in depot geven en nemen

Transcriptie

1 in depot geven en nemen

2

3 Erfgoeddepots in de provincie Antwerpen ontleed provincie antwerpen

4 Deze uitgave kwam tot stand in opdracht van de deputatie van de provincieraad van Antwerpen. Voorzitter Cathy Berx, gouverneur Leden Marc Wellens, Inga Verhaert, Koen Helsen, Peter Bellens, Rik Röttger en Bart De Nijn, gedeputeerden Provinciegriffier Danny Toelen

5 Voorwoord Figuurlijk betekent geven en nemen het sluiten van een compromis, een akkoord. De betrokken partijen zijn winnaars en nemen, omdat iedereen toegevingen doet en dus geeft. Een win-winsituatie. In depot geven en nemen bestaat daarentegen uit acties. Activiteiten die uitingen zijn van vertrouwen, van in vertrouwen geven en nemen. De vraag is: wie neemt (wat) in depot en wie geeft (wat) in depot? En waarom? Kunnen we ervoor zorgen dat iedereen er beter van wordt: de mensen in het algemeen, zij met wie we samenleven; de erfgoedgemeenschappen, in het bijzonder de erfgoedliefhebbers; de erfgoedbewaarders en hun organisaties en instellingen; de lokale, provinciale en landelijke overheden die voor de vereiste ondersteuning kunnen zorgen; en uiteraard het erfgoed zelf, de kern van de zaak? Wie allemaal in de provincie engageert zich voor een goede bewaring van het erfgoed? En, op een ander niveau, wie is het best geplaatst om dat te coördineren, en uit wat kan een regierol voor een beleid rond behoud en beheer bestaan? Het zijn vragen waarop de provincie Antwerpen in de komende jaren antwoorden wil formuleren, om die in daden om te zetten. De provincie gaf aan het departement Management (Cultuurmanagement) van de Universiteit Antwerpen de opdracht een onderzoek uit te voeren naar de werking en infrastructuur van erfgoeddepots op haar grondgebied. Een hele klus, want de provincie is heel rijk aan erfgoed én erfgoedorganisaties. Met de coördinatie en 5

6 6 de logistieke steun van de dienst Erfgoed gaf Laila De Bruyne een eerste aanzet, onder de wetenschappelijke leiding van prof. dr. Annick Schramme, en bracht Joke Schrauwen het onderzoek tot voltooiing. De voorliggende brochure is een bondige, toegankelijke samenvatting met de belangrijkste bevindingen uit het wetenschap pelijk eindrapport. Een regionaal depotbeleid vereist een beeld van het erfgoedbeheer in de provincie. We onderzochten de depotbehoeften van archieven en documentatiecentra, erfgoedbibliotheken, musea, archeologische diensten, heemkringen, kerkfabrieken, schuttersgilden, OCMW s en gemeenten. Dat deden we aan de hand van vragenlijsten, literatuuronderzoek, expertinterviews en interactieve bijeenkomsten (focusgroepen). Theatergezelschappen, kloosters, medische en onderwijsinstellingen, sportverenigingen, harmonieën, fanfares en brassbands vielen voorlopig nog buiten het blikveld van het onderzoek. Alle Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie hebben eerder al een gelijkaardig onderzoek naar depotnoden en -behoeften laten uitvoeren. De Universiteit Antwerpen kon gebruik maken van de inzichten en modellen uit die studies. Ze kon ook putten uit haar eigen studie over de mogelijke of wenselijke rol van de private sector bij museumdepots. In het spoor van het cultureelerfgoeddecreet van 23 mei 2008 sloten de provincie Antwerpen en de Vlaamse overheid eind 2009 een convenant waarin de provincies een regionale regierol voor een depotbeleid

7 expliciet op zich nemen. Ook in het vernieuwde cultureelerfgoed decreet, waarvan de goedkeuring in 2012 is voorzien, is de inzet op het depotbeleid door de provincies onverminderd opgenomen. De aanbevelingen van de Universiteit Antwerpen kunnen bijkomend richting geven aan die regierol. In ieder geval wenst de provincie Antwerpen zich ervoor te engageren. Dat dat zal gebeuren over meerdere jaren en volgens een gefaseerd groeiscenario, is duidelijk. Het is immers niet haalbaar om op korte termijn alle depotbehoeften in te vullen. Eén begrip, dat tot de diepste kern van erfgoed behoort, staat centraal: duurzaamheid. Een beleid rond behoud en beheer zal duurzaam zijn, in de aangeboden ondersteuning en begeleiding, in het vormingsaanbod en in de ontwikkeling en verbetering van depotinfrastructuur. Mijn speciale dank gaat uit naar de onderzoekers, die deze studie succesvol hebben afgerond, met de bijzondere logistieke steun van de dienst Erfgoed en in overleg met de dienst Communicatie van de provincie. Bovenal uit ik mijn grote appreciatie voor de inzet van iedereen die actief heeft deelgenomen aan de uitgebreide digitale enquête en de gespreksgroepen. Veel inzicht en leesplezier! Peter Bellens Gedeputeerde voor Cultuur 7

8 8

9 Inhoud 5 Voorwoord 13 Het onderzoek 13 Wat? 14 Wie? 15 Waarom? 18 Hoe? 21 Wat de organisaties lieten weten 21 Archieven en documentatiecentra 25 Erfgoedbibliotheken 29 Musea 33 Archeologische collecties 36 Heemkringen 39 Kerkfabrieken 43 Schuttersgilden 45 OCMW s 46 Gemeenten 51 Bevindingen & aanbevelingen 51 Algemeen 51 Wat leren we uit het onderzoek? 52 Wat kan de provincie doen? 53 Depotwerking 56 Wat leren we uit het onderzoek? 63 Wat kan de provincie doen? 66 Depotinfrastructuur 66 Wat leren we uit het onderzoek? 78 Lijst van figuren 80 Wat kan de provincie doen? 81 Subsidies 81 Wat leren we uit het onderzoek? 81 Wat kan de provincie doen? 83 Meer weten? 87 Colofon 9

10 10

11 Depot of bewaarplaats: de plaats of ruimte waar erfgoed wordt bewaard in goede omstandigheden. Dat kan een definitieve bewaarplaats zijn, een tijdelijk of transitdepot waar erfgoed wordt bewaard tot een definitieve bewaarplaats wordt gevonden. Roerend erfgoed kan opgedeeld worden in materieel en immaterieel cultureel erfgoed. In de vragenlijst spitst het begrip zich toe op het materiële erfgoed: driedimensionale erfgoedobjecten, archiefstukken en publicaties uit een erfgoedbibliotheek. 11

12 12

13 Het onderzoek Het onderzoek De depotnoden en -behoeften van erfgoedbeheerders en -houders in de provincie Antwerpen. Kwantitatieve en kwalitatieve veldanalyse als voorbereidend onderzoek voor een regionaal depotbeleid werd uitgevoerd door Joke Schrauwen, prof. dr. Annick Schramme en Laila De Bruyne (Universiteit Antwerpen, Faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen, Departement Management [Cultuurmanagement]) in opdracht van de Provincie Antwerpen, Departement Cultuur, dienst Erfgoed. In deze brochure kan je de belangrijkste resultaten en aanbevelingen lezen. Het volledige onderzoeksrapport is te vinden op be/vrije_tijd/cultuur/erfgoed/erfgoeddepots. Wat? Zonder erfgoed zou er uiteraard geen erfgoedsector bestaan. Dat erfgoed, verspreid over de collecties van verschillende organisaties, is immers de grondstof van de sector. Toch blijkt uit eerder onderzoek dat die grondstof vaak stiefmoederlijk behandeld wordt. De laatste jaren ligt de nadruk op ontsluiten en presenteren. Laten zien wat je in huis hebt, laten weten dat je bestaat en dat je meetelt, kortom: werken aan het maatschappelijk draagvlak, een benadering die ook door de overheid wordt gestimuleerd. Intussen was er veel minder aandacht voor de depots, de plaats of ruimte waar erfgoed wordt bewaard. Zo n depot is ook 13

14 meer dan alleen de infrastructuur: medewerkers richten de ruimte in, ze bewaken de veiligheid, ze registreren, conserveren en restaureren objecten en documenten, enzovoort. Ook die depotwerking krijgt niet altijd de aandacht die ze verdient. Het is dus hoog tijd voor een inhaaloperatie. Bevraagde Erfgoedhoudende en -beherende instellingen in de Provincie Antwerpen Subgroepen Aantal instellingen Waarvan Erkend Landelijk Regionaal Lokaal Archieven en Documentatiecentra 46 2 Erfgoedbibliotheken 15 3 Musea Archeologische collecties 7 Heemkundige, geschiedkundige & erfgoedverenigingen 96 Kerkfabrieken 380 Schuttersgilden 85 OCMW s 70 Gemeenten (gemeentelijke collecties die zich niet bevinden in een gemeentelijk archief of museum) 70 Totaal Wie? De onderzoekspopulatie bestond uit niet minder dan 915 organisaties, verspreid over de provincie Antwerpen. Daarvan vielen er 40 af, omdat ze niet meer bestaan, niet bereikbaar waren of lieten weten geen erfgoedcollectie te hebben. Van de overgebleven 875, onderverdeeld in negen subgroepen, namen er 303, of 35 procent, aan het onderzoek deel. 14 Figuur 1 Bevraagde erfgoedbeheerders en -houders in de provincie Antwerpen

15 Waarom? Samenwerken loont, dat bleek al uit eerder onderzoek in andere provincies. Erfgoedorganisaties kunnen mogelijk hun voordeel doen met gemeenschappelijke depots, voor tijdelijke of voor permanente bewaring. Bevraagde erfgoedhoudende en -beherende instellingen in de Provincie Antwerpen Subgroepen Aantal instellingen Uitval Totaal aantal respondenten Responsgraad Archieven en Documentatiecentra % Erfgoedbibliotheken % Musea % Archeologische collecties % Heemkundige, geschiedkundige & erfgoedverenigingen % Kerkfabrieken % Schuttersgilden % OCMW s % Gemeenten (gemeentelijke collecties die zich niet bevinden in een gemeentelijk archief of museum) % Totaal ,43 Maar daar is een regionaal depotbeleid voor nodig. De Provincie Antwerpen kan daarin een regierol spelen. Om zo n depotbeleid uit te kunnen tekenen, zochten de onderzoekers een antwoord op twee centrale onderzoeksvragen: welke depotnoden en -behoeften hebben de erfgoedbeheerders en -houders in de provincie Antwerpen? hoe kan een regionaal depotbeleid een antwoord bieden op die noden en behoeften? Figuur 2 Deelname aan de enquête door erfgoedbeheerders en -houders in de provincie Antwerpen 15

16 16

17 Voor erfgoedbeheerders is het beheer van erfgoed een kerntaak: musea, heemkringen en geschiedkundige of erfgoedverenigingen, archeologische collecties, archieven en documentatiecentra en erfgoedbibliotheken. Binnen die groep zijn er professionele en niet-professionele organisaties. Dat onderscheid geeft enkel aan of ze al dan niet over bezoldigde medewerkers beschikken, het zegt niets over de kwaliteit van de werking. Erfgoedhouders zijn organisaties die erfgoed in bezit hebben, maar die het beheer daarvan niet als kerntaak hebben: kerkfabrieken, schuttersgilden, OCMW s en gemeentelijke collecties die niet ondergebracht zijn in een museum, archief of erfgoedbibliotheek. 17

18 Hoe? De 303 deelnemende organisaties vulden een online-enquête in. De vragenlijst peilde naar informatie over de organisatie, de aard van hun collectie, de aard van hun depot en, tot slot, naar hun depotnoden (zie eindrapport). Wat de organisaties via de enquête lieten weten, werd vervolgens besproken in zeven focusgroepen. In zo n groep worden mensen om een welbepaalde reden samengebracht om over bepaalde ideeën en ervaringen van gedachten te wisselen. De focusgroepen gingen op zoek naar verklaringen en bijkomende informatie. Ze reflecteerden ook over hoe het beleid kan inspelen op de verzuchtingen van de erfgoedorganisaties. Aan de hand van de onderzoeksresultaten gaven de onderzoekers aan de Provincie Antwerpen aanbevelingen voor een regionaal depotbeleid. De belangrijkste bevindingen en aanbevelingen vind je verderop in deze brochure. 18

19

20 20

21 Wat de organisaties lieten weten Archieven en documentatiecentra 21 van de 46 aangeschreven organisaties vulden de enquête in. De meeste werken professioneel, met bezoldigde medewerkers. Verhoudingsgewijs namen er veel erkende instellingen deel, van religieuze en bedrijfsarchieven kwam er minder respons. Daarom is voorzichtigheid geboden bij de veralgemening van de conclusies. Hoewel de meeste respondenten professionele organisaties zijn, heeft een derde geen medewerkers die betrokken zijn bij behoud en beheer van het erfgoed. Bijna een kwart heeft daarover ook geen documenten. Vanzelfsprekend bestaan de collecties in archieven en documentatiecentra vooral uit papieren erfgoed, maar bijna driekwart heeft ook objecten in huis. Van alle organisaties blijft de collectie groeien. De organisaties zijn heel divers, ook qua grootte. Over het algemeen staan de organisaties positief tegenover het concept van een professioneel gemeenschappelijk depot. Ze menen dat dat niet alleen een oplossing kan bieden voor het plaatsgebrek waar meer dan de helft mee kampt, het kan ook een verbetering zijn voor de bewaaromstandigheden en zelfs helpen bij inventarisatie en ontsluiting. Twee respondenten hebben al plannen voor een gemeenschappelijk depot. 21

22 22

23 Archief: het totaal aan documenten die gemaakt of ontvangen zijn door een instelling, een persoon of een groep van personen. Archiefstukken onderscheiden zich van andere vormen van documentaire informatie doordat zij zijn ontstaan als direct gevolg van een taakgericht functioneren van een instelling, persoon of personengroep. Voorbeelden van archiefstukken: documenten op papier, klank- en beelddragers zoals geluidsbanden, foto, film, video en digitale media, en informatiedragers zoals floppydisks, cd s, dvd s, cd-roms en memory sticks. (De term archief betekent ook: een ruimte waar de archiefdocumenten worden opgeslagen. In de vragenlijst van het onderzoek werd de term archief echter niet in die betekenis gebruikt.) Collectiecategorieën delen collecties in op basis van het soort erfgoed waarop een instelling of organisatie zich focust. Zo wordt een erfgoedobjectencollectie voornamelijk door musea en erfgoedkringen verzameld en beheerd. Ook erfgoedhouders (zoals kerken, scholen, gilden, archeologische kringen, gemeenten) bezitten vaak belangrijke collecties van erfgoedobjecten. Een archiefcollectie ontstaat als direct gevolg van een taakgericht functioneren van een instelling, persoon of personengroep. De term staat niet gelijk aan een documentaire verzameling of gedrukt materiaal uit een erfgoedbibliotheek. Een documentaire collectie is een verzameling documenten die bewust bijeengebracht en geselecteerd worden rond een vast omschreven onderwerp. Het zijn dus (niet-unieke) documenten met een openbaar, gepubliceerd karakter die gericht zijn op ruime verspreiding (bijvoorbeeld: tijdschriften, brochures, monografieën). Daartoe behoort ook de handbibliotheek of wetenschappelijke bibliotheek die het inhoudelijk ontsluiten van de collecties als doel heeft. Een erfgoedbibliotheek, ook bewaarbibliotheek genoemd, is een verzameling van publicaties die van culturele, historische of wetenschappelijke waarde zijn, met de intentie om die op lange termijn te bewaren. Collectie: een verzameling van materieel erfgoed dat een bepaalde samenhang vertoont. In de enquête verwijst de term in het meervoud naar het geheel van verzamelingen die door een erfgoedinstelling of -organisatie wordt beheerd. Een verzameling kan uit deelcollecties of collectiecategorieën bestaan. Documentatie: informatie die bewust bijeengebracht wordt rond een vast omschreven onderwerp. Het gaat om een bewuste collectievorming van niet-unieke documenten met een openbaar, gepubliceerd karakter die gericht zijn op ruime verspreiding (bijvoorbeeld: tijdschriften, brochures, monografieën). Daartoe behoort ook de handbibliotheek of wetenschappelijke bibliotheek die het inhoudelijk ontsluiten van de collecties als doel heeft. 23

24 24

25 Erfgoedbibliotheken Van de vijftien erfgoedbibliotheken hebben er vijf de vragenlijst ingevuld. Ze zijn dus met weinig, en hun collecties en taken zijn zeer hybride. Het begrip erfgoed is zo breed en de collecties zo divers dat het opsplitsen in subgroepen niet altijd eenvoudig is. Een depotbeleid kan zich beter richten op het geheel van organisaties die vooral papieren erfgoed in huis hebben, dan op bibliotheken, archieven en documentatiecentra afzonderlijk. Volgens de erfgoedbibliotheken zijn hun collecties in redelijke conditie. Dat komt overeen met wat de archieven en documentatiecentra laten weten, maar het is minder goed dan bij de andere categorieën. De registratiegraad is zeer hoog. De depotruimten zijn goed beveiligd tegen brand en diefstal, maar ze worden door vier van de vijf respondenten te klein bevonden. Slechts in de helft van de depots is er klimaatcontrole. Is een gemeenschappelijk depot voor permanente opslag een oplossing voor plaatsgebrek en slechte bewaaromstandigheden? 25

26 Twee organisaties denken van wel. Twee andere niet, zij vrezen voor praktische problemen indien hun depot te ver van de leeszaal komt te liggen. Iedereen is wel te vinden voor een gemeenschappelijk depot voor tijdelijke opslag. Drie professionele organisaties geven aan dat ze over deskundigheid omtrent inventarisatie, digitalisering en conservatie beschikken en dat ze bereid zijn die te delen. Hoewel er al formele overlegplatformen bestaan, kunnen ook de professionele organisaties bijkomende ondersteuning gebruiken omtrent behoud en beheer. Ze denken daarbij in de eerste plaats aan subsidies. 26

27 Erfgoedcollectie: een verzameling van bewaarde voorwerpen met een socioculturele, historische of maatschappelijke waarde, beheerd door instellingen zoals musea, heemkundige kringen, kerken, schuttersgilden en scholen. 27

28 28

29 Musea De provincie Antwerpen telt 146 musea. Daarvan leverden 58 een ingevulde enquête in. Eerst stonden er meer musea op de lijst, maar die blijken niet allemaal meer te bestaan. Vermoedelijk lieten die verdwenen musea nogal wat weescollecties na. Onder de respondenten zijn de professionele musea oververtegenwoordigd. Die vertekening werd deels opgevangen door twee focusgroepen in het leven te roepen: professionele musea en archeologische collecties en nietprofessionele musea en heemkringen. Alle musea die aan het onderzoek hebben deelgenomen, hebben medewerkers die verantwoordelijk zijn voor behoud en beheer. 64 procent beschikt ook over een jaarlijks budget voor behoud en beheer. Dat is niet verwonderlijk, want erfgoedzorg is voor hen een kerntaak. Bij de grote meerderheid is die taak dan ook in beleidsdocumenten terug te vinden. Opvallend: ondanks die kerntaak ligt de registratiegraad laag in vergelijking met andere categorieën van erfgoedbeheerders. De professionele musea zijn intussen die achterstand aan het wegwerken. De niet-professionele moeten die inhaalbeweging echter uitvoeren met vrijwilligers en met weinig geld. Daartoe hebben ze vooral nood aan eenvoudige en betaalbare tools. Meer dan de helft vraagt om actieve begeleiding en advies over behoud en beheer. Te weinig organisaties blijken de adviesfunctie van de provinciale erfgoeddienst te kennen. Wat behoud en beheer betreft, gaapt er een kenniskloof tussen de professionele en niet-professionele musea. Op het vlak van klimaat, beveiliging en opslagwijze voldoen de depotgebouwen vaak niet aan de eisen. Dat komt deels omdat musea afhankelijk zijn van derden of van een inrichtende macht die erfgoed niet als kerntaak hebben en dus het belang van een goede erfgoedzorg niet altijd inzien. 29

30 30 Toch ziet maar een kwart van de respondenten heil in een gemeenschappelijk depot voor permanente opslag. (De ruime meerderheid denkt dat voor tijdelijke problemen een dergelijk depot wél nuttig kan zijn.) Die weerstand kan liggen aan onduidelijkheden in het concept.

31 31

32 32

33 Archeologische collecties Vijf van de zeven aangeschreven archeologische organisaties namen deel aan het onderzoek. Op één vrijwilligersvereniging na gaat het om professionele overheidsdiensten. Drie professionelen maakten ook deel uit van de focusgroep. Ondanks hun professioneel statuut hebben ze weinig beleidsdocumenten die handelen over behoud en beheer. Geen enkele respondent heeft een echte depotbeheerder. Behoud en beheer is een nevenopdracht van de medewerkers. Bovendien is het archeologiebeleid een gekruiste bevoegdheid: het wordt zowel door Cultuur als door Onroerend Erfgoed gestuurd. Voorts wacht de sector ook op het nieuwe onroerenderfgoeddecreet dat momenteel in de steigers staat. De archeologische collecties bestaan uit objecten, archief en documentatie uit archeologisch onderzoek. Het geheel van die informatie wordt in de conceptnota voor het toekomstige decreet als een ondeelbare eenheid beschouwd. Dat wil zeggen dat ze per opgraving als één geheel bewaard moet blijven. De registratiegraad is hoog bij de professionelen, veel lager bij de vrijwilligersvereniging. Volgens de focusgroep is er nood aan een uniform registratiesysteem, om ook externe collecties op te kunnen nemen. Vier van de vijf respondenten heeft te kampen met plaatsgebrek. Daar komt nog bij dat ook andere organisaties aanspraak maken op overheidsgebouwen die nu als depotruimte dienst doen. Slechts één organisatie heeft aan ruimte geen gebrek, ze heeft er zelfs genoeg om onderdak te bieden aan externe collecties. Alle respondenten zijn bereid en zelfs vragende partij om stukken in een gemeenschappelijk regionaal depot onder te brengen. 33

34 34 Twee professionele organisaties menen dat ze een specifieke deskundigheid hebben omtrent behoud en beheer. Bovendien willen ze die met anderen delen. Bijna allemaal laten ze weten dat ze ondersteuning kunnen gebruiken bij preventieve conservatie en restauratie.

35 35

36 Heemkringen Onder deze noemer schuilen 90 heemkringen, erfgoed- en geschiedkundige verenigingen. 38 reageerden op de vragenlijst. Drie maakten deel uit van de focusgroep niet-professionele musea en heemkringen. De drijvende krachten van de heemkringen zijn vrijwilligers. Zowel tijdsbesteding als budget zijn dus beperkt. Amper een derde beschikt over een klein budget voor behoud en beheer. Toch voert meer dan de helft daarrond een actief beleid, dat ook zijn neerslag vindt in beleidsdocumenten. Hun takenpakket en hun collecties zijn heel divers. Sommige hebben een documentatiecentrum en doen aan publiekswerking, enkele zijn louter een ledenvereniging, nog andere hebben een museum. De collecties variëren van archieven, documenten en boeken, tot objecten. De helft van de heemkringen inventariseerde nog niet de helft van de archiefcollectie. Om die inventarisatieachterstand in te halen, hebben ze in de eerste plaats eenvoudige en kosteloze tools nodig. Advies, begeleiding en vorming moeten rekening houden met de beperkte mankracht en financiële middelen. Er is nood aan digitalisering, maar ook aan ondersteuning, advies en begeleiding bij zowel preventieve als actieve conservatie. Ook subsidies zijn welkom. Bijna de helft van de heemkringen zegt geen specifieke deskundigheid omtrent behoud en beheer in huis te hebben. De meeste van de andere zijn bereid hun deskundigheid te delen. Bijna de helft van de heemkringen laat weten dat hun collectie zich bijna volledig in bewaarruimten bevindt. Veelal zijn dat lokalen die ze van derden ter beschikking krijgen. Die heemkringen hebben weinig inspraak in de keuze van de 36

37 ruimten, en dus zijn er ook weinig uitbreidingsmogelijkheden. De helft van de respondenten heeft nochtans een gebrek aan ruimte. Bovendien zijn de bewaaromstandigheden er verre van optimaal: klimaatcontrole ontbreekt meestal, beveiliging is ondermaats. Toch ziet minder dan een vijfde een oplossing in een professioneel gemeenschappelijk depot voor permanente opslag. Net als bij de niet-professionele musea kan die weerstand te wijten zijn aan onduidelijkheid over het concept en het businessplan. Er is bijvoorbeeld verwarring over eigendomsoverdracht, beschikbaarheid van de stukken en financiële implicaties. Iets meer dan de helft van de respondenten meent wel dat een dergelijk depot een goede oplossing is voor tijdelijke problemen. 37

38 38

39 Kerkfabrieken Een derde van de 380 kerkfabrieken werkte mee aan het onderzoek. Door die hoge respons kunnen de resultaten gelden als een staalkaart van het kerkelijke erfgoed in de provincie Antwerpen. Het gaat voornamelijk om objectencollecties en archieven. De collecties blijven groeien. Het kerkelijke erfgoed is vrij goed geïnventariseerd, onder meer door inventarisatieacties door de provinciale dienst Erfgoed. De conditie van kerken en hun interieur wordt bovendien vrij goed opgevolgd doordat 71 procent van de kerkfabrieken lid is van Monumentenwacht. Het erfgoedbeleid gebeurt echter voornamelijk ad hoc: bij 66 procent is erfgoedzorg afwezig in beleidsdocumenten. Slechts 17 procent heeft een structureel budget voor behoud en beheer. Daarvan wordt het grootste deel besteed aan actieve conservatie en restauratie. In beperkte mate gebeurt die restauratie met provinciale subsidies. Sommige Mechelse en Antwerpse kerkfabrieken van kunsthistorisch belang delen hun kennis van erfgoedbeheer via lokale koepelverenigingen. Voor veel respondenten zijn bijkomend advies en begeleiding zinvol. De provinciale diensten zijn in dat opzicht vrij goed bekend, al is er ook vraag naar een actieve en gerichte communicatie. Bewaarruimten zijn zelden adequaat ingericht. In kerken en andere gebouwen van de kerkfabriek zijn beveiliging, degelijke opslag en klimaatcontrole niet vanzelfsprekend. Door de omvang van de gebouwen hebben de meeste kerkfabrieken weinig plaatsgebrek. Slechts 17 procent zegt niet genoeg ruimte te hebben. 39

40 35 procent is bereid om delen van de collectie in een gemeenschappelijk depot onder te brengen, en 25 procent vraagt daar om. Bijna driekwart vindt een tijdelijk depot een goede oplossing bij calamiteiten of verhuizing. Er moet een oplossing komen voor het kerkelijke zwerfgoed dat nagelaten wordt wanneer kerken sluiten, wat steeds meer gebeurt. 40

41 41

42 42

43 Schuttersgilden 18 van de 85 schuttersgilden namen deel aan de enquête. Schuttersgilden zijn vrijwilligersorganisaties met een eeuwenoude werking. In vergelijking met andere organisaties bezitten ze kleine collecties, maar de objecten, archieven en documentatie hebben vaak een hoge erfgoedwaarde. De erfgoedobjecten worden nog vaak gebruikt in de werking van de gilden. De gilden hebben doorgaans geen plaatsgebrek, maar de opslagruimten zijn versnipperd. Meestal is de collectie niet in adequate omstandigheden opgeslagen. Stukken worden vaak bij gildebroeders thuis bewaard. In twee gemeenten kunnen de gilden gebruikmaken van gemeentelijke depotruimten. Sinds tien jaar voert de koepelorganisatie Hoge Gilderaad der Kempen (HGK) rond behoud en beheer een sensibiliserend beleid waar ook de provincie Antwerpen actief bij betrokken is. Die werking heeft er bijvoorbeeld toe bijgedragen dat 90 procent van de collecties van de respondenten geïnventariseerd is. 16 van de 85 schuttersgilden zijn echter geen lid van de HGK. Slechts enkele gilden zijn het idee van een gemeenschappelijk depot genegen. 43

44 44

45 OCMW s Vijftien OCMW s namen deel aan het onderzoek. Erfgoedzorg is voor hen geen kerntaak, hoewel één respondent een museum heeft. De OCMW s hebben amper medewerkers die bezig zijn met behoud en beheer, geen van hen heeft er een structureel budget voor en slechts uitzonderlijk is erfgoedzorg opgenomen in een beleids- of collectieplan. De collecties bestaan vooral uit documenten en archieven, handelend over de eigen organisatie. Driekwart van de archieven is geïnventariseerd. Minder dan de helft van de respondenten heeft een inventaris van de objecten. Bijna al het erfgoed wordt in een depot bewaard, vaak in de kelder of op de zolder. De bewaaromstandigheden zijn ondermaats. Klimaatcontrole is zeldzaam en slechts één respondent houdt het gevaar voor insecten in de gaten. Bovendien vindt meer dan de helft van de respondenten zijn depot te klein. Omdat deskundigheid en kennis van behoud en beheer vrijwel afwezig zijn, menen de OCMW s dat ze in de eerste plaats advies en begeleiding kunnen gebruiken. Slechts een derde vindt dat zijn organisatie meer moet inzetten op erfgoedzorg. Sommige laten weten dat ze al advies hebben gezocht en gekregen bij andere archieven en bij de provinciale dienst Erfgoed. Acht OCMW s hebben te weinig plaats. Toch zijn er maar vier die bereid zijn om delen van hun collectie onder te brengen in een gemeenschappelijk depot. 45

46 Gemeenten Onder deze noemer vallen de gemeentelijke collecties die zich niet in een gemeentelijk archief of museum bevinden. 18 gemeenten uit de provincie Antwerpen, vooral landelijke, namen deel aan de enquête. De resultaten zijn dus niet zomaar geldig voor de hele onderzoeksgroep, waar ook steden in zitten. Bij meer dan de helft van de respondenten vormt archiefmateriaal de hoofdmoot van de erfgoedcollectie. 60 procent bezit ook objecten. Iets meer dan de helft heeft zijn erfgoed geïnventariseerd. Het beheer van het erfgoed gebeurt meestal door betaalde medewerkers, maar die hebben vaak nog andere taken. Twee derde van de respondenten kan op vrijwilligers rekenen. Slechts een derde beschikt over een structureel budget en bijna driekwart heeft geen beleidsdocumenten over behoud en beheer. Meer dan de helft laat weten geen eigen specifieke deskundigheid omtrent behoud en beheer in huis te hebben. Driekwart kan op korte termijn advies en begeleiding gebruiken over alle facetten van de erfgoedzorg. In dat opzicht lijken de loketfuncties van de provinciale dienst Erfgoed weinig bekend. Iets meer dan een derde vraagt ook naar vorming en subsidies. Bijna alle gemeenten hebben bewaarruimten die vrijwel uitsluitend dienen om erfgoed in op te slaan. Voor slechts vier gemeenten zijn die groot genoeg. Bewaaromstandigheden worden zelden gecontroleerd. De helft van de respondenten is vragende partij om delen van zijn collectie onder te brengen in een gemeenschappelijk depot. 46

47 47

48 Overzichtstabel per subgroep Aandeel professionele organisaties in de subgroep Beleidsdocumenten over erfgoedcollectie Conditie hoofdcollectie goed Registratiegraad meer dan 75 % van de hoofdcollectie Wensen delen van de collectie af te stoten Depot: voldoende plaats Depot: controle klimaatomstandigheden en licht Depot: > 75 % van de collectie brand- en diefstalbeveiliging Gemeenschappelijk depot: bereid Gemeenschappelijk depot: vragende partij Gemeenschappelijk depot: bereid tijdelijk Baat bij vorming Baat bij advies en begeleiding Baat bij subsidies Baat bij gemeenschappelijke aankoop materiaal Vragen nu al advies of begeleiding aan provincie (dienst Erfgoed of Monumentenwacht 2 ) 1 OCMW s en gemeentes ontvingen de vragenlijst voor objectencollecties. Bij meer dan de helft bestaat het merendeel van de collectie uit archiefmateriaal. Voor / is de waarde voor de objectencollectie; na / is de waarde voor de archiefcollectie. 2 Het vragen van advies en begeleiding aan de collectiebeherende provinciale diensten (zoals de provinciale archeologen (dienst Erfgoed), het provinciaal archeologisch depot, de provinciale musea, de provinciale archieven) zijn hierbij niet meegerekend. 3 Gezien er maar 5 respondenten zijn in de groep erfgoedbibliotheken (en vaak slechts 4 respondenten de vraag beantwoordden), kan schaal [1 19 %] in principe niet. Het antwoord op werken nu al samen met de provincie is een positieve bijstelling van het resultaat [0 %] door de onderzoekers op basis van bijkomende informatie verschaft door de focusgroep. Het betreft advies van Monumentenwacht. 4 Uit de focusgroep professionele musea en archeologische collecties bleek echter wel dat de provinciale archeologen vaak door collega s als peers worden geconsulteerd. 48

49 Archieven Erfgoedbibliotheken Musea Archeologische collecties Heemkringen Kerkfabrieken Schuttersgildes OCMW s Gemeenten LEGENDE % van de respondenten 0 % % 1 19 % % % 100 % % Figuur 3 Overzichtstabel per subgroep 49

50 50

51 Bevindingen & aanbevelingen De onderzoekers analyseerden de gegevens uit de enquête en vergeleken ze met eerder onderzoek en met gegevens uit andere provincies. Aan de hand van die analyse formuleerden ze aanbevelingen voor een integraal erfgoedbeleid in de provincie Antwerpen. Algemeen Wat leren we uit het onderzoek? Zowel de organisaties als het erfgoed dat ze in huis hebben, zijn zeer divers. De meeste respondenten bezitten hybride collecties, met zowel papieren erfgoed als museale objecten. Zeer diverse soorten erfgoed dus, die allen een specifiek behoud en beheer nodig hebben: papier moet je anders behandelen dan keramiek, textiel heeft andere omstandigheden nodig dan hout. Niet alle organisaties weten wat de dienst Erfgoed van de provincie Antwerpen voor hen kan betekenen. 51

52 Wat kan de provincie doen? Ontwikkel een integraal erfgoed- en depotbeleid dat de subgroepen gelijkwaardig behandelt, maar verlies daarbij niet de eigenheden van collecties en organisaties uit het oog. Eenheid in verscheidenheid moet het adagium zijn. Versterk actieve en heldere communicatie over beleid en dienstverlening. 52

53 Depotwerking % ,0 % 30,8 % 48,3 % 4,0 % 11,6 % 8,0 % 22,2 % begeleiding / advisering vorming subsidies uitleendienst gezamenlijke aankoop andere niet van toepassing Figuur 4 Ondersteuningsvormen gevraagd door alle respondenten 53

54 Gevraagde ondersteuningsvorm per subgroep Aandeel professionele organisaties in de subgroep Baat bij vorming Baat bij advies en begeleiding Baat bij subsidies Baat bij gemeenschappelijke aankoop materiaal Vragen nu al advies of begeleiding aan provincie (dienst Erfgoed of Monumentenwacht 5 ) 5 Het vragen van advies en begeleiding aan de collectiebeherende provinciale diensten (zoals de provinciale archeologen (dienst Erfgoed), de provinciale musea, de provinciale archieven) zijn hierbij niet meegerekend. 6 Gezien er maar 5 respondenten zijn in de groep erfgoedbibliotheken (en vaak slechts 4 respondenten de vraag beantwoordden), kan schaal [1 19 %] in principe niet. Het antwoord op werken nu al samen met de provincie is een positieve bijstelling van het resultaat [0 %] door de onderzoekers op basis van bijkomende informatie verschaft door de focusgroep. Het betreft advies van Monumentenwacht 7 Uit de focusgroep professionele musea en archeologische collecties bleek echter wel dat de provinciale archeologen vaak door collega s als peers worden geconsulteerd. 54

55 Archieven Erfgoedbibliotheken Musea Archeologische collecties Heemkringen Kerkfabrieken Schuttersgildes OCMW s Gemeenten 6 7 LEGENDE % van de respondenten 0 % % 1 19 % % % 100 % % Figuur 5 Gevraagde ondersteuningsvormen per subgroep 55

56 Wat leren we uit het onderzoek? Depotwerking omvat alle taken die het goede functioneren van een depot waarborgen en een goede bewaring ondersteunen. Het verschil in mogelijkheden tussen professionele en niet-professionele organisaties is groot. Met name langdurige kennisopbouw en kennisoverdracht liggen niet voor de hand binnen een niet-professionele organisatie. Een vrijwilliger die cursussen behoud en beheer heeft gevolgd, neemt die kennis meestal mee wanneer hij de organisatie verlaat. Hij of zij heeft niemand anders in de organisatie opgeleid. Bij alle categorieën van organisaties, ook de professionele, is er een gebrek aan bewustzijn rond het belang van collectieplanning. De helft van zowel professionele als niet-professionele organisaties heeft nood aan op maat gemaakt advies en begeleiding. 31 procent van de respondenten vraagt ook vorming. Opmerkelijk: meer professionelen dan niet-professionelen vragen naar vorming. Archieven, erfgoedbibliotheken en OCMW s doen zelden of nooit een beroep op de provinciale erfgoedadviseurs. De systematische begeleiding van kerkfabrieken en schuttersgilden heeft duidelijk vruchten afgeworpen. Veel organisaties uit beide categorieën maken deel uit van formele en informele netwerken. Zo kunnen de erfgoedorganisaties vaak bij hun collega s terecht voor advies. Professionele organisaties hebben nood aan gespecialiseerde vorming, niet-professionele zijn gebaat bij basisvorming. Kleine organisaties hebben vooral baat bij subsidies, vorming en begeleiding, terwijl de grotere beter begeleid kunnen worden om expertise op te bouwen over gespecialiseerde thema s. 56

57 Actieve conservatie en restauratie: het uitvoeren van handelingen aan objecten die ingrijpen in de fysieke toestand van die objecten. Het zijn maatregelen die verder verlies of afbraak voorkomen, door rechtstreeks op het object zelf in te grijpen. Dergelijke handelingen worden uitgevoerd na een zorgvuldig vooronderzoek, een ethische evaluatie en motivatie van het behandelingsvoorstel. Enkele voorbeelden voor papieren archiefstukken: desinfecteren en ontschimmelen, ontzuren, herstellen van mechanische schade, voorzien van nieuw bindwerk. Enkele voorbeelden voor schilderijen: oude vernis weghalen en opnieuw vernissen, oude retouches verwijderen, verdoeken of doubleren. Preservatie of passieve conservatie omvat alle maatregelen voor bewaring, opslag en bescherming van een erfgoedstuk, zonder rechtstreeks op het object zelf in te grijpen. Een geschikte omgeving wordt gecreëerd door onder meer te streven naar optimale klimatologische omstandigheden (temperatuur en relatieve vochtigheid); de objecten te bewaren in aangepast materiaal (bijvoorbeeld: zuurvrije dozen); de objecten te schonen. Preventieve conservatie en bewaring omvat handelingen en procedures die het behoud van de collecties als geheel bevorderen door de omgeving van de objecten zo optimaal mogelijk te beheersen. Daartoe behoren: controle en beheersing van omgevingsfactoren, verbetering van bewaaromstandigheden, richtlijnen voor dagelijkse zorg en toezicht, quarantaineprocedures, opleiding van museummedewerkers en vrijwilligers, verbetering van calamiteitenprocedures, richtlijnen voor derden die bijvoorbeeld in verband met buitengewone activiteiten in de instelling of organisatie hun werk doen. Afstoten: het verwijderen van een object, document of (onderdeel van een) verzameling uit de bewaarplaats, door herbestemming (het geven van een andere bewaarplaats door wegschenking, verkoop of permanente bruikleen) of door vernietiging. Die acties worden gedocumenteerd en beheerd. Behoud en beheer: het geheel van acties die in het tekenstaan van duurzame zorg voor het materiële erfgoed. Dat omvat onder meer veiligheidszorg, (preventieve) conservatie en restauratie, verpakking en transport, depotinrichting en -beheer, calamiteitenpreventie en -bestrijding. Inventariseren: het actueel houden van de minimale registratie van alle objecten waarvoor een organisatie de (wettelijke) verantwoordelijkheid draagt, ook objecten in bruikleen, niet-geregistreerde of nog niet gedocumenteerde objecten en steuncollecties met bijvoorbeeld educatieve doeleinden. De term wordt ook gebruikt voor het verzamelen en bijhouden van informatie over archieven. Registratie: het verzamelen en bijhouden van primaire informatie die de objecten in de collecties beschrijft en ze formeel identificeert. Dat kan ook informatie zijn over de herkomst van objecten, of documentatie over collectiemanagement (gegevens over verwerving, conservatie, tentoonstellingsen bruikleengeschiedenis en standplaatshistorie). 57

58 helemaal akkoord 22,3 % eerder akkoord 29,0 % neutraal 30,8 % 4,0 % helemaal niet akkoord 9,4 % eerder niet akkoord 4,5 % ik weet het niet Onze organisatie zou meer moeten inzetten op behoud en beheer. GROEP = niet-professionele erfgoedbeheerders en erfgoedhouders (N=224) Figuur 6 Bereidheid bij niet-professionele erfgoedbeheerders en -houders tot bijkomende focus op behoud en beheer 58

59 % ,1 % 27,3 % 47,1 % 3,8 % 9,2 % 5,0 % 25,6 % begeleiding / advisering vorming subsidies uitleendienst gezamenlijke aankoop andere niet van toepassing Figuur 7 Ondersteuningsvormen gevraagd door niet-professionele erfgoedbeheerders en -houders 59

60 helemaal akkoord 28,6 % eerder akkoord 34,9 % neutraal 12,7 % 1,6 % helemaal niet akkoord 20,6 % eerder niet akkoord 1,6 % ik weet het niet Onze organisatie zou meer moeten inzetten op behoud en beheer. GROEP = professionele erfgoedbeheerders (N=63) Figuur 8 Bereidheid bij professionele erfgoedbeheerders tot bijkomende focus op behoud en beheer 60

61 % ,4 % 42,9 % 54,0 % 4,8 % 20,6 % 19,1 % 11,1 % begeleiding / advisering vorming subsidies uitleendienst gezamenlijke aankoop andere niet van toepassing Figuur 9 Ondersteuningsvormen gevraagd door professionele erfgoedbeheerders 61

62 62

63 Wat kan de provincie doen? Sensibiliseren: Versterk het bewustzijn omtrent behoud en beheer van erfgoed bij niet-professionele erfgoedbeheerders en -houders. Zorg ervoor dat die sensibilisering een blijvend karakter heeft. Wakker bij alle erfgoedbeheerders en -houders het bewustzijn aan van het belang van collectieplanning en afstotingsbeleid. Vorming bieden: Maak erfgoedbeheerders en -houders wegwijs in het web van bestaande vormingsinitiatieven over behoud en beheer. Ondersteun partners zoals koepelorganisaties en erfgoedcellen bij het opzetten van nieuwe vormingsinitiatieven. Organiseer, in geval van lacunes in het vormingsaanbod, zelf opleidingen. Adviseren en begeleiden: Breid de advies- en begeleidingsfunctie van de provinciale depotadviseurs uit naar alle niet-professionele erfgoedbeheerders en -houders. Probeer proactief en systematisch te werk te gaan. Reik goedkope, eenvoudige en intern overdraagbare tools voor behoud en beheer aan. Werk complementair en in overleg met de erfgoedcellen. De adviesverlening van provinciale depotadviseurs aan professionele erfgoedbeheerders verloopt best vraaggestuurd. De adviseurs kunnen complementair kennis samenbrengen en ontwikkelen die slechts beperkt aanwezig is bij de erfgoedorganisaties. Zet ook de provinciale erfgoedpraktijkinstellingen in voor advies en begeleiding. Houd daarbij rekening met de draagkracht van de organisaties en stel voldoende mensen en middelen ter beschikking. 63

64 Netwerken versterken: Versterk bestaande erfgoednetwerken door naar andere erfgoedinstellingen door te verwijzen, door te informeren over het belang van netwerken en door het creëren van ontmoetingskansen. Zet formele netwerken en belangenorganisaties in voor het systematisch benaderen van doelgroepen, maar laat het lidmaatschap van een bepaald netwerk geen drempel zijn om te kunnen genieten van het provinciale erfgoeddepotbeleid. Digitale platformen toegankelijk maken: Als de provincie ervoor kiest om digitale ontsluitingsplatformen aan te bieden, zoekt ze best aansluiting bij bestaande initiatieven. Ze moet zich er bovendien van bewust zijn dat die platformen een sterke sturing door medewerkers van de provincie nodig hebben. Bovendien zijn de bestaande platformen niet voor alle doelgroepen even goed geschikt. 64

65 Ontsluiten: de collectie bekend maken bij een publiek van buiten de organisatie of instelling (bijvoorbeeld externe onderzoekers, bezoekers, het ruime publiek). Dat kan door het tonen, aan onderzoek te doen, of informatie te verzamelen en te verstrekken (catalogiseren). Digitale ontsluiting: het ontsluiten van erfgoedobjecten, archiefstukken, documenten of bewaar boeken in digitale vormen (scan, digitale foto, digitale informatie) via een digitale databank of via een ander digitaal kanaal dat toegankelijk is voor geïnteresseerden van buiten de organisatie of instelling. 65

66 Depotinfrastructuur Wat leren we uit het onderzoek? OVERZICHTSTABEL BEREIDHEID GEMEENSCHAPPELIJK DEPOT PER SUBGROEP Gemeenschappelijk depot: bereid Gemeenschappelijk depot: vragende partij Gemeenschappelijk depot: bereid tijdelijk 61 procent van de organisaties heeft te weinig plaats voor het opslaan van collecties, maar vindt de middelen niet om uit te breiden. Investeren in erfgoedopslag ligt voor politici en overheden niet voor de hand, omdat het resultaat niet meteen zichtbaar is. Organisaties met stukken die vrijwel permanent beschikbaar moeten zijn (voor onderzoek of studie), of die een sterke emotionele band of een hoge lokale waarde hebben (heemkringen, schuttersgilden, kerkfabrieken), willen hun collectie ter plekke bewaren. Veel organisaties moeten hun bewaaromstandigheden verbeteren, maar daar hebben ze de financiële middelen niet voor. Ook enkele instellingen van de provincie zelf hebben geen kwalitatieve depots. 70 procent van alle respondenten is bereid om stukken tijdelijk onder te brengen in een professioneel gemeenschappelijk depot. 32 procent is te vinden voor permanente opslag. Daartegenover staat dat 25 procent vragende partij is voor permanente gemeenschappelijke opslag. Uit antwoorden op open vragen blijkt voorts dat het concept niet voor iedereen duidelijk is. 66

67 Archieven Erfgoedbibliotheken Musea Archeologische collecties Heemkringen Kerkfabrieken Schuttersgildes OCMW s Gemeenten LEGENDE % van de respondenten 0 % % 1 19 % % % 100 % % Weinig organisaties zijn bereid een vergoeding te betalen voor een gemeenschappelijk depot. Om die reden is het niet aangewezen om een depotbeleid volledig over te laten aan commerciële partners, aangezien de kostprijs dan ook marktconform zal zijn. Voor een ruime meerderheid van de organisaties die het idee van een gemeenschappelijk depot genegen zijn, hoeft die opslagplaats niet per se binnen een afstand van tien kilometer te liggen. Twee organisaties hebben nu al een bewaarplaats die op lokaal niveau dienst doet als gemeenschappelijk depot. Acht andere denken eraan om bij de volgende depotuitbreiding in extra ruimte te voorzien voor collecties van derden. Bij de meeste onder hen is het echter niet zeker of die gewenste uitbreidingen er daadwerkelijk komen. Figuur 10 Bereidheid tot een gemeenschappelijk depot, per subgroep 67

68 helemaal akkoord 12,1 % eerder akkoord 20,3 % neutraal 21,4 % 21,0 % helemaal niet akkoord 19,6 % eerder niet akkoord 5,7 % ik weet het niet Onze organisatie is bereid om (delen van) haar collecties in een professioneel, gemeenschappelijk regionaal depot onder te brengen (N=281) Figuur 11 Bereidheid tot een gemeenschappelijk depot 68

69 helemaal akkoord 10,8 % eerder akkoord 14,4 % neutraal 16,9 % 29,1 % helemaal niet akkoord 23,7 % eerder niet akkoord 5,0 % ik weet het niet Onze organisatie is vragende partij om (delen van) haar collecties in een professioneel, gemeenschappelijk regionaal depot onder te brengen (N=278) Figuur 12 Vraag naar een gemeenschappelijk depot 69

70 helemaal akkoord 27,1 % eerder akkoord 42,6 % neutraal 12,6 % 6,9 % helemaal niet akkoord 6,9 % eerder niet akkoord 4,0 % ik weet het niet Onze organisatie is bereid om stukken tijdelijk in een professioneel regionaal depot onder te brengen, bijvoorbeeld voor restauratie of bij verhuis (N=277) Figuur 13 Bereidheid tot een tijdelijke opslag in een gemeenschappelijk depot 70

71 helemaal akkoord 4,5 % eerder akkoord 16,9 % neutraal 24,7 % 24,7 % helemaal niet akkoord 24,7 % eerder niet akkoord 4,5 % ik weet het niet Indien nodig, is onze organisatie bereid een vergoeding te betalen om haar collectie(stukken) in een professioneel regionaal depot onder te brengen. GROEP = organisaties die bereid zijn delen van de collectie onder te brengen in een gemeenschappelijk depot (N=89) Figuur 14 Betalingsbereidheid bij potentiële deelnemers voor een gemeenschappelijk depot 71

72 helemaal akkoord 5,6 % eerder akkoord 22,5 % neutraal 21,4 % 20,2 % helemaal niet akkoord 22,5 % eerder niet akkoord 7,9 % ik weet het niet Indien nodig, is onze organisatie bereid een vergoeding te betalen voor een pendeldienst die het afleveren van de collectiestukken binnen een bepaalde periode garandeert. GROEP = organisaties die bereid zijn delen van de collectie onder te brengen in een gemeenschappelijk depot (N=89) Figuur 15 Betalingsbereidheid bij potentiële deelnemers voor een erfgoedpendeldienst van/naar een gemeenschappelijk depot 72

73 helemaal akkoord 24,7 % eerder akkoord 35,1 % neutraal 21,9 % 2,9 % helemaal niet akkoord 10,0 % eerder niet akkoord 5,4 % ik weet het niet Een publieke partner (bv. de overheid) is beter geschikt voor het behoud en beheer van erfgoed dan een commerciële partner (N=279) Figuur 16 Opinies over publieke versus commerciële partners 73

74 helemaal akkoord 20,6 % eerder akkoord 30,2 % neutraal 28,6 % 3,2 % helemaal niet akkoord 17,5 % eerder niet akkoord 0,0 % ik weet het niet Een publieke partner (bv. de overheid) is beter geschikt voor het behoud en beheer van erfgoed dan een commerciële partner. GROEP = professionele erfgoedbeheerders (N=63) Figuur 17 Opinies bij professionele erfgoedbeheerders over publieke versus commerciële partners 74

75 helemaal akkoord 15,1 % eerder akkoord 21,2 % neutraal 31,9 % 6,8 % helemaal niet akkoord 16,9 % eerder niet akkoord 8,2 % ik weet het niet Commerciële partners (zoals zelfstandigen, bedrijven) kunnen net zo goed expertise opbouwen in erfgoedbehoud en -beheer (opslag, handling, registratie ) (N=279) Figuur 18 Opinies over expertise bij commerciële partners 75

76 helemaal akkoord 28,6 % eerder akkoord 30,2 % neutraal 25,4 % 1,6 % helemaal niet akkoord 14,3 % eerder niet akkoord 0,0 % ik weet het niet Commerciële partners (zoals zelfstandigen, bedrijven) kunnen net zo goed expertise opbouwen in erfgoedbehoud en -beheer (opslag, handling, registratie ) GROEP = professionele erfgoedbeheerders (N=63) Figuur 19 Opinies bij professionele erfgoedbeheerders over expertise van commerciële partners 76

77 helemaal akkoord 13,5 % eerder akkoord 53,9 % neutraal 15,7 % 2,3 % helemaal niet akkoord 11,2 % eerder niet akkoord 3,4 % ik weet het niet Indien nodig, is onze organisatie bereid een afstand van meer dan 10 km af te leggen om collectie(stukken) onder te brengen in een professioneel regionaal depot. GROEP = organisaties die bereid zijn delen van de collectie onder te brengen in gemeenschappelijk depot (N=89) Figuur 20 Voor potentiële deelnemers aanvaardbare afstand tot een gemeenschappelijk depot 77

78 Lijst van figuren Figuur 1 Bevraagde erfgoedbeheerders en -houders in de provincie Antwerpen. Figuur 2 Deelname aan de enquête door erfgoedbeheerders en -houders in de provincie Antwerpen Figuur 3 Overzichtstabel per subgroep Figuur 4 Ondersteuningsvormen gevraagd door alle respondenten. Figuur 5 Gevraagde ondersteuningsvormen per subgroep Figuur 6 Bereidheid bij niet-professionele erfgoedbeheerders en -houders tot bijkomende focus op behoud en beheer Figuur 7 Ondersteuningsvormen gevraagd door niet-professionele erfgoedbeheerders en -houders Figuur 8 Bereidheid bij professionele erfgoedbeheerders tot bijkomende focus op behoud en beheer Figuur 9 Ondersteuningsvormen gevraagd door professionele erfgoedbeheerders Figuur 10 Bereidheid tot een gemeenschappelijk depot, per subgroep Figuur 11 Bereidheid tot een gemeenschappelijk depot Figuur 12 Vraag naar een gemeenschappelijk depot Figuur 13 Bereidheid tot een tijdelijke opslag in een gemeenschappelijk depot 78

79 Figuur 14 Betalingsbereidheid bij potentiële deelnemers voor een gemeenschappelijk depot Figuur 15 Betalingsbereidheid bij potentiële deelnemers voor een erfgoedpendeldienst van/naar een gemeenschappelijk depot Figuur 16 Opinies over publieke versus commerciële partners Figuur 17 Opinies bij professionele erfgoedbeheerders over publieke versus commerciële partners Figuur 18 Opinies over expertise bij commerciële partners Figuur 19 Opinies bij professionele erfgoedbeheerders over expertise van commerciële partners Figuur 20 Voor potentiële deelnemers aanvaardbare afstand tot een gemeenschappelijk depot 79

80 Wat kan de provincie doen? Sensibiliseren, communiceren en investeren: Overtuig de organisaties en hun inrichtende macht van het belang van een kwalitatief depot. Maak hen duidelijk dat behoud op lange termijn afhangt van de bereidheid om daarin te investeren. Subsidieer kleine ingrepen die een groot effect kunnen hebben op bewaaromstandigheden. Verlies bij het investeringsprogramma voor depotinfrastructuur de eigen provinciale instellingen niet uit het oog. Mogelijk kunnen meer organisaties overtuigd worden om deel te nemen aan een gemeenschappelijk depotproject via een goed businessplan, met daarin: goed afgebakende bevoegdheden, te verwachten bewaaromstandigheden en opslagwijze, afspraken over beschikbaarheid en toegankelijkheid, en weinig of geen kosten voor de organisaties. Investeer veeleer in infrastructuur voor gemeenschappelijke depots dan in grote infrastructuursubsidies voor individuele depots. Het draagvlak lijkt voldoende groot om gemeenschappelijk depots meer te laten zijn dan nooddepots. Voor de spreiding van gemeenschappelijke regionale depots kan de provincie inspelen op de behoefte aan bijkomende en aangepaste depotruimten van de provinciale erfgoedinstellingen. Ze kan de bestaande plannen van lokale initiatief nemers versterken en vage ideeën van professionele erfgoedbeheerders mee ontwikkelen. Ook kan ze in samenwerking met de erfgoedcellen bijkomende infra structuur ontwikkelen. De provincie kan mee investeren in depotcapaciteit van partners die bereid zijn collecties van derden op te nemen. Die partnerinstellingen zullen voor de bijkomende werklast vergoed willen worden. Als dat niet gebeurt door de 80

81 erfgoed organisaties (die zijn immers weinig bereid een vergoeding te betalen voor een gemeenschappelijk depot) zullen de partnerinstellingen die financiële compensatie wellicht verwachten van de provincie. Subsidies Wat leren we uit het onderzoek? Bijna de helft van de organisaties geeft aan dat ze bijkomende subsidies kunnen gebruiken. Uiteraard zijn de financiële middelen van de provincie niet onuitputtelijk. Het bestaande subsidiesysteem schiet echter op enkele punten zijn doel voorbij. Wat kan de provincie doen? Probeer de bestaande subsidiereglementen zo te hervormen dat ze depotwerking stimuleren. Zorg er echter voor dat de uit te keren bedragen per instelling nog een relevante impact hebben. 81

82 82