KIEZEN VOOR OUDERSCHAP?! overwegingen en redeneringen van vrouwen en mannen over het krijgen van kinderen

Transcriptie

1 KIEZEN VOOR OUDERSCHAP?! overwegingen en redeneringen van vrouwen en mannen over het krijgen van kinderen Dijkstra, onderzoek en advies september 2003 Auteurs: Sietske Dijkstra, Joke van der Zwaard, Linda Bolt en Greetje Timmerman

2 ii

3 KIEZEN VOOR OUDERSCHAP?! overwegingen en redeneringen van vrouwen en mannen over het krijgen van kinderen Inhoudsopgave Summary IV I Inleiding 1.1 Achtergrond Vraagstellingen Opzet van het onderzoek Bevindingen uit literatuuronderzoek Bespreking van het interviewmateriaal, 19 vervolg van het rapport II Wat heet kiezen 2.1 Inleiding Kinderwensen: latent en manifest Overwegingen Wat heet plannen? Kanttekeningen bij dit begrip Typen keuzeprocessen 42 III Onderhandeling in partnerrelaties 3.1 Inleiding Keuzes in relaties: respondenten over partners, 48 ex-partners en leven zonder partner 3.3 Keuzes voor relatievorming en gezinsvorming 56

4 3.4 Genderspecifieke interacties Combinatiescenario s en opvattingen over arbeid en zorg Wijsheid achteraf: de partnerrelatie na 72 de komst van een kind 3.7 Normen over ouderschap Slot 78 IV Betekenissen van oud en jong ouderschap 4.1 Inleiding Ouderschapsbeelden van jonge ouders Ouderschapsbeelden van oude ouders Grenzen aan leeftijd Belang van referentiegroepen Slot 108 V Voorwaarden en consequenties van ouderschap 5.1 Inleiding Voldoende en zeker inkomen Opleiding en een stevige positie op de arbeidsmarkt Een geschikte woning en woonomgeving Immigratiegeschiedenis en verblijfs- en bestaans 127 (on)zekerheid 5.6 Een stabiele relatie en een stabiele persoonlijkheid Verantwoordelijkheid en vrijheid Slot 138 VI- Beleid en aanbevelingen 6.1 Inleiding Geïnterviewden over beleid Twee beleidsprincipes als richtingaanwijzers voor beleid 144 ii

5 VII Samenvatting en conclusies 7.1 Inleiding en vraagstellingen Samenvatting van het onderzoek Conclusie en beantwoording onderzoeksvragen Suggesties voor verder onderzoek 168 Literatuur 173 Bijlagen Bijlage A: Respondentenoverzicht 177 Bijlage B: Overzicht deelnemers focusgroepgesprekken 181 Bijlage C: Methodologische verantwoording 183 iii

6 Choosing to become a parent? Women's and men s arguments for having children Sietske Dijkstra, Joke van der Zwaard, Linda Bolt and Greetje Timmerman The average age at which women have their first child in the Netherlands, is the highest in the world and is still increasing. The assignment of the Ministery of Social Affairs was to provide an insight by means of qualitative research into the choice processes surrounding the birth of the first child. We have looked for answers to the following questions: - What kind of arguments play a role in the choice to have children and the time to choose to have them? - Which environmental factors and variables of meaning play a role in various population groups? - What do these findings mean for government policies? We organised 4 focus groups meetings and we interviewed 29 women and 16 men individually. The age of the respondents varies from 20 to 56 years; 27 of them have children, 4 were pregnant and 14 did not have children (yet). Thirteen of those interviewed have a non-western ethnic background, 3 have a western ethnic background and 19 are Caucasian. The interviews took one and a half hours on average. They were recorded on tape and they were transcribed for analysis. In this report we describe the process of choosing and weighing up, the interaction and negotiations with the partner, the significance of age, the conditions for and consequences of parenthood and matters evolving form this research requiring attention for policies. iv

7 For the women interviewed, having children is more self-evident than for men. Finishing education and acquiring a solid position on the job market are important reasons for having a child at a later stage. Education is also linked to a longer period of young adulthood in which forming a family is still part of vague future plans. The wish to have a child becomes more concrete as women (and a bit later men) become older. In such a case, the absence of a suitable partner can also be a reason for postponing. There are only a few explicit negotiations between partners. Women observe how their partner reacts to children and they anticipate on his wishes and adapt their own scenario to this. Some of the women, among which a group of ethnic women, is in favour of having children when still young. They find the age between 20 and 25 suitable for having the first child. Another group, usually people who have rounded off higher education, both with an ethnic and Caucasian background, become mother or father in their thirties. The age at which they became parents was usually higher than they had hoped for. When having an opinion on defining the most suitable age to become a parent, the immediate social environment of friends and family is more important than calendar age. The ideal age, or the age at which people hope to become parents, was in this research highest for men with higher education, and the lowest for women with lower education. For men and for women with higher education a fixed income and education which has been rounded off are important conditions for starting to have children. It becomes clear from stories of immigrants and refugees that a lack of security and restrictions concerning residence permits in the Netherlands have consequences for decisions about having children. The loss of freedom and the sense of responsibility are important topics when v

8 choosing the moment to have children; their meaning and weight depend on the freedom and responsibilities enjoyed during youth. Among some of those interviewed there is hesitation and scepticism concerning the government's interference with the time people choose to have children; they believe that the decision to have children is a personal one. However, women with a higher education actually wish to get support from the government in being able to combine their education and career with having children. Our conclusion is that the government should aim its efforts at making it possible to have more variety in the time at which people have children and promote the permanent discussion about choices in life which relate to (future) planning of parenthood. vi

9

10 ii

11 1 Inleiding 1.1 Achtergrond December 2002 verleende de Directie Coördinatie Emancipatie samen met Onderzoek en Ontwikkeling van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan Dijkstra Onderzoek en Advies opdracht voor een kwalitatief onderzoek naar keuzeprocessen rond de eerste zwangerschap. Aanleiding daarvoor waren discussies over de achtergronden en consequenties van de alsmaar stijgende gemiddelde leeftijd waarop rouwen in Nederland hun eerste kind krijgen. Het gemiddelde ligt nu op ruim 29; in de groep hoog opgeleide vrouwen op 32 (CBS 2002). In Nederland zijn de moeders gemiddeld het oudst ter wereld. Het verschil met een aantal andere Europese landen is echter klein; en laat ouderschap is in geheel West-Europa eeuwenlang normaal geweest. In de 19 e eeuw was in ons land de gemiddelde leeftijd bij het eerste huwelijk voor vrouwen 26 jaar en voor mannen 28 jaar. Dat is zo gebleven tot en met de Tweede Wereldoorlog van de vorige eeuw (Niphuis 1997). Afgemeten aan de (voor ons land uitzonderlijk lage) gemiddelde leeftijd van dertig jaar geleden (24/25) is er wel sprake van een opzienbarende snelle ontwikkeling richting oudere moeders. De anticonceptiepil speelt daar een belangrijke rol in. Opvallend is echter dat deze tendens nog steeds doorgaat. Het CBS voorspelt dat binnenkort tweederde van de vrouwen bij de geboorte van hun eerste kind ouder dan 30 zal zijn. Mannen die voor hun 30 e voor het eerst vader worden, zijn nu al in de minderheid. Verder lijken de verschillen tussen groepen vrouwen met ongelijke sociaal-economische posities groter te worden. Het Ministerie ziet twee types problemen aan het late ouderschap: gezondheidsproblemen en keuzeproblemen. Zwangerschap op latere leeftijd brengt meer gezondheidsrisico s met zich mee voor

12 moeder en kind. Naarmate vrouwen en mannen ouder worden, neemt bovendien hun vruchtbaarheid af. Dat leidt tot een groter gebruik van medisch onderzoek en medische behandelingen. Dat is kostbaar en ook niet zonder risico s voor moeder en kind. Laat ouderschap kan verder tot afstel in de zin van onvrijwillige kinderloosheid leiden. Een zesde van de kinderlozen in Nederland is dat onvrijwillig. De vraag is of deze trend van laat ouderschap zich zal verbreden naar vrouwen uit alle sociale lagen van de bevolking, dan wel zal leiden tot een tweedeling in de maatschappelijke positie en levensloop van hoog en laag opgeleide vrouwen. Daarnaast is de vraag welke (beleids)conclusies getrokken moeten worden uit de concentratie van laat ouderschap en kinderloosheid bij hoog opgeleide vrouwen en mannen. Als vergroting van kansen op het gebied van opleiding en werk automatisch gepaard gaan met uitstel (en afstel) van zwangerschap, ofwel met ingrijpende beperkingen van de keuze en het keuzemoment voor ouderschap, dan is er sprake van een emancipatieparadox. Moet de politiek, het beleid daar wat mee en speelt dit alleen bij de hoog opgeleide (autochtone Nederlandse?) vrouwen of ook, eventueel anders, bij andere groepen vrouwen en mannen? (DCE, Veenis 2002). De besluitvorming over ouderschap wordt beïnvloed door: - sociaal-economische factoren (financiële positie, opleiding, werk, arbeid en zorg- combinatiefaciliteiten) - sociaal-culturele factoren (medische- en kinderopvangvoorzieningen, ouderschapsregelingen, geschikte partner, sociale ondersteuning) - sociaal-normatieve factoren: betekenissen van moederschap/vaderschap (redeneringen en vanzelfsprekendheden rondom de keuze voor zwangerschap/ouderschap, referentiekader, 2

13 taakverdeling thuis, verantwoordelijkheid en zorg voor kinderen, relatie met werkopvattingen) Het doel van dit project is om inzicht te verschaffen in de samenhang tussen deze factoren, daarmee helderheid te krijgen over de aard en achtergrond van (eventueel) uitstel van de eerste zwangerschap in verschillende bevolkingsgroepen in Nederland en de (eventuele) noodzaak en mogelijkheden van beleid. Het doel was dus niet om algemene verklaringen te vinden voor het oude moederschap en vaderschap in Nederland, maar om te weten te komen of en waarom de eerste zwangerschap in verschillende bevolkingsgroepen wordt uitgesteld. Het gaat dus om uitstel in de subjectieve betekenis, als beslissing en/of ervaring van de (aspirant)ouders. Daarom is gekozen voor kwalitatief onderzoek in de vorm van interviewanalyse. We beschrijven in dit hoofdstuk eerst de vraagstellingen en de opzet van het onderzoek en bespreken dan kort de resultaten van ons literatuuronderzoek en de opzet van dit rapport. 1.2 Vraagstellingen Gegeven de doelstelling van de opdrachtgever om tot meer verdieping te komen over keuzeprocessen rond zwangerschap, hebben we de vraagstelling uit de startnotitie tot drie hoofdpunten gecomprimeerd: 1. Welke redeneringen gebruiken vrouwen en mannen op verschillende tijdstippen bij keuzeprocessen rond de eerste zwangerschap, welke afwegingen maken ze en hoe komt de besluitvorming tot stand? 3

14 2. Welke factoren, verklaringen, context- en betekenisvariabelen zijn in deze redeneringen en beslissingen te onderscheiden, en hoe verhouden deze zich tot elkaar? In hoeverre kunnen deze contexten betekenisvariabelen (mogelijke) verschillen en overeenkomsten in keuzes tussen bevolkingsgroepen (autochtoon / allochtoon; hoog / middel / laag opgeleid) inzichtelijk maken? 3. Welke aangrijpingsmogelijkheden bieden deze factoren voor ontwikkeling en differentiatie van beleid uitgaande van het recht op zelfbeschikking? 1.3 Opzet van het onderzoek Het onderzoek bestond uit vijf onderdelen a. Literatuuronderzoek Een gerichte en beknopte literatuurstudie over factoren die de besluitvorming over gezinsvorming beïnvloeden, verschillen tussen groepen mensen, en de dynamiek van het interactie- en besluitvormingsproces. Verderop in dit hoofdstuk wordt hiervan verslag gedaan. b. Expertinterview We hebben de vraagstelling en de opzet van het voorgenomen onderzoek voorgelegd aan dr Erna Hooghiemstra, onderzoekster en waarnemend directeur van de NGR. Met dr Ine Gremmen, onderzoekster bij de universiteiten van Maastricht en Groningen, hebben we onze gedachten over de analyse van het interviewmateriaal besproken. c. Focusgroepsgesprekken en proefinterview 4

15 Er zijn voorafgaand aan de individuele interviews een individueel proefinterview en vier focusgroepsgesprekken gehouden. Van de laatste was dat er een meer dan gepland, vanwege het kleine formaat van een van de groepen. Voor een vruchtbaar focusgroepsgesprek is enerzijds diversiteit binnen de groep nodig, maar anderzijds ook een zekere vertrouwdheid om met elkaar meningen en ervaringen uit te (durven) wisselen. Bij de samenstelling van de groepen hebben we rekening gehouden met opleidingsniveau en etnische achtergrond. Doel van de gesprekken was om een zo groot mogelijke variatie in beeld te krijgen van factoren, begrippen, uitdrukkingen en redeneringen, (groeps)normen en waarden, en gevoeligheden die met een onderwerp verband houden. Zo hebben ze ook gewerkt. Als start van het gesprek vroegen we aan de deelnemers (m/v) om op een leeftijdbalk aan te geven wat voor henzelf de ideale leeftijd was/is om een kind te krijgen en wat de feitelijke leeftijd was of waarschijnlijk zal zijn. Daardoor ontdekten we dat bijna iedereen voor zichzelf een duidelijk idee heeft over de ideale leeftijd voor het krijgen van het eerste kind. Die ideale leeftijd kan in de loop van de tijd opschuiven, maar in de meeste gevallen lag/ligt het ideale tijdstip voor het krijgen van het eerste kind een of meer jaren vóór het gerealiseerde of verwachte tijdstip. Dat wijst op (al of niet noodgedwongen) uitstel. De inhoudelijke resultaten van de focusgesprekken worden meegenomen in de hoofdstukken waarin per thema de onderzoeksresultaten worden besproken. Voor de samenstelling van de focusgroepen, zie bijlage B. d. Halfgestructureerde en deels retrospectieve interviews De interviews waren erop gericht om de respondenten de ontwikkeling van hun (eventuele) kinderwensen en de (eventuele) realisering daarvan te laten reconstrueren, inclusief de omstandigheden en overwegingen die daarbij een rol speelden of spelen. De gegevens uit de literatuurstudie en 5

16 de groepsgesprekken hebben we verwerkt tot een topiclijst die we zo lang mogelijk achter de hand hielden om eerst van de respondent zelf te vernemen wat het zwaarste woog. Een belangrijk doorvraagpunt was de rol van de partner en van het sociaal netwerk in de idee- en besluitvorming over ouderschap. De interviews duurden gemiddeld anderhalf tot twee uur en werden op de band opgenomen. We zijn uitgegaan van een beredeneerde, speciaal voor dit doel samengestelde steekproef. Uitgangspunt was dat opleiding (laag, midden en hoog), leeftijd, de etnisch-culturele en de immigratie-achtergrond en de fase van gezinsvorming voor verschillende argumenten, redeneringen, tactieken en omstandigheden kunnen zorgen. Uiteindelijk hebben we 45 personen geïnterviewd, 29 vrouwen en zestien mannen. 29 respondenten hebben een autochtone achtergrond, dertien hebben een niet-westerse allochtone achtergrond, drie een westerse allochtone achtergrond. Wat betreft de fase van gezinsvorming hadden veertien respondenten (nog) geen kinderen, vier waren ten tijde van het interview zwanger en 27 respondenten hadden kinderen. De leeftijd varieerde van twintig tot 56. Voor een overzicht van de respondenten, relevante kenmerken en de gebruikte codering, zie bijlage A. e. Analyse van de gegevens en schrijven van het rapport De beperkte en selectieve steekproef laat alleen theoretische generalisaties over de samenhang met leeftijd, opleiding en culturele achtergrond toe, gebaseerd op de relaties die door de geïnterviewden zelf worden gelegd. De geïnterviewden is gevraagd te vertellen over hun overwegingen en argumentaties in verschillende fasen van het keuzeproces. Zij hebben zowel uit zichzelf overwegingen naar voren gebracht als ook in reactie op vragen. De een laat zich uitvoeriger uit over het belang van een afgemaakte opleiding of de druk van de familie dan de ander. Dat is ook een manier van redeneren. 6

17 Voor de analyse van de interviewtranscripten hebben we ons laten inspireren door publicaties van Billig (1987, 1988) over argumentatieanalyse: een methode om de overwegingen en redeneringen van mensen bij een bepaald onderwerp te onderzoeken. Uit gedetailleerde studie van de wijze waarop iemand zich uitdrukt is het volgens Billig mogelijk om aanwijzingen te vinden over de vraag hoe vrij iemand zich voelt om een bepaalde keuze te maken; en met wie hij/zij al redenerend in debat is. Gezien de beperkte tijd was het niet mogelijk om daarin zo gedetailleerd te zijn als Billig eigenlijk nodig vindt. We zouden later en in een ander verband bijvoorbeeld alsnog een preciezere reconstructie kunnen maken van de referentiekaders en referentiegroepen van verschillende groepen respondenten. Het materiaal ligt er, want alle interviews zijn (bijna) compleet getranscribeerd. Dat hebben we gedaan vanwege de rijkdom van ons interviewmateriaal en het type analyse dat volgens ons voor onze vraagstelling nodig was, en om de praktische reden dat we met vier onderzoekers met hetzelfde materiaal moesten kunnen werken. 1.4 Bevindingen uit het literatuuronderzoek Door onderzoek over zwangerschap en aanverwante thema s zijn inmiddels tal van factoren geïdentificeerd die een rol lijken te spelen in de besluitvorming over ouderschap. Er is echter nog geen duidelijkheid over de zwaarte en het gecombineerd effect van al deze factoren in verschillende contexten. Recent Europees onderzoek (NGR 2002) wijst uit dat deze factoren geen rechtstreekse maar een mediërende invloed hebben op de keuzes over ouderschap. Beslissingen over het krijgen van kinderen worden genomen in interactie tussen de betrokken partners. Naast inzicht in deze factoren is dus inzicht nodig in het interactieproces en de besluitvormingsprocessen in partnerrelaties om uitstel of afstel van 7

18 ouderschap te begrijpen. We geven eerst een overzicht van de beschikbare kennis van de externe factoren en gaan daarna in op onderzoek en theorievorming over het interactie- en besluitvormingsprocessen tussen partners over zwangerschap. Vervolgens bespreken we kort de resultaten van het genoemde Europese onderzoek en vatten we de belangrijkste inzichten samen. Externe factoren 1. Opleiding Als belangrijkste factor wordt opleiding gezien. Daaraan zitten verschillende elementen: a) Stijging van het onderwijsniveau De helft van de stijging van de leeftijd van de eerste zwangerschap hangt samen met de factor opleiding (NIDI 2001). Hoe hoger de vrouw is opgeleid des te langer het ouderschap wordt uitgesteld (NGR 2001). Het gemiddelde opleidingsniveau van mannen steeg de afgelopen decennia ook, maar minder hard dan dat van vrouwen die in die tijd een inhaalslag haalden. Als beide partners hoog opgeleid zijn, is de kans op uitstel het grootst (65%). Onder laag opgeleide partners is het percentage uitstellers het geringst (18%). b) Verlenging van de onderwijsperiode. Ongeacht het uiteindelijke opleidingsniveau is voor alle vrouwen en mannen in Nederland het aantal schooljaren sterk gestegen. De gemiddelde tijd tussen afronding van de opleiding en het eerste kind is gelijk voor moeders ongeacht het opleidingsniveau (van Doorne- Huiskes 1997). c) de combinatie van verschillende opleidingsniveaus van partners. 8

19 Het opleidingsniveau van de man heeft een onafhankelijke invloed op het moment waarop men een kind wil. Als een hoogopgeleide vrouw een man heeft met een lagere of middelbare opleiding, wordt de kans op laat moederschap kleiner. Hebben laagopgeleide vrouwen een hoger opgeleide partner, dan maakt dat de kans op laat moederschap groter (Latten en Hooghiemstra 2002). 2. Etnisch-culturele factoren De gemiddelde leeftijd waarop in Nederland Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse vrouwen een kind krijgen ligt aanzienlijk lager dan bij autochtone vrouwen. De helft van de Turkse vrouwen heeft op 21- jarige leeftijd al een of meer kinderen (CBS 2001; NGR 2001). Het percentage zogenaamde tienermoeders is in Nederland heel erg klein, maar onder Turken, Ant illianen en Arubanen groter dan onder Nederlanders (Rademakers 2002). Deze verschillen hebben te maken met verschillende levenslooppatronen, in het land van herkomst en in Nederland. De veranderingen in de gezinsvorming van immigrantengroepen gaan echter snel. De opleidingssprong die de kinderen van arbeidsmigranten in één generatie maken is voor Nederland ongekend groot. Dat moet - gezien wat we hiervoor geconstateerd hebben - van invloed zijn op het tijdstip van gezinsvorming. Het CBS doet daar momenteel onderzoek naar. Vast staat al dat de gezinnen van deze tweede generatie gemiddeld genomen een stuk kleiner zijn dan die van de eerste generatie. 3. Voorzieningen die combinatie van arbeid en zorg mogelijk maken Het voorzieningenniveau is een factor waar partners rekening mee houden in de timing van het eerste kind (NGR 2002). In Nederland laten de voorzieningen voor kinderopvang en voor de combinatie werk en ouderschap (o.a. ouderschapsverlofmogelijkheden) te wensen over (van 9

20 Doorne-Huiskes 1997; NIDI 2001). Niet alleen de beschikbaarheid en betaalbaarheid zijn van invloed op het gebruik, ook het vertrouwen van met name moeders in de kwaliteit en geschiktheid van allerlei types professionele opvang speelt daarbij een rol (Knijn & Van Wel 2001). Nog steeds vindt 59% van de vrouwen en mannen in Nederland dat baby s niet in een kinderdagverblijf thuishoren, 33% vindt dat ook van peuters (Portegijs e.a. 2002). 4. De betekenis van moederschap en werk Volgens Wijsen (2002) is het verschil tussen moeders die uitstellen en zij die dat niet doen vooral toe te schrijven aan verschillen in moederschapmotivatie en werkoriëntatie. Jonge moeders, zo blijkt uit dit onderzoek, zijn meer gericht op het hebben van een gezin dan oude moeders, zij willen meerdere kinderen en zien zichzelf als degene met de meeste zorgtaken. De moederschapmotivatie van oude moeders wordt meer gekenmerkt door een verlangen naar de exclusiviteit van een moeder-kindrelatie. Het grootste deel van de oudere moeders bestempelt zichzelf overigens niet als oud. In beide groepen heeft de helft van de moeders het eerste kind bewust uitgesteld. Oude moeders noemen vaak werk, jonge moeders vaak vrijheid als reden om uit te stellen. De oudere (hoog opgeleide) moeders zijn sterker georiënteerd op werk en economische zelfstandigheid dan de jongere (laag opgeleide) moeders, maar als de kinderen eenmaal geboren zijn, gaan ze toch minder werken, omdat ze zelf voor de kinderen willen zorgen. Over het geheel genomen domineren in Nederland nog steeds traditionele moederschapopvattingen. Zo keurt bijna iedereen een volledige baan buitenshuis van moeders met jonge kinderen af (Van den Akker et al 1995). Een kwart van de vrouwen en de helft van de mannen vindt vrouwen geschikter voor de verzorging van kleine kinderen dan mannen (Portegijs e.a. 2002). Nederland is niet alleen wereldkampioen oude moeder (Beets 2002), maar ook het percentage vrouwen met een 10

21 kleine tot zeer kleine deeltijdbaan is in internationaal perspectief uniek te noemen (Bekker 2002). Het Nederlandse ideaal voor een gezin met jonge kinderen is een werkweek van 1,5 dag voor de vrouw en van 4 dagen voor de man. De werkelijkheid van Nederlandse moeders met kinderen tot vijf jaar komt gemiddeld genomen overeen met dit ideaal, de mannen werken meer dan 4 dagen (Portegijs e.a. 2002). 5. Opvattingen over de taakverdeling Als partners traditionele opvattingen hebben over de taakverdeling van man en vrouw en over het krijgen van kinderen, en als ze religieus zijn, is de kans op uitstel het kleinst. Minder traditionele opvattingen over de vrouwen- en mannenrol gaan vaker samen met uitstel (Beets e.a. 1997; Latten & Hooghiemstra 2002). Vrouwen met meer emancipatorische leefstijlen (opvattingen) stellen vaker uit dan traditionele huisvrouwen. Ook geldt dat geëmancipeerde vrouwen vaker kinderloos blijven (NGR 2001). In combinatie met traditionele en moderne opvattingen leidt gebrek aan overeenstemming tussen beide partners tot uitstel, maar niet zonder meer. Als de ene partner traditioneel is leidt dit tot meer uitstel dan wanneer beide partners traditioneel zijn. Als de ene partner modern is, dan leidt dit tot minder uitstel dan bij twee moderne partners. In het laatste geval is weliswaar sprake van overeenstemming hetgeen bij traditionele partners juist de kans op uitstel verkleint maar de kans op uitstel is groter vanwege de moderne opvattingen van beide partners (Latten en Hooghiemstra 2002). In de Nederlandse gezinssociologie wordt tegenwoordig een meer gedifferentieerde typologie gebruikt. De Hoog (2003) onderscheidt het traditionele gezin of kostwinnersgezin, het moderne gezinsmodel (gebaseerd op gelijkwaardigheid maar met een veelal nog seksegebonden taakverdeling), het egalitaire of plastische gezinsmodel (gelijke taakverdeling binnen en buiten) en het postmoderne, geïndividualiseerde 11

22 gezinsmodel of grachtengordelgezin (gebaseerd op het primaat van het individu). Hoe het precies zit met uitstel in deze vier types gezinnen is nog onbekend. 6. Persoonlijke ontwikkeling Verschillende onderzoekers, onder andere Dion (1995) en Latten (2002) concluderen dat persoonlijke ontwikkeling in brede zin een belangrijke reden is voor uitstel van het eerste kind. De partners willen eerst een studie afmaken en aan hun carrière werken, maar ook reizen en andere leuke dingen doen. Een veel genoemd uitstelargument is het gevoel nog niet aan kinderen toe te zijn (Brinkgreve, 2000). Man en vrouw realiseren zich dat de overgang van partnerrelatie naar ouderschap groot is. Op een hogere leeftijd kunnen zij met meer zelfvertrouwen tegen deze verandering aankijken (Cowan & Cowan 1992). Volgens het Nederlandse mentaliteitsonderzoeksbureau Motivaction heerst er met name onder hoog opgeleide twintigers van nu de angst om verkeerd te kiezen en daaraan vast te zitten. Relatie, gezin, carrière, huis en woonplek, alles moet perfect zijn (Halberstadt 2003). 7. Financieel- economische en materiële factoren Veel onderzoekers wijzen op financieel-economische achtergronden van uitstel. Mensen willen eerst financieel-economisch gesetteld zijn en een spaarpot hebben gevormd voordat ze aan kinderen beginnen (Pott-Buter en Niphuis in Beets et al 1997). Die financiën zijn onder ander nodig om voor een goede huisvesting en kindvriendelijke woonomgeving te kunnen zorgen. Mannen noemen deze argumenten meer dan vrouwen. Vrouwen die het krijgen van hun eerste kind uitstellen lopen minder inkomen mis vanwege onderbrekingen in de beroepsloopbaan dan vrouwen die op jonge leeftijd moeder worden (Mertens 1998). Hoe langer er fulltime gewerkt is, hoe meer er opgebouwd is aan salaris en pensioenrechten. 12

23 8. Relatievorming; modernisering van de levensloop De modernisering van de levensloop, in de jaren zestig van de vorige eeuw ingezet door culturele voorlopers (de Feiter 1991), is een gedragspatroon geworden dat in bredere lagen van de bevolking navolging heeft gevonden. Deze modernisering houdt in dat jongeren niet meer vanuit het gezin van herkomst zelf de overstap maken naar een eigen gezin, maar een verlengde overgangsperiode doormaken (Du Bois Reymond e.a. 1998). Kohlmann (2003) noemt deze nieuwe levensfase van jongvolwassenheid het speelkwartier. Volgens Latten (2002) blijven twintigers van nu langer jong dan vroeger en komen zij pas na een periode van afwisselend alleen wonen en samen wonen tot een stabiele relatie. Huwelijk en gezinsvorming hebben meestal pas plaats na 5 tot 10 jaar samenwonen, tegen die tijd zijn de partners al tegen de dertig. De kans op het vinden en vasthouden van een partner voor gezinsvorming is op die leeftijd echter kleiner en de druk om zich vast te leggen kan tot spanningen c.q. een quarterlifecrisis leiden bij deze uitstelgeneratie (Halberstadt 2003, Jansen 2000). Wanneer huwelijk en het (moment van het) krijgen van kinderen niet meer vanzelfsprekend is, is het voorstelbaar dat de verlengde aanloopfase naar het gezin nieuwe manieren van interactie en besluitvorming tussen partners met zich meebrengt. 9. Gecombineerde effecten, een voorbeeld: Het onderzoek van Van Luyn & Parent (1990) naar laatste kans moeders (vrouwen die twijfelen over het krijgen van kinderen maar daar meestal later toch aan beginnen) laat iets zien over het gecombineerde effect van factoren en de rol van het interactieproces tussen de partners in deze groep vrouwen. De vrouwen twijfelen vanwege de moeilijke combinatie van kind en werk (20%), een partner die iets anders wil (20%), de zware verantwoordelijkheid van het ouderschap (18%), het verlies van vrijheid 13

24 (13%) en andere redenen, zoals angst voor zwangerschap en bevalling, twijfels aan de eigen geschiktheid als moeder, het ontbreken van een partner en financiële redenen. De redenen van twijfel blijken samen te hangen met sekserolopvattingen, het algemeen welbevinden en de besluitvaardigheid van deze vrouwen. Naarmate het opleidingsniveau toeneemt noemen vrouwen vaker als reden om geen kinderen te nemen: de ingewikkelde combinatie van kinderen en studie en werk, het willen behouden van vrijheid, het niet zeker weten of men met de partner verder wil, angst dat een kind een ongunstige invloed heeft op de relatie en te weinig inkomsten. Redenen om wel voor een kind te kiezen, zoals de exclusieve band met een kind en de wens van de partner, spelen juist minder een rol naarmate de opleiding stijgt. Dat is gedeeltelijk in tegenspraak met wat Wijsen (2002) vond voor een bredere groep aspirantmoeders. Het interactieproces tussen partners Er bestaat voornamelijk kwantitatief onderzoek naar de factoren die keuzeprocessen rondom de zwangerschap beïnvloeden. Vrouwen en mannen geven in grootschalige surveys aan of en hoe zwaar bepaalde factoren wegen bij de timing van het eerste kind. Recent onderzoek ( Gedeelde keuzes, NGR 2001) waarin zowel een individuele schriftelijke enquête als confrontatie-interviews met beide partners werden afgenomen, laat zien hoe het gewicht van factoren/argumenten in interacties tussen partners kan afnemen en toenemen. Zo kwam de verdeling van betaald en onbetaald werk in de individuele interviews wel als een (zeer) belangrijke besluitfactor naar voren komt, maar werd dit punt in de confrontatieinterviews met beide partners niet genoemd. Ook (individuele) carrièreperspectieven bleken in de confrontatie-interviews veel minder belangrijk dan in de enquête. Omgekeerd bleek een factor als huisvesting, 14