DOELGERICHT OBSERVEREN IN DE KLEUTERKLAS

Transcriptie

1

2 OVSG

3 DOELGERICHT OBSERVEREN IN DE KLEUTERKLAS INHOUDSOPGAVE Inleiding A. De rol van de leraar: creëren van condities en benutten van kansen 1. Scheppen van een veilige en stimulerende leeromgeving 2. Betekenisvolle activiteiten en actieve betrokkenheid 3. Prikkelen van nieuwsgierigheid en een onderzoekende houding 4. Leren nadenken over eigen prestaties B. Observeren: wat is het en hoe doe je het? 1. Oplettend rondkijken 2. Doelgericht interactief observeren 3. Observeren met een kleutervolgsysteem 4. Zorgobserveren 3

4 INLEIDING Je spreekt de juf aan en ze vertelt je dat ze haar kinderen systematisch observeert. Zo kan ze hun mogelijkheden en werkpunten goed inschatten. Het vergroot ook haar effectieve kracht om doelgericht te kunnen werken. Vanuit haar observaties stuurt ze systematisch haar aanpak en doelen bij. Op basis van deze observaties kan ze ook beter plannen welke kinderen binnen welke domeinen extra stimulansen nodig hebben. Observeren is voor haar een tweede natuur geworden. Het maakt voor haar en haar collega s deel uit van een continuüm aan zorg. We willen vanuit een brede zorg oog hebben voor de totale ontplooiing van elk kind, vertrouwt ze je toe. (uit de inleiding van het Doelenboek voor de kleuterschool ) Als je wilt dat gras goed groeit, dan moet je er niet aan gaan trekken. Daar gaat het beslist niet harder door groeien. Wat wel helpt, is de omstandigheden voor het gras verbeteren: veel licht geven, goed bemesten, voldoende water geven. 4

5 A. DE ROL VAN DE LERAAR: CREËREN VAN CONDITIES EN BENUTTEN VAN KANSEN De leraar heeft een cruciale rol in het creëren van de goede condities en het benutten van leer- en ontwikkelingskansen met kinderen. Met het volgende schema verduidelijken we deze condities en de uitdagende rol die de leraar hierbij speelt. 1. SCHEPPEN VAN EEN VEILIGE EN STIMULERENDE LEEROMGEVING Veilig en overzichtelijk Veilig betekent voor kinderen op de eerste plaats de beschikbaarheid en nabijheid van leraren waar ze steeds op terug kunnen vallen en waar ze vertrouwen in kunnen hebben. Leraren moedigen hen aan om initiatief te nemen en keuzes te maken. Door te prikkelen, te stimuleren en positieve aandacht te geven ontwikkelt het kind vertrouwen in zichzelf, in de ander en in zijn omgeving. De omgeving waarin het kind zich bevindt, heeft een grote invloed op de ervaringen die het kind opdoet. Daarom zorgt de leraar voor een rijke en uitdagende speelleeromgeving. Vanuit de doelgerichte professionaliteit als leraar en vanuit de impulsen die de kinderen en de omgeving bieden, zoekt de leraar een evenwicht tussen zijn eigen doelgerichte aanbod en de interesses van de kinderen. Het kind moet betrokken bezig zijn bij de activiteiten, niet omdat dat moet van de leraar, maar omdat het kind uit zichzelf zo wil handelen. In het onderwijsaanbod is er dus aandacht voor een evenwicht tussen wat nieuw is en wat al relatief bekend is. Stimulerend Kinderen zijn van nature nieuwsgierig: ze willen van alles weten, doen en kunnen. Dit betekent niet dat stimulering van de leraar niet nodig is. De leraar neemt zelf ook initiatieven om kinderen te 5

6 stimuleren. Hij daagt het kind uit, speelt in op waar het mee bezig is en prijst het voor de geleverde inspanningen. In een stimulerende omgeving vullen initiatieven van het kind en van de leraar elkaar aan. Een stimulerende omgeving is ook een omgeving die in verschillende hoeken is ingedeeld: een bouwhoek, zandtafel, poppenhoek, leeshoek Kinderen kunnen er ook zelfstandig aan de slag met zoveel mogelijk echte materialen. 2. BETEKENISVOLLE ACTIVITEITEN EN ACTIEVE BETROKKENHEID Betekenisvol Kinderen hebben het meest voordeel bij een omgeving die past bij hun ontwikkelingsniveau en hun specifieke interesses. In materialen en activiteiten herkennen zij gebeurtenissen en ervaringen uit het eigen leven en kunnen ze deze uitbreiden. Betekenisvolle activiteiten groeien dus mee met de ontwikkeling van de kinderen. Door vanuit observatie te weten waar kinderen aan toe zijn, kan de ontwikkeling steeds weer opnieuw worden geprikkeld en uitgedaagd. Het kind doet spelenderwijs nieuwe inzichten op, leert nieuwe vaardigheden met betrekking tot waarnemen, beleven, luisteren, praten, denken, onthouden en samenspelen. Actieve betrokkenheid Een betekenisvolle activiteit zal het kind uitlokken om er actief aan deel te nemen. Het voelt zich geprikkeld, uitgedaagd en geïnteresseerd en weet dat het de activiteit aankan. Zij hebben de behoefte om vanuit eigen initiatief te handelen en willen zelf de motor zijn van hun ontwikkeling. Als leraar stimuleer en ondersteun je door positieve aandacht te geven, door gevarieerde vragen te stellen, door iets te verwachten van het kind, door mee te spelen, door de dialoog. De leraar daagt ze uit tot actief exploreren en experimenteren, waardoor kinderen nieuwe spelideeën opdoen. 3. PRIKKELEN VAN NIEUWSGIERIGHEID EN EEN ONDERZOEKENDE HOUDING Prikkelen van nieuwsgierigheid Creëer kansen en activiteiten waaraan voor kinderen iets te ontdekken valt, die iets moeilijks bevatten, die hen aanzet om vragen te stellen. De uitdaging van het onbekende en de moeilijkheden waarmee kinderen te maken krijgen, vragen naar oplossingswegen en doorzettingsvermogen. De beloning ligt in henzelf, het stukje weg dat ze verder hebben afgelegd op hun ontdekkingsreis. Onderzoekende houding Kinderen moeten verschillende kansen krijgen om actief ontdekkend bezig te zijn. Belangrijk is dat ze fouten mogen maken, dat het mag mislukken. Ze ervaren daardoor welke handelingen resultaat opleveren of net niet; ze ontdekken patronen of samenhangen. Positieve feedback van de leraar maakt dat het leermoment sterk verankerd wordt. 4. LEREN NADENKEN OVER EIGEN PRESTATIES Stimuleer kinderen om voor, tijdens en na een activiteit na te denken over de aanpak, het verloop en het resultaat van hun werk. Kinderen worden meer bewust van hun eigen handelen als ze achteraf vertellen wat ze van plan waren, hoe het verlopen is of wat ze gemaakt hebben. Als leraar kan je dit trachten te verbreden naar eerdere activiteiten of anderen toepassingen. 6

7 B. OBSERVEREN: WAT IS HET EN HOE DOE JE HET? Als kinderen de klas binnenkomen, houdt de leraar al een oogje in het zeil. Hoe komen de kinderen binnen? Zijn ze vrolijk, zijn ze druk, is er iets aan de hand? Soms let je op de sfeer in de hele groep, soms let je vooral op een individueel kind. Door goed te kijken weet je vaak al heel veel. Maar soms is dat oplettend rondkijken niet voldoende om te begrijpen wat er aan de hand is met de klasgroep of met een individueel kind. Dan moet je meer gericht en meer systematisch kijken. Je moet even nadenken en tijd nemen om te observeren. Vier vormen van kijken naar kinderen: 1. OPLETTEND RONDKIJKEN 2. DOELGERICHT INTERACTIEF OBSERVEREN 3. OBSERVEREN VANUIT EEN KLEUTERVOLGSYSTEEM 4. ZORGOBSERVEREN Dit zijn belangrijke pedagogische middelen in de gereedschapskist van de leraar. 1. OPLETTEND RONDKIJKEN Leraren zijn niet alleen maar bezig met activiteiten voor kinderen. Regelmatig richten ze hun aandacht op het gedrag en de uitstraling van de kinderen. Door dit bewust te doen, pikt de leraar signalen van kinderen op op het moment dat kinderen bezig zijn in hun dagdagelijkse activiteit. Observaties geven dan informatie over de voortgang en het verloop van de activiteiten waar een (groep van) kind(eren) mee bezig is. Vragen die kunnen helpen om het observeren van kinderen naar activiteiten mee te richten: Zijn de kinderen actief bezig? Zijn de kinderen betrokken bezig? Lukt het om de activiteiten uit te voeren? Beleven ze plezier aan de activiteit? Wordt het materiaal gebruikt zoals ik het bedoeld had? Zit er voldoende prikkeling in de activiteit? Naar aanleiding van deze observaties kan de leraar zijn handelen richten en sturen: Moet ik ingrijpen of het kind in zijn spel laten? Moet ik helpen om de goede aanpak te vinden? Moet ik een vraag stellen om de activiteit op gang te brengen? Moet ik de samenwerking met anderen stimuleren? Moet ik de activiteit aanpassen? Deze observaties leveren directe informatie waaraan directe acties of handelen van de leraar worden gekoppeld. Registreren biedt hier meestal geen meerwaarde. Oplettend rondkijken levert de leraar ook zinvolle gegevens op voor het vervolg van het activiteitenaanbod en zijn rol daarbij. Als je bewust kijkt naar hoe de kinderen met het huidige aanbod omgaan, kan je het vervolg daar doelgericht op laten aansluiten of afstemmen. Vragen die kunnen helpen om vervolgactiviteiten vanuit observatie te plannen: 7

8 Welke activiteiten spreken de kinderen erg aan? Welke kinderen hebben behoefte aan bepaalde activiteiten? Hoe kan ik de betrokkenheid van de kinderen nog vergroten? Aan welke ontwikkelingsdoelen moet aandacht besteed worden? Wie laat ik best wel of juist niet samenwerken? HOE DOET DE LERAAR DIT HET BEST? Informatie haal je best uit de dagelijkse observaties van de dagelijkse routines en activiteiten, uit de interactie tussen de leraar en het kind: spelen, praten, werken en bewegen met de kinderen. Observeren is hier een actief gebeuren. Het gebeurt tussendoor en niet specifiek gepland. De gegevens die de leraar hieruit verkrijgt, sturen onmiddellijk zijn aanbod en zijn handelen bij. Extra registratie is hierbij niet nodig. De gebruikte planningsdocumenten bieden voldoende houvast om deze observaties te honoreren. Schoolteams kunnen er over nadenken om op de dagelijkse planningsdocumenten ruimte te voorzien om gegevens i.v.m. oplettend rondkijken te noteren als die van belang zijn voor latere observaties naar ontwikkelingsmogelijkheden van kinderen of voor het reflecteren op hun eigen handelen. Observatiegegevens van individuele kinderen rond basiskenmerken of brede ontwikkeling (zie verder in de brochure) kunnen relevant zijn om te noteren en op te nemen. Dit kan in de agenda, in een observatieschriftje of meteen rechtstreeks in de voorziene ruimte van een kleutervolgsysteem. Hieronder zie je een voorbeeld van een onderdeel basisvoorwaarden en hoe dit vanuit het oplettend rondkijken kan gebruikt worden. 8

9 2. DOELGERICHT INTERACTIEF OBSERVEREN In tegenstelling tot rondkijken, is observeren een vorm van waarnemen waarin we doelgericht bezig zijn om iets of iemand tot in een gewenst detail te leren kennen. De observator heeft daarbij een bepaald doel of verwachting en gaat die aftoetsen via observatie. De leraar weet hier precies waarnaar hij gaat kijken, gericht en systematisch. HOE KUN JE DIT IN DE PRAKTIJK CONCREET AANPAKKEN? Vanuit onze visie en het doelenboek stimuleren wij leraren om bij aangeboden activiteiten één of enkele doelen bewust in de focus te plaatsen. Binnen geïntegreerde, betekenisvolle activiteiten komen natuurlijk verschillende doelen aan bod. Kleuters krijgen kansen om ervaringen op te doen om deze verschillende doelen na te streven. Door één of enkele doelen als leerkracht bewust voorop te stellen, ga je als leraar heel gericht je begeleiding en observatie in de activiteit richten. Dit betekent dat je tijdens een activiteit kijkt hoe de kleuter aan het nastreven van die specifieke doelstelling werkt: Is er interesse van de kleuter? Zijn er al een aantal voorbereidende vaardigheden verworven? Kan de kleuter de taak zelfstandig uitvoeren? Hoe pakt de kleuter de taak aan? Interactief observeren betekent ook dat je als leraar niet aan de zijlijn blijft staan. Indien nodig ondersteun en begeleid je de kleuter terwijl hij met de activiteit bezig is. Vele kleuters zullen je begeleiding niet direct nodig hebben en zelfstandig de taak kunnen uitvoeren. Je mag vanuit een beperkte observatie gerust zijn in deze kleuters. Bij een aantal kleuters zal het misschien wat moeizamer verlopen. Dan kan je als leerkracht ondersteuning bieden: je kunt hulpvraagjes stellen, je kan de kleuter op gang helpen met de activiteit, je kan het materiaal van de activiteit aanpassen Deze interventies hebben plaats terwijl de kleuter bezig is met de activiteit. Door je interactie krijg je de kans om meteen te observeren wat het resultaat is van je ondersteuning op het handelen van de kleuter. Je observeert of de kleuter leert van de ondersteuning en de ervaring. Biedt deze interactieve observatie relevante informatie, dan kan je die noteren. Dat kan in de agenda waar een ruimte is voor observatiegegevens bij de focusdoelen. Als de leraar werkt met een observatieschriftje per kind kan het ook daar genoteerd worden. De link met het geobserveerde doel is hier wel belangrijk. De informatie kan ook meteen genoteerd worden in de voorziene ruimte bij het domein in het kleutervolgsysteem. Het is evident dat het nastreven van doelen vaak gespreid kan worden over meerdere activiteiten en over een langere periode. De leraar bepaalt vanuit zijn professionaliteit welke observatiegegevens registratie vereisen. Deze gegevens zijn belangrijk om kindspecifieke vervolgmaatregelen te nemen. Deze maatregelen worden in een eerste fase genomen door de leraar zelf vanuit zijn preventief zorgzaam handelen voor elk kind. Moesten deze maatregelen van de leraar niet volstaan, dan zijn deze registratiegegevens een belangrijke bron van informatie voor het zorgoverleg dat dan ongetwijfeld zal volgen. 9

10 3. OBSERVEREN VANUIT EEN KLEUTERVOLGSYSTEEM Een kleutervolgsysteem heeft als belangrijkste doel om de ontwikkeling van de kleuter op te volgen. Het is daarom gekoppeld aan geselecteerde observatiedoelen die de ontwikkeling van de kleuter in kaart tracht te brengen. Vanuit onze visie op goed kleuteronderwijs zijn er observeerbare doelen op 3 verschillende niveaus: 1. Doelen rond de basiskenmerken 2. Doelen rond de brede ontwikkeling 3. Doelen vanuit het doelenboek voor de kleuterschool Als de leraar de twee eerder beschreven observatievormen oplettend rondkijken en doelgericht interactief observeren heeft toegepast, heeft hij een schat aan observatiegegevens voor elke kleuter, al dan niet geregistreerd. Observeren vanuit een kleutervolgsysteem zien we als een virtuele observatie van elke kleuter naar de geselecteerde doelen volgens de afspraken die binnen het schoolteam samen zijn gemaakt. Het brengt de actuele ontwikkelingsgraad van de kleuter in kaart. In wezen wordt dus vanuit de positieve bril gekeken: wat kan, weet, doet, wil deze kleuter op dit moment al. Het kleutervolgsysteem zorgt voor een gestructureerde stand van zaken en biedt waar nodig de informatie om het kind verder te begeleiden en ondersteunen in zijn ontwikkeling. Het kleutervolgsysteem wordt zo ook een werkdocument dat gehanteerd wordt bij een MDO en bij een zorgoverleg met het zorgteam. Via een filteroverleg kan het bespreken van kleuters met een normaal ontwikkelingsverloop zeer snel gaan. 10

11 Een schoolteam kan afspreken om twee keer per schooljaar een algemene registratie te doen van het kleutervolgsysteem voor de geselecteerde doelen. Leergebiedgebonden doelen die verworven zijn, hoeven niet opnieuw geregistreerd te worden. Doelen vanuit de basiskenmerken en de brede ontwikkeling blijven permanent onderwerp van observatie. Als er een zorgoverleg komt voor een individuele kleuter zullen er zeker al registratiegegevens voor dat kind zijn opgenomen. Op deze manier worden de gegevens uit het kleutervolgsysteem functioneel om te gebruiken op een zorgoverleg of op een multidisciplinair overleg (MDO). De uitgewerkte doelenlijsten op de 3 niveaus zijn beschikbaar als sessiemateriaal bij de navormingsmodule Doelgericht observeren met het doelenboek: een opgave of een praktische oefening. In deze brochure worden enkele voorbeelden ter verduidelijking gegeven. Vooral de eerste maanden van een nieuw schooljaar of nieuwe periode lenen zich goed om de basiskenmerken of brede ontwikkeling te observeren. Deze basiskenmerken blijven echter het ganse jaar een onderwerp en aandachtspunt van observatie. De leraar kan vanuit deze doelen een doelgerichte interactieve observatie opzetten rond één of enkele geselecteerde doelen die tijdens een thema of periode worden geobserveerd. Ook het oplettend rondkijken kan zinvolle informatie opleveren rond deze doelen. Als de leraar het nodig vindt om belangrijke gegevens te noteren dan kan hij dit doen in de voorziene ruimte. Leraren doen dit op diverse manieren: in de agenda, in een observatieschriftje, in een kindschriftje, in het kleutervolgsysteem zelf. In ons voorbeeld is onderaan ruimte om deze observaties te noteren. Teams spreken best een aantal criteria af wanneer observatiegegevens genoteerd worden. 11

12 Enkele mogelijkheden: - je hebt een aantal zaken met de kleuter anders gedaan, maar dit heeft niet het gewenste resultaat of effect opgeleverd. - je noteert een aantal zaken die nuttig zijn om bij een eventueel overleg met het zorgteam te gebruiken. - je noteert zo precies mogelijk waar het observatiegegeven zich situeert DOELEN ROND DE BASISKENMERKEN Volgende basiskenmerken worden via het kleutervolgsysteem in kaart gebracht: 1. POSITIEF ZELFBEELD EMOTIONELE VEILIGHEID WELBEVINDEN 2. MOTIVATIE INTERESSE BETROKKENHEID 3. INITIATIEF NEMEN ONDERNEMINGSZIN 3.2. DOELEN ROND DE BREDE ONTWIKKELING Volgende brede ontwikkelingsaspecten worden via het kleutervolgsysteem in kaart gebracht: 1. SOCIAAL GEDRAG SOCIALE GERICHTHEID 2. REDZAAMHEID 3. SPEELWERKHOUDING ZELFVERTROUWEN CONCENTRATIE 4. LEERGEDRAG - LEERGERICHTHEID Net zoals bij de basiskenmerken zijn deze doelen het onderwerp van een permanente observatie. De leraar zet geen speciale of geïsoleerde activiteiten op, maar observeert het kind in zijn dagdagelijks bezig zijn in zijn of haar omgeving. 12

13 De leraar kan ook hier vanuit deze doelen een doelgerichte interactieve observatie opzetten rond één of enkele geselecteerde doelen die tijdens een thema of periode worden geobserveerd. Ook het oplettend rondkijken kan zinvolle informatie opleveren rond deze doelen. Als de leraar het nodig vindt om belangrijke gegevens te noteren dan kan hij dit doen in de voorziene ruimte. Leraren doen dit op diverse manieren: in de agenda, in een observatieschriftje, in een kindschriftje, in het kleutervolgsysteem zelf. In ons voorbeeld is onderaan ruimte om deze observaties te noteren. Teams spreken best een aantal criteria af wanneer observatiegegevens genoteerd worden. Enkele mogelijkheden: - je hebt een aantal zaken met de kleuter anders gedaan, maar dit heeft niet het gewenste resultaat of effect opgeleverd. - je noteert een aantal zaken die nuttig zijn om bij een eventueel overleg met het zorgteam te gebruiken. - je noteert zo precies mogelijk waar het observatiegegeven zich situeert DOELEN VANUIT HET DOELENBOEK Volgende domeinen worden via het kleutervolgsysteem in kaart gebracht: 1. TAAL - LUISTEREN - SPREKEN - LEZEN - SCHRIJVEN - TAALBESCHOUWING 2. LICHAMELIJKE OPVOEDING - MOTORISCHE COMPETENTIES - KENNIS EN INZICHT BINNEN BEWEGEN - ZELFCONCEPT EN SOCIAAL FUNCTIONEREN - GEZOND EN VEILIG BEWEGEN 3. WISKUNDIGE INITIATIE - GETALLEN - METEN - MEETKUNDE 4. WERELDORIËNTATIE - NATUUR - TECHNIEK - MENS EN MAATSCHAPPIJ - TIJD - RUIMTE - VERKEER 5. MUZISCHE VORMING - ATTITUDES 13

14 Met de ontwikkelingsdoelen als kader werden uit het doelenboek doelen geselecteerd die de weg naar die ontwikkelingsdoelen kunnen duiden. Deze doelen zijn niet prioritair, of belangrijker dan de andere leerplandoelen. Ze zijn gekozen omdat ze goed observeerbaar zijn en een stap in het ontwikkelingsproces van het kind markeren. In het kleutervolgsysteem worden deze geselecteerde doelen op afgesproken tijdstippen ingevuld om de ontwikkeling van elke kleuter op dat moment in kaart te brengen. Op deze manier kan dit onderdeel een voorbereiding zijn op een zorgoverleg voor alle of voor geselecteerde kinderen. Vele van deze doelen zullen al geobserveerd zijn vanuit de doelgericht interactieve observaties. Specifieke vaststellingen of genomen interventies zijn dan vaak al op een door de school afgesproken manier geregistreerd. Het kleutervolgsysteem geeft dus een beeld van de ontwikkeling van elke kleuter en is aldus een basisdocument in de observatie van elk kind. Vanuit de observaties en gegevens van het kleutervolgsysteem kunnen nog specifieke observaties of interventies moeten gebeuren voor bepaalde kinderen. Dit behandelen wij onder de zorgobservaties. Scholen die ervoor opteren om ook andere gegevens in het kleutervolgsysteem op te nemen zijn vrij om dit te doen. We denken dan aan persoonlijke gegevens, gegevens van thuis of een eerdere school, gegevens van een ouder- of kindoverleg, toetsgegevens 4. ZORGOBSERVATIES Observaties geven de leraar een goed beeld op de ontwikkeling van de kleuter: hoe voelt hij zich, hoe gedraagt hij zich, in welke mate ontwikkelt hij 14

15 Voor sommige kleuters zijn we niet helemaal gerust in die ontwikkeling. Kleuterleraren gaan meteen actie ondernemen als ze twijfels hebben. Ze spelen kort op de bal en doen kleine aanpassingen in de directe omgeving en directe omgang met de betrokken kleuter. Dit zijn zeer belangrijke en noodzakelijke actieve stappen die in deze fase ook geen registratie nodig hebben. Maar soms is er meer nodig. Wanneer onze interventies niet het verhoopte effect hebben, moeten we onze draagkracht vergroten. Een zorgoverleg moet bepalen welke vervolgstappen er gezet kunnen worden. Eén van die stappen kan een zorgobservatie zijn. Vanuit een dergelijke observatie kan er meer accuraat bepaald worden waar een bepaald probleem zich situeert, hoe een kind op een bepaalde situatie reageert, wat een kind in een bepaalde situatie nodig heeft. Het is belangrijk om deze zorgobservaties zeer specifiek en doelgericht uit te voeren voor die specifieke kleuter. Dit betekent dat er een specifieke zorgobservatielijst of schema moet worden aangemaakt of gekozen. Er zijn talloze voorbeelden van dergelijke observatielijsten beschikbaar. Ze hebben als doel om een helder beeld te krijgen van het kind in een specifieke situatie. We geven hieronder één lijst als voorbeeld, met als aandachtspunt dat de lijst altijd zal gekleurd worden door de lokale context: de lokale situatie, de lokale leraar en het kind waarvoor de observatie bedoeld is. Zorgobservaties leveren de nodige informatie om de aanpak en de begeleiding van kinderen die er nood aan hebben, doelgericht, efficiënt en effectief kan gebeuren. Deze observaties gebeuren dan ook zeer kindspecifiek. Nodeloos gebruik van zulke zorgobservaties voor de ganse klasgroep hebben een zeer belastend effect op de leraar en leveren vaak al gekende informatie op. In overleg met het zorgteam moeten zorgobservaties dus bewust gekozen en uitgevoerd worden. Het is aan het schoolteam om hiervoor de nodige afspraken op teamniveau rond te maken. 15