voor de casus Nieuwe materialen kwamen deelnemers aandragen met de meest diverse applicaties, op vlak van ICT, gezondheid, voeding en landbouw, bouw, textiel, energie en milieu. Deze diversiteit mag niet verwonderen, omdat het manipuleren van materie op de nanoschaal precies kan leiden tot nieuwe ontwikkelingen in de meest uiteenlopende domeinen. Of zoals het rapport NRM Nanoroadmap Synthesis Report: Sixth Framework Programme (AIRI 2006) stelt, is nanotechnologie eigenlijk a radically new approach to manufacturing which is bound to revolutionise practically all the industrial sectors and everyday life in this beginning of 21st century. Het viel ons op dat NanoSoc-deelnemers relatief weinig aandacht besteden aan zogenaamde nanobots of nano-assemblers, net zomin als aan militaire toepassingen. Dat laatste is des te meer verwonderlijk omdat nano-onderzoek in de VS dikwijls gefinancierd wordt door Defensie. Deze randvoorwaarde bepaalt grotendeels de focus van het nano-onderzoek in de Verenigde Staten. Ook nanobots, piepkleine robots of fabriekjes die atoom per atoom nieuwe apparaten, organismen of hybriden kunnen bouwen, blijven relatief onbesproken. Dat is des te verrassender omdat dit soort robots vaak opduikt in discussies tussen onderzoekers. Zo is het groene blubber-scenario, waarbij losgeslagen nanobots alles op hun weg vernietigen, voorwerp van discussie tussen Smalley en Drexler, twee vooraanstaande Amerikaanse nano-onderzoekers 5. Het scenario speelt ook een belangrijke rol in wat Mihail C. Roco de originele nanotechnologie visie noemt (Roco and Bainbridge 2002). Geen Frankenstein De casus Bio-on-chip slaat de brug tussen techniek en biologische organismen. Er is sprake van allerlei systemen, apparaten en preparaten voor diagnose, therapie en monitoring. Onder het motto screen and intervene grijpen deze in, in de gezondheid van mensen, maar ook op andere domeinen zoals milieu. Wanneer de toepassing gericht is op het verbeteren van de menselijke prestaties, hetzij lichamelijk, hetzij geestelijk, spreken we van enhancement of verbetering. Het betreft hier niet langer het herstellen van een toestand die men doorgaans als abnormaal beschouwde, door afwijkingen, ziekten of handicaps weg te nemen, maar wel het omzeilen van beperkingen die eigen zijn aan de menselijke natuur en conditie. Onsterfelijkheid nastreven is een goed voorbeeld. Het valt op dat de NanoSoc-deelnemers relatief weinig aandacht besteden aan dit soort toepassingen, behalve wanneer het sport- of arbeidsprestaties betreft. Daarover is trouwens veel verschenen in Amerika en wellicht is de aandacht daar overgewaaid naar Europese fora van onderzoekers en ethici. Delphi-oefening Na de Olympische spelen van 2040 werd beslist dat er afzonderlijke competities gehouden zouden worden voor atleten met en zonder nanotechnologische toepassingen in hun lijf. Op de vorige Olympische spelen bleek namelijk dat atleten die gebruik maakten van bio-onchip, zonder evenwel illegale doping te gebruiken, bijna alle medailles binnenrijfden. Maar door deze beslissing van het Olympisch Comité is er in de loop der jaren een nanotechnologische klasse van atleten opgestaan, veelal afkomstig uit rijkere landen. Atleten die zich geen nanotech konden veroorloven mogen en kunnen zich niet langer meten met de allerbesten. Over de jaren heen is de kloof tussen beide categorieën alleen maar breder geworden. Waar topsport voorheen een middel was tot sociale mobiliteit, heeft deze ontwikkeling gezorgd voor een groeiende kloof tussen rijk en arm. (Delphi-oefening) 5 Zie Glimell (2004). Glimell betoogt verder: the Feynman legacy with its key thesis of the feasibility of human-controlled molecular assembling provided the basis upon which extensive public promotion of nanotechnology was erected Glimell, H. (2004). Grand Visions and Lilliput Politics: Staging the Exploration of the Endless Frontier. In D. Baird, A. Nordmann & J. Schummer (Eds.), Discovering the Nanoscale (pp ). Amsterdam: IOS Press.it is humankind s present predicament which is said to require extraordinary action and commitment. Almost like a mantra, phrases are repeated such as We are in an Age of Transitions, when we must move forward if we are not to fall behind. One here walks down a well-known road by claiming modern societies dependence on scientists authorative knowledge to sustain its citizens welfare. Beyond that, one also embraces the idea that at certain points in history such as this one scientists have to shoulder our common fate by grappling with risks: At times, scientists should take great intellectual risks, exploring unusual and even unreasonable ideas, because the scientific method for testing theories empirically can ultimately distinguish the good ideas from the bad ones (Roco 2001 Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

13 11 Delphi-oefening Economische innovatie Doel bereikt Toen Jean ging solliciteren bij een bekende multinational, werd hem meegedeeld dat er bio-on-chip-technologie zou gebruikt worden om zijn welbevinden op de werkvloer te meten. In het slechtste geval zou Jeans serotoninegehalte worden opgekrikt, want depressieve werknemers zijn nu eenmaal minder productief. Hoewel Jean veel kans maakte voor een mooie functie, heeft hij toch bedankt voor de job. (Delphi-oefening) Voor de casus Slimme omgeving dachten de deelnemers aan alomtegenwoordige, aangepaste en geïntegreerde apparaten, die met elkaar communiceren en anticiperen of reageren op de behoeften van de gebruikers. Zo zorgt een slimme koelkast dat de inhoud vanzelf en naargelang de voorkeur van de eigenaar wordt aangevuld. Met behulp van een PDA (Personal Digital Assistant) krijgen scholieren onderwijs op maat en kiezen reislustige burgers een persoonlijk reistraject. Slimme kleren houden ons fysiek en mentaal op peil en communiceren eventuele problemen aan onze (virtuele) dokters, via zogenaamde body area networks. Alle deelnemers nano-onderzoekers, burgers én sociale wetenschappers hadden grosso modo dezelfde toepassingen voor ogen als de promotoren 6. Wij konden ook geen noemenswaardige verschillen vaststellen tussen de verschillende groepen onderling. Daaruit leiden wij af dat dominante visies in dit domein in vergelijkbare mate wel of niet opgepikt worden. Maatschappelijke uitdagingen Promotoren van nanowetenschap en technologie schermen vaak met het economische belang ervan. Technologische innovatie wordt gezien als een noodzakelijke voorwaarde voor economische innovatie en moet onze internationale concurrentiepositie handhaven of versterken. Nanosciences and nanotechnologies are highly promising areas for research and industrial innovation, with a potential both to boost the competitiveness of industry and to create new products that will make positive changes in the lives of everyone (BACAS 2008). Nanomaterials represent a tremendous opportunity for practically all the industrial sectors, for they can make it possible to introduce new products which can revitalise existing industries or create entirely new business able to generate new opportunities for employment and economic growth (AIRI 2006). Nanomaterials present a tremendous opportunity for the U.S. chemical industry to introduce a host of new products that could energize our economy, solve major societal problems, revitalize existing industries, and create entirely new businesses. (...) The race to research, develop, and commercialize nanomaterials is global. (...) Targeted investments and a shared commitment among stakeholders are essential to attain the ultimate goal accelerated commercialization of innovative technology based on nanomaterials (CIV2020TP 2003). Toch hebben de deelnemers aan dit project dergelijke economische motieven nooit expliciet vermeld. Anderzijds betwisten de deelnemers het economische belang van nanotechnologische innovatie ook niet. Vinden zij dit argument zo vanzelfsprekend en dus niet voor discussie vatbaar? Of beseffen zij amper hoe zwaar de economische belangen soms doorwegen? Het economische belang primeert, maar toch volstaat het vandaag niet althans binnen de Europese context om louter economische argumenten aan te voeren. De lotgevallen van genetisch gemodificeerde gewassen zijn daar een illustratie van. Via haar wetenschaps- en innovatiebeleid spoort de Unie alle onderzoeksgemeenschappen nu ook aan om hun inspanningen te richten op typisch Europese problemen, zoals vergrijzing, energie, vervuiling. Getuige deze industriële routekaarten: 6 Om een indruk te krijgen van de veelheid aan concrete toepassingen die het licht zouden kunnen zien, lees de NanoSoc-brochure Nanotechnologie Gewikt en Gewogen. Visies van NanoSoc-deelnemers

14 12 Nanotechnology: hype or opportunity? Redenering Nanotechnology offers many possibilities for resource saving through improvements in efficiency for renewable energy sources, energy storage, reduced material consumption, and the possibility of using alternative or more abundant materials. The ability to detect the presence of pathogens or toxic agents in our environment is the first step towards taking remedial action. (...) However, nanotechnology will have the most important contribution to an environmental friendly and sustainable society, in the remediation of existing pollution of water, air and soil (BACAS 2008). Nanotechnology for Health Over the coming decades, the populations of many countries around the world will age due to a declining birth rate and an increasing life expectancy. At the same time life-styles in developed countries have become increasingly sedentary. These developments will dramatically impact the healthcare system: certain diseases related to life-style will become more prevalent earlier in life, and the older generation wants to spend their additional years with a higher quality of life. Nevertheless, healthcare costs should be kept affordable. Nanomedicine, the application of nanotechnology to healthcare, will be an essential tool to address many unmet clinical needs of today and in the future (ETP 2006). Naast deze drie Europese uitdagingen, hebben onze deelnemers een trits bijkomende argumenten aangevoerd voor nanotech. Nano kan oplossingen bieden voor gezondheids- en milieuproblemen, economische problemen zoals hoge kostprijzen veroorzaakt door schaarser wordende grondstoffen en energiebronnen. Nano komt ook tegemoet aan onze verwachtingen inzake comfort, sociale rechtvaardigheid en voedselzekerheid. Concreet We hebben gemerkt dat sommige deelnemers bij de selectie en de concrete vertaling van maatschappelijke uitdagingen uitgaan van de technologische mogelijkheden. Lees bijvoorbeeld volgende citaten. Vergrijzing Innovatie The ageing population, the high expectations for better quality of life and the changing lifestyle of European society call for improved, more efficient and affordable health care. [In voorgaande zin wordt het probleem van vergrijzing vertaald in een (hoofdzakelijk economisch geduid) probleem van gezondheidszorg. In de volgende zin wordt de concrete invulling van dit probleem van gezondheidszorg afgeleid van de technologische mogelijkheden.] Nanotechnology can offer impressive resolutions, when applied to medical challenges like cancer, diabetes, Parkinson s or Alzheimer s disease, cardiovascular problems, inflammatory or infectious diseases (ETP 2005) Nanosciences and nanotechnologies are highly promising areas for research and industrial innovation, with a potential both to boost the competitiveness of industry and to create new products that will make positive changes in the lives of everyone (BACAS 2008). [In dit citaat is de enige uitdaging die genoemd wordt, ons concurrentievermogen. Verder drukt de spreker ook de verwachting uit dat nanotechnologische toepassingen positieve veranderingen zullen teweegbrengen in ieders leven, zonder daarbij deze veranderingen concreet te duiden vanuit een bepaald, vooraf geselecteerd maatschappelijk probleem.] Gezondheid en zorg zijn de centrale uitdagingen in de casus Bio-on-chip. De milieuproblematiek krijgt veel aandacht in de casus Nieuwe materialen. Comfort lijkt de belangrijkste uitdaging te zijn in de casus Slimme omgeving : apparaten en systemen worden gebruiksvriendelijker en we geven routineuze huishoudelijke en arbeidstaken uit handen, zoals winkelen, schoonmaken, koken, wassen en strijken, informatie opzoeken, plannen en soms zelf opvoeden! Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

15 13 Milieu Innovatie One good example of how nanostructured materials are expected to impact our every day life is the automotive sector, where huge space for innovations is found in each of its key drivers: reduced air pollution; reduction of weight; recyclables; safety; better performance and engine efficiency; aesthetics; longer service life; increased comfort; and cost effectiveness. [In voorgaande zin worden technologische potenties geïllustreerd aan de hand van een voorbeeld uit de automobielindustrie. Men kijkt naar wat technologisch mogelijk is, niet naar wat wenselijk is. De redenering vertrekt dus niet vanuit een maatschappelijk probleem.] Moreover, nanotechnology developments in the automotive sector hold major promise in preserving our environment: various sources estimate that in the short term (5 years), nanotech has the potential to reduce carbon emissions chiefly through weight savings and improved combustion in transport applications [In voorgaande zin wordt het publiek erkende milieuprobleem geconcretiseerd aan de hand van de nanotechnologische mogelijkheden: koolstofemissies worden teruggedrongen door het gebruik van lichtere materialen en betere verbrandingsmotoren.] (BACAS 2008). Milieu Wat we te weinig doen, is vooruitblikken op de maatschappelijke relevantie van nanotechnologie. Ik had toch graag iets meer vernomen over de mogelijkheden die nanotech biedt om wereldwijde problemen aan te pakken zoals hongersnood en het gebrek aan water. Er zijn mensen die elke dag moeten vechten om in leven te blijven! (Een burger) [Deze persoon vernoemt eerst de grote maatschappelijke problemen en gaat pas dan op zoek naar technologische antwoorden.] Op het einde van de rit zullen we misschien meer energie hebben verbruikt om al die duurzame dingen te maken. Moeten we gewoon niet minder consumeren? (Een burger) [Deze persoon stelt zich de vraag of een technologisch antwoord toereikend kan zijn om ons energieprobleem op te lossen.] Maar soms maken onze deelnemers ook de omgekeerde redenering. Ze maken eerst een inschatting van dringende maatschappelijke uitdagingen vooraleer zich te wagen aan concrete nanotechnologische toepassingen. Vergelijk maar s de volgende citaten. Thema s voor maatschappelijk debat Vergrijzing De introductie van nieuwe technologieën zal bedoelde en onbedoelde, voorziene en onvoorziene veranderingen teweegbrengen in onze samenleving. Die veranderingen kunnen aanleiding geven tot discussie en controverse. We zullen hiermee het grootste probleem van de vergrijzing de vereenzaming niet aanpakken. Nochtans heeft communicatietechnologie vooral met menselijke relaties te maken en moet ze mensen toch dichter bij elkaar brengen (Een nano-onderzoeker). [Men concretiseert eerst het probleem van de vergrijzing en stelt pas later de vraag welke technologie nuttig kan zijn.] Welke thema s vinden de NanoSoc-deelnemers relevant en verschillen die erg van wat promotoren in hun documenten naar voren schuiven? In de documenten die promotoren verspreiden, komen twee soorten maatschappelijke thema s ter sprake: a) de risico s voor onze gezondheid en voor het milieu b) de veranderende arbeidsmarkt. Visies van NanoSoc-deelnemers

16 14 Documenten van promotoren Een rijke variatie Nanotechnologies may contribute to the protection of human health and of the environment. (...) On the other hand, nanotechnologies may have adverse effects on the health of industrial workers, consumers and the general public as well as on other living organisms. A rigorous hazard evaluation and risk assessment must accompany the development of these technologies in order to avoid unpleasant surprises. This concern has been recognised and has led to action at national and European Union levels (BACAS 2008). Finally, a proactive approach to timely tackle HSE issues related to nanomaterials and an open communication on this matter are deemed mandatory to gain the public consensus, necessary for the acceptance and success of nanotechnology related products (AIRI 2006). This is a boom time for jobs for the science and engineering workforce. In addition, there is need for supporting labour services, which will create job opportunities for other skilled workers (BACAS 2008). aangetrokken voelen tot nieuwe technologieën en mensen die geen behoefte hebben aan technologische vernieuwingen e) de complexiteit van nieuwe technologieën en wellicht ook van de samenleving waarin deze technologieën ingebed worden. Daarmee hangen thema s samen zoals de verdeling en definitie van verantwoordelijkheden, de mogelijkheden tot en de grenzen aan een adequate bescherming van persoonlijke gegevens (privacy), alsook afhankelijkheid van technologie f) de inspraakmogelijkheden van de maatschappij bij wetenschappelijk-technologische ontwikkelingen, de autonomie van individuen en maatschappelijke groepen en de verhouding tussen universiteit, industrie en overheid g) de culturele veranderingen met betrekking tot mobiliteit en het eet-, kook- en koopgedrag van individuen h) de verhouding mens/machine Redenering Maar niet alleen de diversiteit aan thema s die boven kwamen drijven bij de deelnemers, is belangrijk. Uit de discussies leren we ook dat bepaalde thema s meer prominent naar voor komen, afhankelijk van de redenering die men volgt. Soms hanteren de deelnemers volgende logica: Wat deze of gene technologie kan of mogelijk maakt, zal bepalen welke maatschappelijke thema s in het vizier komen. Een voorbeeld: NanoSoc-deelnemers uiten andere en veel meer bezorgdheden dan deze die in officiële documenten te vinden zijn. Er blijkt bovendien verrassend veel eensgezindheid tussen de deelnemende nano-onderzoekers, de burgers en de sociaalwetenschappers. Zo zijn ze alledrie bekommerd om a) de risico s van nanotechnologie voor de menselijke gezondheid b) haar invloed op werkgelegenheid, op de functie-inhoud van werknemers, op de verhouding werk/vrije tijd, op de verhouding inkomen/kostprijs van aanschaf en onderhoud van nieuwe technologieën, op de economische machtsverhoudingen, de commercialisering van gezondheid en misbruik van informatie voor verkoopdoeleinden c) de ecologische duurzaamheid: de levensduur van industriële processen en producten, energie-efficiëntie, omvang van de energiebehoefte, schadelijkheid voor het milieu van nieuwe processen en producten, de capaciteit om problemen van vervuiling doeltreffend aan te pakken d) de sociale cohesie versus fragmentatie: personalisatie (nieuwe toepassingen afgestemd op individuele kenmerken) versus onpersoonlijkheid van behandeling (behandelingen verlopen via apparaten en systemen, minder via persoonlijke contacten; behandelingen houden rekening met bepaalde deelaspecten van een persoon, niet met de persoon als geheel en/of in zijn of haar concrete situatie), groeiende kloof tussen arm en rijk (zowel in eigen land als wereldwijd), tussen personen met meer en minder intellectuele capaciteiten, tussen mensen die zich Kostprijs van gezondheidszorg (...) nanomedicine will also have a large impact on social issues such as reduced healthcare expenses due to earlier and more sensitive diagnostics together with improved therapy; increased costs of social security systems due to ageing of population (ETP 2006). [Promotoren roemen de nanogeneeskunde om haar gevoeligere diagnoses en verbeterde behandelingen. Dat moet volgens hen leiden tot een daling van de kosten voor gezondheidszorg. Ze gaan echter voorbij aan het feit dat men wellicht langer zal leven en het probleem van de vergrijzing dus navenant zal toenemen.] Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

17 15 Hoeveel vrije tijd Arbeidsmarkt We zullen meer tijd over houden voor creatieve zaken, in plaats van bezig te zijn met huishoudelijke taken (Een burger) [De technologische mogelijkheden van een zogenaamd Slimme omgeving leiden volgens deze persoon tot meer vrije tijd.] Op andere momenten volgt men een andere redenering: of specifieke maatschappelijke bezorgdheden belangrijk worden, is afhankelijk van de maatschappelijke context waarin de nieuwe technologieën worden ingebed. Kostprijd van gezondheidszorg F: Your assumption is that persons will find other things to do, when jobs get lost? Na: The economy regulates itself; different jobs will come into existence. Taken altogether, [new technologies] will have no effects on jobs. There will be a shift in jobs, more high tech jobs. People will also become more high tech in the way they think. (...) F: Population looks to the available jobs and adapts itself to the supply? Na: People will be getting more educated. Knowledge changes and people easily adapt (F=gespreksleider; Na=nano-onderzoeker). [Werkgelegenheid en werknemers passen zich volgens de spreker aan de noden van nieuwe technologieën aan.] Hoe minder mensen zich willen of kunnen aanpassen aan nieuwe technologieën, hoe sneller de sociale ongelijkheid zal toenemen. (Een burger) [Deze deelnemer vertrekt van het besef dat sommige mensen zich niet willen of kunnen aanpassen aan technologische nieuwigheden en daardoor sociaal achtergesteld worden.] Gezondheid is een voorrecht voor de rijken. Farmaceutische bedrijven willen met nieuwe technologische toepassingen winst maken (een deelnemer aan de Delphi-oefening) [Deze deelnemer schat de kostprijs in op basis van de economische context waarin nieuwe technologieën ontwikkeld en op de markt gebracht worden.] Energie Hoeveel vrije tijd Het zal duurder worden. Je zal offers moeten brengen om het te kunnen kopen en je moet ervoor werken. Hopelijk niet langer dan nu, want er is nu al sprake van langere werktijden. Ik vraag mij wel af hoe en waar alles gemaakt zal worden. Wordt dat in mijn kelder gemaakt of in een tuin? Of in de fabriek? België is trouwens erg klein. De fabriek zal misschien niet hier staan, maar ergens anders. Als de fabrieken elders komen, moeten we er misschien met de magnetische trein heen. Misschien zal al onze tijd weer opgaan aan vervoer, aan het contacteren van specialisten, aan apparatuur herstellen die niet meer werkt. En hoe gaan we dat allemaal betalen? (Een burger). Energie zal in de toekomst spotgoedkoop zijn. Wij denken nu nog teveel aan gas en aardolie, maar wind en zon zullen voldoende stroom genereren, via slim glas bijvoorbeeld. We zullen in staat zijn elektriciteit te halen uit de muren. [Eerst wordt vertrokken van de nanotechnologische mogelijkheden, daarna vanuit vanuit de weerbarstigheid van mensen en structuren.] Het enige dat een duurzame evolutie tegenhoudt, zijn machtsverhoudingen en lobbygroepen. Achter onze tuin staat een groot gebouw van Electrabel, waar al jaren energie wordt geput uit glas. Maar de energiemaatschappij heeft die techniek nooit gecommercialiseerd. Zij hebben het alleen voor eigen gebruik aangewend. (Een burger) Er wordt ook verschillend naar de toekomst gekeken. Volgens sommige deelnemers zijn het de nieuwe technologieën die de toekomst zullen bepalen. In die logica verwachten ze dat mensen en structuren zich aan nieuwe technologieën zullen aanpassen. Anderen spreken die verwachting tegen en baseren zich daarvoor op eerdere ervaringen met de introductie van nieuwe technologieën. Onderliggende mens- en maatschappijvisies Dominante visies bereiden toehoorders voor op wat (misschien) komen gaat. Dominante visies zetten de toon en dwingen toehoorders om stelling in te nemen, rekening te houden met die visies, hun eigen routines, gewoonten, waarden te toetsen en eventueel in vraag te stellen. Visies van NanoSoc-deelnemers

18 16 Hieronder sommen we per casus de overheersende visies op en trachten te achterhalen welke mens- of maatschappijvisie eraan ten grondslag ligt. Soms stemmen de deelnemers daarmee in, soms zetten zij zich ertegen af en meestal reageren ze met gemengde gevoelens. Technologisch reductionisme Volgens Schmidt verwijst de term nanotechnologie naar de ambitie om ingenieurswetenschappen en op wetenschap gebaseerde technologieën te funderen in een fundamentele technologie: nanotechnologie (Schmidt 2004). Nanotechnologie wordt gezien als de basistechnologie die eenheid kan brengen in domeinen als kwantummechanica, vaste-stoffysica, inorganische chemie en molecularie biologie. Schmidt noemt dit technologisch reductionisme : de visie van één moedertechnologie (nanotechnologie) als basis is voor alle andere dochtertechnologieën. Nanotechnologie (zoals Scanning Tunneling Microscopy of Atomic Force Microscopy ) komt voort uit ontwikkelingen aan de grenzen van fysica en scheikunde. Als we een idee willen krijgen van de betekenis van het technologisch reductionisme, is het aangewezen te kijken naar de visies, theorieën en methoden die deze disciplines kenmerken 7. Wat is dit technologisch reductionisme dus? De meeste nanotechnologen gaan er van uit dat het mogelijk is de wereld atoom-per-atoom op te bouwen. Dit is de traditionele opvatting dat de natuur het resultaat is van een continue keten van oorzaak en gevolg. Deze opvatting gaat in sommige gevallen zo ver dat men zelfs de mogelijkheid claimt to develop a predictive science of society. Bovendien heerst de opvatting dat de oorzaak-gevolg ketens eenzijdig lopen van de nanokosmos naar de micro-, meso-, en macrokosmos. Er bestaat niets op grotere schaal dat men niet vanaf de nanoschaal kan aansturen en onder controle krijgen. Impliciet nemen de meeste nanowetenschappers aan dat hoe meer hun begrip van de natuur zich richt op steeds kleinere eenheden, hoe beter zij via synthese de natuur in het algemeen zullen kennen. Inzicht in de microkosmos impliceert inzicht via synthese in de hele kosmos, maar niet omgekeerd (verklaring als een bottom-up strategie). Het technologisch reductionisme impliceert verder dat het onderscheid vervaagt tussen kennen (wetenschap) en kunnen (technologie). Op nanoschaal verwerft men niet zozeer inzicht door de natuur te observeren, maar door ze te manipuleren. Aangezien de nanokosmos niet toegankelijk is voor onze menselijke zintuigen, is de tussenkomst van technologische apparaten en experimentele opstellingen noodzakelijk om ons een beeld te kunnen vormen van de werkelijkheid. De nanokosmos is een door apparaten bemiddelde en geconstrueerde kosmos. Door apparaten bemiddelde inzichten moeten mensen in staat stellen de wereld atoom per atoom vorm te geven. Of, zoals een fysicus het uitdrukte: For most of human history, we could only watch, like bystanders, the beautiful dance of Nature. But today, we are on the cusp of an epoch-making transition, from being passive observers of Nature to being active choreographers of Nature. The Age of Discovery in science is coming to a close, opening up an Age of Mastery (Kaku geciteerd in (Schmidt 2004)). Wanneer de grens tussen kennen en kunnen vervaagt, worden ook andere tegenstellingen minder duidelijk, zoals het onderscheid tussen natuurlijke en artificiële processen of het verschil tussen mens en machine (Schmidt 2004). Op die manier is het technologische reductionisme niet alleen een fundamentele visie, maar heeft het ook politieke draag 7 Schmidt merkt op dat we daarbij niet voorbij moeten gaan aan de toenemende macht en invloed van een globaliserende economie en een versnellend kapitalisme. Courtesy Zettl Research Group, Lawrence Berkeley National Laboratory and University of California at Berkeley wijdte. Waar de macht van wetenschappers in de tijd van Bacon nog enigszins afgebakend werd door de grenzen van menselijke kennis, wordt de macht van het huidige nano-onderzoek enkel beperkt door de grenzen van menselijke kunde. Volgens de Duitse filosoof Jonas biedt het wegvallen van dit onderscheid tussen kennen en kunnen stof tot nadenken (Jonas 1984). Hij merkt op dat ons vermogen om onze omgeving en onze eigen natuur te herscheppen veel groter is dan ons wetenschappelijke vermogen om de omvang en de betekenis van deze veranderingen in te schatten 8. Functionele en slimme materialen Vertaald naar de casus Nieuwe materialen betekent technologisch reductionisme dat we materialen kunnen ontwikkelen met welbepaalde eigenschappen (Fiedeler et al. 2006). Men zou alle denkbare combinaties van eigenschappen kunnen realiseren in nieuwe soorten materialen. De verwachting bestaat dat men materialen functioneel en slim zal kunnen maken. De producteigenschappen veranderen dan naargelang de omstandigheden zoals bij zonnebrillen die verduisteren naarmate de zon harder schijnt en producten krijgen nieuwe eigenschappen die voordien ondenkbaar waren. Zo bestaat er nu al zelfreinigend (water- en vuilafstotend) glas en vuilafstotend textiel. --- HOE NANOSOC-DEELNEMERS REAGEREN -- Op het verdwijnen van het onderscheid tussen natuur en technologie 8 Zie ook de titel van Schmidt s artikel. Schmidt gewaagt van unbounded technologies (Schmidt, J. C. (2004). Unbounded Technologies: Working Through the Technological Reductionism of Nanotechnology. In D. Baird, A. Nordmann & J. Schummer (Eds.), Discovering the Nanoscale (pp ). Amsterdam: IOS Press.) Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees

19 17 Natuur & Technologie Materialen met nieuwe functies Instemmend: Vreemd aan de natuur bestaat in feite niet, want alles wat wij ontwikkelen, komt eruit voort (Een burger). Ambivalent: Veel nanotech (superhydrofobe oppervlakken, spider silk) tracht men heden ten dage op synthetische wijze te kopiëren. De volgende stap zou erin bestaan om hetzelfde op natuurlijke wijze te bereiken (Nano-onderzoeker). [De auteur van dit citaat erkent enerzijds nog het onderscheid tussen artificiële (synthetische) en natuurlijke processen, maar dat onderscheid vervaagt wanneer de auteur aangeeft dat het natuurlijke ooit op artificiële wijze gerealiseerd zal worden.] Vol vertrouwen: Tuurlijk gaat men die toepassingen uiteindelijk realiseren. Ik denk dat nanodeeltjes en mesoporeuze materialen nieuwe perspectieven openen, want deeltjes ter grootte van de Fermi-lengte bezitten bijzondere eigenschappen met bijzondere toepassingsmogelijkheden (Een nano-onderzoeker). Met een kanttekening: Do we need a self-cleaning table? We can put a nap on it (nano-onderzoeker). Screen and intervene Op de vervanging van natuurlijke processen door nanotechnologische processen Natuurlijk contra artificieel Voor de casus Bio-on-chip kan men de dominante visie samenvatten als medische zorg op maat van specifieke kenmerken van het individu. Ziektes zijn verworden tot afwijkingen op celniveau en de echte uitdaging ligt in de pro-actieve detectie en in gepersonaliseerde, lokale behandeling van afwijkingen op celniveau. 9 Na: When you buy flowers, next week you have to throw them away, so in the future you will have artificial flowers; the land to produce flowers can be used for other things. (...) Nb: Plastic flowers are horrible. F: I understood that natural systems are much more complicated than artificial ones. Flowers can be put in the compost bin and nature is recycling them; you do not need to do anything (Na, Nb = nano-onderzoekers; F = facilitator). [Hierboven lezen we verschillende argumenten pro en contra natuurlijke en artificiële processen.] Natuurlijk contra Nanotechnologie Bio-on-chip Metabolism happens on the molecular cellular level. Although the knowledge about these complex processes seems to double every few years, they are still not fully understood to diagnose diseases at a very early stage, to treat and prevent them efficiently. Present medical practice is based on treatment of diseases once well defined and secured symptoms are occurring. In many cases curing can t be achieved because the disease has spread all over the body, involving too many organs and affecting the in body repair system too much. Zijn nanomaterialen die effectief en op grote schaal CO 2 uit de lucht halen een antwoord op de klimaatveranderingen? Er zijn ook natuurlijke middelen om CO 2 om te zetten, zoals een boom planten (Een burger). [Merk de ironie op waarmee gesproken wordt over een mogelijke vervanging van natuurlijke door nanotechnologische processen.] Op het gebruik van materialen met nieuwe functies 9 Zie bijvoorbeeld ook PHS2020 (2009). Roadmapping Personal Health Systems: Scenarios and Research Themes for Framework Programme 7th and beyond. Visies van NanoSoc-deelnemers

20 18 Nanotechnology for Health A huge number of patients suffer and still many people are dying from side effects caused by drugs and a lot of promising agents can t be applied to patients due to their insolubility and thus the lack of suitable formulations. Huge expectations have been raised to the impact nanotechnology will have on the medical sector With improved biochip devices, new and more specific acting drugs will be found and synthesised. Complex biocompatible biochips, for example, covered with membrane fragments or living cells, will accelerate the search for and the testing of new agents and will advance the discovery of new markers for the detection of certain diseases as well as molecular and metabolic disorders. Specifically functionalised nanomaterials will form the interface between living matter and the technical (ETP 2005). in you, but because of the technology and because it is comfortable you block your capacities. Nb: I am indeed not able to do the calculations that actual technologies do. Nc: He says that we lose the feeling because of the computations, but I believe that in the end we still are better off now. It is a point of debate: what does smart technology mean? Nd: Doctors nowadays know much more than they used to know and they know where they have to send their patients to. Nc: But why is it that a Chinese doctor is able to cure a person with acupuncture that cannot be cured by conventional, very hightech medicine? (Een discussie tussen nano-onderzoekers) Op een proactieve benadering van ziekte --- HOE NANOSOC-DEELNEMERS REAGEREN --- Op een gepersonaliseerde behandeling van ziekte, die berust op een onpersoonlijke verwerking en communicatie van gegevens op celniveau Communicatie van gegevens Bedenking bij de zakelijke en onpersoonlijke communicatie: Els krijgt feedback onder vorm van ja of nee, oké of niet oké, een rood of een groen lichtje. Marie krijgt feedback van haar dokter, vrienden en lotgenoten. Met feedback bedoel ik ondersteuning, bijsturing en steun. Meer woorden, meer uitleg (Een burger). Bedenking bij de reductie van een patiënt tot zijn of haar ziekte: Chips behandelen onze ziekte, maar zonder begrip te tonen. Het is belangrijk om met mensen te kunnen praten over de gevolgen van onze ziekte. Je moet niet alleen de ziekte behandelen, maar de hele persoon (Een burger). Bedenking bij de benadering van ziekte als een probleem op celniveau : Na: That is the problem. Nowadays, the doctor cannot do anything without a machine; the feeling of the doctor was better in the past than it is now. A lot of capacities that humans can develop are not developed anymore. [a lot of opposition from other participants] Nature puts a lot of capacities Benadering van ziekte Medische informatie gebaseerd op screening kan, misschien onnodige, onrust veroorzaken: Het inplanten van chips doet mij een beetje denken aan het screenen van erfelijke ziektes, wat nu al gebeurt bij pasgeborenen. Door het screenen van pasgeborenen op erfelijke ziektes kunnen deze mensen op latere leeftijd beginnen tobben over ziektes die zich kunnen, maar zich misschien nooit zullen ontwikkelen (Een burger). Medische informatie gebaseerd op een nauwgezette opvolging van een ziekte kan de doeltreffendheid van een behandeling verhogen en is geruststellend: Het monitoren van een ziekte geeft ons meer levenskwaliteit. Het monitoren schept de mogelijkheid om onze aandacht aan andere zaken te besteden (Een burger). Of nog: Checks of disease for basic and common diseases at home or office (anywhere & anytime) because people have the need to know their health status and because it is necessary (e.g. early stroke warning and fast check of the successfulness of cancer surgery) (Een nano-onderzoeker). Anywhere, anytime, anyplace Voor de casus Slimme omgeving is de dominante visie Anywhere, anytime, anyplace. Het mensbeeld dat aan de basis ligt van deze visie beschouwt de mens als een autonoom, op zichzelf gericht individu, dat vrij is om te kiezen en te beslissen. De boodschap die deze visie lijkt uit te dragen is dat we vooral het comfort moeten verzekeren van een gebruiker Nanotechnologieën Wedijverende vieis van hoop en vrees