Deelname aan vredesmissies: gezondheidsgevolgen en behoefte aan zorg bij veteranen en hun familie.

Transcriptie

1 Deelname aan vredesmissies: gezondheidsgevolgen en behoefte aan zorg bij veteranen en hun familie. Anja J.E. Dirkzwager 1 & Inge Bramsen 2 1 Onderzoeker verbonden aan het Nederlands Studiecentrum voor Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR), waar zij onderzoek verricht naar de maatschappelijke effecten van gevangenisstraf. In 2002 promoveerde zij aan de Vrije Universiteit Amsterdam op een onderzoek naar posttraumatische stressreacties bij veteranen van vredesoperaties. 2 Senior wetenschappelijke medewerker verbonden aan de Kenniskring Participatie, Arbeid en Gezondheid van de Hogeschool Rotterdam. Zij was als projectleider betrokken bij het bovengenoemde onderzoek bij veteranen van vredesmissies. Samenvatting Nederlandse militairen worden in toenemende mate ingezet bij internationale vredes- en crisisbeheersingsoperaties. Het is duidelijk dat deze veteranen tijdens hun uitzending traumatische gebeurtenissen kunnen meemaken. Dit artikel gaat in op de mogelijke effecten van deelname aan internationale vredesoperaties voor de veteraan en zijn/haar thuisfront. Hierbij staan de volgende drie vragen centraal: 1) In hoeverre komen posttraumatische stressreacties voor bij Nederlandse veteranen van vredesoperaties? 2) In hoeverre hebben veteranen van vredesmissies behoefte aan professionele hulp? 3) Hoe gaat het met het thuisfront van veteranen van vredesmissies? Om deze vragen te beantwoorden, worden de resultaten samengevat van het eerste grootschalige onderzoek onder Nederlandse veteranen die sinds 1975 hebben deelgenomen aan internationale vredesoperaties.

2 Inleiding De Nederlandse deelname aan internationale vredes- en crisisbeheersingsoperaties blijft een actueel onderwerp dat regelmatig in de media aan bod komt. Een van de onderwerpen die vaak het nieuws haalt, betreft verwerkingsproblemen bij veteranen van vredesoperaties en de vraag of de nazorg aan deze veteranen voldoende is geregeld. Sinds de jaren 90 neemt Nederland in toenemende mate deel aan internationale vredesoperaties. De meest recente vredesoperatie waaraan Nederland deelneemt, betreft ISAF in Afghanistan ( heden). In het kader van deze operatie zijn inmiddels Nederlandse militairen naar Afghanistan geweest (peildatum: mei 2008, zie Naar schatting hebben circa Nederlandse militairen ooit deelgenomen aan één of meerdere internationale vredesoperaties. Militairen verlaten vroeger of later de actieve militaire dienst en krijgen daarmee de status van veteraan. Momenteel zijn er circa Nederlandse veteranen van internationale vredesmissies. De groep veteranen die ooit heeft deelgenomen aan één of meerdere internationale vredesoperaties is dus aanzienlijk en groeiende. Blootstelling aan traumatische gebeurtenissen, zoals oorlogssituaties, kan resulteren in langdurige psychische en fysiologische verwerkingsproblemen. Onderzoek onder veteranen van bijvoorbeeld de Tweede Wereld Oorlog heeft laten zien dat veteranen vijftig jaar na hun oorlogservaringen nog last kunnen hebben van psychische verwerkingsproblemen, zoals een posttraumatische stressstoornis (PTSS). 1 De term posttraumatische stressstoornis of de mate van PTSS-symptomen wordt gebruikt als een indicatie voor de aanwezigheid van langdurige stressreacties nadat een persoon is blootgesteld aan een traumatische gebeurtenis. Een posttraumatische stressstoornis wordt gekenmerkt door terugkerende herinneringen aan de traumatische gebeurtenis, vermijding van trauma-gerelateerde prikkels of een afstomping van de algemene reactiviteit en een verhoogde prikkelbaarheid (zoals moeite met in- of doorslapen, overmatige waakzaamheid of woede uitbarstingen). De klachten duren minimaal vier weken en veroorzaken aanzienlijke beperkingen in het functioneren van de persoon. 2 Ook militairen die aan een vredesmissie deelnemen, kunnen worden blootgesteld aan mogelijk traumatische situaties, zoals beschietingen, gijzelingen, de aanwezigheid 2

3 van sluipschutters en zelfmoordaanslagen. Daarnaast zijn militairen van vredesmissies in toenemende mate betrokken bij het verlenen van humanitaire hulp en kunnen op deze manier geconfronteerd worden met het aanschouwen van menselijk leed, zoals zieke, hongerende, gewonde of stervende mensen. Een ander stressvol kenmerk van vredesoperaties is dat de mogelijkheden van militairen van vredesoperaties om iets te doen vaak beperkt zijn, hierdoor kunnen gevoelens van machteloosheid ontstaan. Weisaeth (1990) beschrijft dit als het UN-soldier s stress syndrome, een intrapsychisch conflict dat ontstaat doordat sterke agressieve impulsen niet geuit kunnen worden omdat VN-soldaten behalve in het geval van zelfverdediging - geen geweld mogen gebruiken en neutraal moeten blijven. 3 Internationale en nationale onderzoeken hebben inmiddels laten zien dat de meerderheid van veteranen van vredesoperaties geen PTSS problemen ontwikkelt, maar dat een bepaalde groep veteranen wel last heeft van forse en langdurige verwerkingsproblemen Deelname aan een vredesmissie beïnvloedt niet alleen de militair maar ook diens familieleden. Partners en andere familieleden moeten bijvoorbeeld omgaan met het feit dat ze circa een half jaar gescheiden zijn van de militair. Tijdens uitzending kan de familie te maken krijgen met onzekerheden over de situatie van de militair en na afloop ervan moeten ze omgaan met de terugkeer van de militair in het gezinsleven. Zoals bovenstaand genoemd, ontwikkelen sommige militairen verwerkingsproblemen. Zulke problemen kunnen ook een belasting zijn voor de familieleden. Tot op heden is er echter zeer weinig onderzoek verricht naar familieleden van militairen/veteranen van vredesmissies. 11 Dit artikel gaat in op de mogelijke effecten van deelname aan internationale vredesoperaties voor de veteraan en zijn/haar thuisfront. Er wordt stilgestaan bij de volgende vragen: 1) In hoeverre komen posttraumatische stressreacties en andere gezondheidsproblemen voor bij Nederlandse veteranen die hebben deelgenomen aan internationale vredesoperaties? 2) In hoeverre hebben Nederlandse veteranen van vredesmissies behoefte aan professionele hulp na afloop van hun uitzending? 3) Hoe gaat het met het thuisfront van Nederlandse veteranen van vredesmissies? Om deze vragen te beantwoorden, worden de resultaten samengevat van het eerste grootschalige en krijgsmachtbrede onderzoek onder Nederlandse veteranen die sinds 1975 hebben 3

4 deelgenomen aan vredes- en crisisbeheersingsoperaties, het zogenoemde Jonge 12, 13 Veteranen Onderzoek. Allereerst volgt een beknopte beschrijving van de methode van het Jonge Veteranen Onderzoek en enkele kenmerken van de deelnemende veteranen. Vervolgens wordt ingegaan op de vraag in hoeverre posttraumatische stressreacties voorkwamen bij de veteranen van de vredesoperaties, gevolgd door een beschrijving van de mate waarin zij behoefte hadden aan en daadwerkelijk gebruik hebben gemaakt van professionele hulpverlening. Tot slot, wordt antwoord gegeven op de vraag hoe het met de familieleden (partners en ouders) van de veteranen gaat. In de conclusies wordt gekeken in hoeverre de bevindingen van het Jonge Veteranen Onderzoek zich verhouden tot ander onderzoek bij veteranen van internationale vredesoperaties en wordt kort stil gestaan bij de betekenis van de bevindingen voor huisartsen. Het Jonge Veteranen Onderzoek Methode In de jaren 90 startte de Vrije Universiteit in Amsterdam een grootschalig onderzoek naar Nederlandse veteranen die aan internationale vredes- en crisisbeheersingsoperaties hadden deelgenomen. 12 Op dat moment was er nog zeer weinig bekend over de effecten van deelname aan vredesoperaties. Het belangrijkste doel van het onderzoek was inzicht te verkrijgen in het vóórkomen van verwerkingsproblemen en in de zorgbehoefte van veteranen en hun gezinsleden. Het onderzoek - op basis van vragenlijsten - vond plaats in verschillende fasen. In juni 1996 namen circa veteranen deel aan de eerste fase van het onderzoek (response percentage: 43%). Degenen die aan de tweede fase van het onderzoek wilden deelnemen ontvingen in september 1996 een meer uitgebreide vragenlijst (response: 51%). Gedurende deze tweede fase vulden ook familieleden van veteranen een vragenlijst in. Er werden vragen gesteld over de situatie voorafgaand aan, tijdens en na afloop van de uitzending. Op deze manier is onder andere informatie verzameld over het voorkomen van posttraumatische stresssymptomen, lichamelijke klachten, slaapproblemen en de behoefte aan zorg bij veteranen en hun familieleden. Er werd 4

5 zoveel mogelijk gebruik gemaakt van gestandaardiseerde meetinstrumenten. Ten slotte, werden de veteranen in 1998 opnieuw benaderd om na te gaan hoe het toen met hen ging (response: 60%). Op deze manier werd inzicht verkregen in het verloop van eventuele problemen en de behoefte aan hulp in de tijd. Voor een meer uitgebreide beschrijving van 4, 11, 12, 14 de methode van het onderzoek wordt naar andere publicaties verwezen. De populatie De veteranen van het Jonge Veteranen Onderzoek hebben deelgenomen aan een breed scala van internationale vredesoperaties. De grootste groep (n = 1.367) werd uitgezonden naar het voormalig Joegoslavië (tussen ). Daarnaast werd o.a. deelgenomen aan UNIFIL in Libanon (n = 883; ), de vredesoperaties in Cambodja (n = 305; ), diverse maritieme operaties in de Golf van Oman en de Perzische Golf (n = 263; ) en de Multinational Force and Observers missie in Sinaï (n = 169; ). De meeste veteranen waren mannen (98%) en de leeftijd varieerde tussen 19 en 73 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 31 jaar (SD = 9.0). Gemiddeld genomen werden de veteranen zes jaar na afloop van hun uitzending onderzocht. De periode tussen de uitzending en de deelname aan het onderzoek varieerde tussen minder dan één jaar en 21 jaar. Wat hebben de Nederlandse veteranen tijdens de vredesoperaties meegemaakt? Voor de gehele groep veteranen werden de volgende stressvolle situaties het meest frequent gerapporteerd: beschietingen niet op zichzelf gericht (76%), het aanschouwen van menselijk leed (64%), onvoldoende mogelijkheden om in te grijpen (51%) en de aanblik van dode en/of gewonde personen (50%). Beschietingen op zichzelf gericht, afwijzing door de plaatselijke bevolking en geen controle over de situatie hebben werd door circa een derde van de veteranen genoemd. Veel veteranen (41%) rapporteerden gevoelens van machteloosheid. Gemiddeld genomen rapporteerden de veteranen vier stressvolle gebeurtenissen tijdens een uitzending. De helft van de veteranen oordeelde dat ze tijdens de uitzending te weinig mogelijkheden hadden om in te grijpen en een derde vond dat ze geen controle over de situatie hadden. Aan de veteranen werd eveneens gevraagd hoe zij terugblikken op hun uitzendervaring. Veel van de veteranen (70%) kijken met een goed gevoel terug op hun 5

6 uitzending. De overgrote meerderheid van de veteranen ziet de uitzending als een ervaring die hun horizon heeft verbreed (82%) en voor meer dan de helft van de veteranen heeft de uitzendperiode hun zelfvertrouwen vergroot (52%). Veteranen oordeelden ook negatief over hun uitzendervaring. Dertig procent vond de uitzendperiode een zware belasting voor het thuisfront en 10% vond de uitzendperiode een zware belasting voor henzelf. Circa een vijfde van de veteranen rapporteerden dat zij hun uitzendervaring nog niet helemaal hadden verwerkt. In hoeverre komt PTSS voor bij Nederlandse veteranen van vredesoperatie? Tachtig procent van de veteranen rapporteerden geen posttraumatische stressreacties. Het bleek dat 190 veteranen (5.6%; 95% betrouwbaarheidsinterval: ) aan alle criteria voor een diagnose van PTSS voldeden, zoals dat in dit onderzoek met behulp van een vragenlijst werd gemeten. Bovendien rapporteerde 15.5% van de veteranen posttraumatische stresssymptomen zonder dat er sprake was van een PTSS-diagnose. De hoogste percentages PTSS werden gevonden onder veteranen die naar het voormalig Joegoslavië en Libanon waren geweest (zie Figuur 1). -- Voeg Figuur 1 in -- Voor de groep veteranen die zowel in 1996 als in 1998 aan het onderzoek deelnam, is het mogelijk het verloop van PTSS in de tijd te bekijken. Voor deze groep werd in juni 1996 bij 4.6% van de veteranen een PTSS vastgesteld en 14.8% van de veteranen rapporteerden toen symptomen van posttraumatische stress zonder dat er sprake was van een PTSS-diagnose. Het percentage veteranen met PTSS is in 1998 iets lager. Bij 3.6% wordt een volledige PTSS-diagnose vastgesteld en 13.4% heeft posttraumatische stresssymptomen. Er is in 1998 gevraagd wanneer men voor het laatst onaangename herinneringen aan de uitzending had. Tachtig procent van de veteranen meldde dat ze nooit last hadden gehad van onaangename herinneringen aan hun uitzending. Zeven procent van de veteranen heeft gedurende de drie weken voorafgaand aan het onderzoek onaangename 6

7 herinneringen aan de uitzending gehad. Circa zes procent heeft hier één tot zes maanden geleden last van gehad en voor 7% van de veteranen vonden de onaangename herinneringen zeven maanden of langer geleden plaats. Uit de toelichtingen kwam naar voren dat berichten in de media regelmatig een aanleiding zijn voor zulke onaangename herinneringen. Zo schrijft iemand: Het gedrag van de Serviërs in Kosovo riepen bij mij weer onaangename herinneringen op voor wat betreft mijn tijd in Bosnië. Weer hetzelfde gedonder. Je ziet de ellende die je zelf meegemaakt weer terug, tegelijkertijd weer de machteloosheid van de internationale gemeenschap. Het voeren van gesprekken over de uitzending kan ook een aanleiding zijn onaangename herinneringen eraan: Tijdens gesprekken met een collega kwam Libanon ter sprake of Mijn vriendin wil af en toe dingen weten. Het horen van plotselinge geluiden kan eveneens een aanleiding zijn voor sommige veteranen: Ik dacht bij plotseling afgaan van vuurwerk direct aan mortiervuur. Er is ook onderzocht in hoeverre personen die in 1996 een PTSS-diagnose hadden, ook in 1998 een PTSS hadden (zie Tabel 1). Het blijkt dat van 51 personen die in 1996 een PTSS hadden, 19 personen in 1998 nog steeds een PTSS hadden (37%). Twintig personen hadden in 1998 nog wel symptomen van posttraumatische stress maar niet meer in zo n mate dat er sprake was van een PTSS-diagnose (39%). Bij 12 personen waren de posttraumatische stressreacties in 1998 geheel verdwenen (24%). Naast een afname of het verdwijnen van een posttraumatische stressstoornis, kwam ook het omgekeerde voor. Van de 897 personen die in 1996 geen posttraumatische stressreacties rapporteerden, rapporteerden 74 personen (8%) in 1998 wel posttraumatische stressreacties. Van deze 74 personen voldeden acht personen in 1998 aan de diagnose van een PTSS en hadden 66 personen stresssymptomen ontwikkeld zonder dat er sprake was van een volledige PTSS-diagnose. In hoeverre hebben Nederlandse veteranen van vredesmissies behoefte aan professionele hulp? Behoefte aan zorg en zorggebruik 7

8 In de tweede fase van het onderzoek bleek dat 15% van de veteranen na afloop van de uitzending behoefte heeft gehad aan hulp voor lichamelijke klachten en 18% heeft behoefte gehad aan hulp in verband met psychische klachten. Een vijfde van de veteranen (n = 319) had na afloop van de uitzending contact gezocht met een professionele hulpverlener voor problemen die zij relateren aan hun uitzendervaring (zie Tabel 2). -- Tabel 2 invoegen -- Er bestonden verschillen tussen diverse vredesoperaties. In vergelijking met Libanon en de categorie overige missies, hadden veteranen die naar het voormalig Joegoslavië en degenen die naar Cambodja zijn geweest na de uitzending vaker contact gezocht met professionele hulpverleners. Van de totale groep veteranen had 15% contact gezocht met een militaire hulpverlener, ongeveer 14% zocht hulp bij een reguliere hulpverlener. Veteranen die naar Cambodja of het voormalig Joegoslavië waren geweest zochten vaker hulp bij de militaire geestelijke gezondheidszorg dan veteranen van Libanon en de overige vredesoperaties. In vergelijking met de andere vredesoperaties, zochten Cambodja veteranen vaker contact met de militaire dokter, hun huisarts en met een medisch specialist voor klachten die zij aan hun uitzending relateerden. Dit hangt hoogstwaarschijnlijk samen met de bevinding dat Cambodja veteranen vooral een hoge mate van lichamelijke klachten - zoals vermoeidheid, concentratiestoornissen en 15, 16 geheugenproblemen rapporteerden. Zorggebruik en PTSS Van de veteranen die aan de criteria voor een PTSS voldeden zocht 61% contact met professionele hulp (zie Tabel 3). Dit betekent dat 40% van de veteranen met een posttraumatische stressstoornis geen professionele hulp heeft ontvangen. Binnen de militaire gezondheidszorg hadden veteranen met een PTSS het meest frequent contact met de geestelijke gezondheidszorg, gevolgd door de militaire dokter. Met betrekking tot de reguliere gezondheidszorg namen veteranen met PTSS voornamelijk contact op met hun huisarts (34%), gevolgd door een hulpverlener in de geestelijke gezondheidszorg (31%). 8

9 Aan de veteranen die geen professionele hulp zochten, is gevraagd naar hun redenen hiervoor. Er werd een aantal significante verschillen gevonden tussen veteranen met en zonder PTSS-symptomen met betrekking tot hun redenen om geen hulp te zoeken. In vergelijking met veteranen zonder posttraumatische stresssymptomen, rapporteerden degenen met posttraumatische stresssymptomen frequenter redenen die duiden op een neiging om te vermijden. Zo dachten zij vaker dat hun problemen niet serieus genoeg waren (63.5 versus 42.6%), vonden ze het vaker moeilijk om over hun problemen te praten (48.0 versus 16.2%), wilden ze vaker afwachten en kijken of het zou overgaan (47.7 versus 17.8%) en wilden ze het liever vergeten (32.6 versus 10.4%). Ook bleek dat zij minder vaak iemand hadden met wie zij konden praten (60.6 versus 72.2%) en ontvingen zij minder steun van familie en vrienden (60.5 versus 77.7%). Zij wisten ook vaker niet waar ze hulp konden krijgen (35.1 versus 13.5%). Ten slotte, is aan de veteranen gevraagd door wat voor hulpverlening zij bij voorkeur geholpen wilden worden wanneer zij uitzendingsgerelateerde problemen zouden krijgen. Driekwart van de veteranen wordt voor uitzendingsgerelateerde problemen bij voorkeur geholpen door een militaire hulpverlener. Zij verwachtten dat een militaire hulpverlener meer begrip en kennis heeft van de situatie tijdens een uitzending en van de militaire organisatie. Een kwart geeft duidelijk de voorkeur aan civiele hulpverlening. Deze groep veteranen geeft aan dat zij belangrijk vinden dat deze hulpverlener onafhankelijk is van de militaire organisatie, dat zij zich een burger voelen of dat zij zich meer vertrouwd voelen bij bijvoorbeeld de eigen huisarts. Hoe gaat het met het thuisfront van Nederlandse veteranen van vredesmissies? Van 70% van de veteranen die deelnamen aan de tweede fase van het Jonge Veteranen Onderzoek nam ook de partner of een ander gezinslid deel (n = 1.040). Bijna tweederde van de gezinsleden bestond uit partners (n = 708) en ruim 30% van de vragenlijsten werd door een ouder ingevuld (n = 332). Een uitzendperiode vormt voor de gezinsleden over het algemeen ook een belasting. Veel gezinsleden (53%) maakten zich zorgen. Een kwart van de gezinsleden heeft deze periode als negatief ervaren. Positieve aspecten die door veteranen aan een 9

10 uitzending worden verbonden, zoals het verbreden van hun horizon en een toegenomen zelfvertrouwen, golden in mindere mate voor de gezinsleden. Van de gezinsleden vindt 7% dat zij de uitzendperiode van de veteraan nog niet helemaal heeft verwerkt. Van de gezinsleden rapporteerde 15% enige mate van posttraumatische stresssymptomen. Hiervan voldeden 27 gezinsleden (2.5%) aan de criteria voor een PTSS diagnose. De gezondheid van de gezinsleden - in termen van lichamelijke klachten, slaapproblemen, gevoelens van depressie en boosheid - week gemiddeld gesproken niet af van die van de doorsnee Nederlandse bevolking. In vergelijking met vrouwen van gelukkig getrouwde paren, hadden meer partners van veteranen van vredesmissies een score die duidt op een problematische partnerrelatie (respectievelijk 6% versus 19%). Er is onderzocht in hoeverre posttraumatische stressreacties van de veteranen samenhangen met problemen bij de gezinsleden van deze veteranen. Wij vonden dat partners van veteranen met posttraumatische stressreacties, zelf meer posttraumatische stresssymptomen rapporteerden, meer somatische klachten hadden, vaker slaapproblemen ervoeren en meer negatieve sociale contacten ondervonden dan partners van veteranen zonder posttraumatische stresssymptomen. Ook beoordeelden de partners van veteranen met posttraumatische stresssymptomen de kwaliteit van de partnerrelatie als minder gunstig. Dit betekent dat het samenleven met een veteraan met posttraumatische stressreacties samenhing met problemen in diverse levensgebieden bij de partner. Met betrekking tot ouders van veteranen vonden we geen significante verschillen tussen ouders van veteranen met of zonder posttraumatische stress. Gezinsleden van veteranen met posttraumatische stresssymptomen hadden een grotere behoefte aan hulp na afloop van de uitzending dan gezinsleden van veteranen zonder PTSS-symptomen. Twintig procent van de partners van veteranen met PTSSsymptomen heeft na afloop van de uitzending wel eens behoefte gehad aan hulp in verband met lichamelijke en/of psychische klachten van zichzelf. Onder partners van veteranen zonder PTSS-symptomen was dit percentage 6%. Het percentage partners dat behoefte heeft gehad aan hulp in verband met klachten van de veteraan is onder partners van veteranen met PTSS-symptomen drie keer zo hoog als onder partners van veteranen zonder PTSS-symptomen (30% versus 9%). Bij ouders van veteranen werd eenzelfde beeld gevonden. In vergelijking met ouders van veteranen zonder PTSS-symptomen 10

11 hebben ouders van veteranen met PTSS-symptomen vaker behoefte gehad aan hulp voor klachten van de veteraan (28% versus 6%). Conclusies Doordat Nederlandse militairen in toenemende mate worden ingezet bij internationale vredes- en crisisbeheersingsoperaties, zal ook het aantal veteranen van vredesoperaties in de toekomst toenemen. Het is duidelijk dat deze veteranen tijdens hun uitzending traumatische gebeurtenissen kunnen meemaken, zeker bij militaire operaties zoals die in Afghanistan en Irak waarbij het geweldsniveau relatief hoog is. Het uitgebreide Jonge Veteranen Onderzoek heeft laten zien dat de meerderheid van veteranen die sinds 1975 aan internationale vredesoperaties heeft deelgenomen met een positief gevoel terugkijkt op hun uitzending; zij lijken in staat goed om te gaan met hun uitzendervaring en ontwikkelden geen posttraumatische stressreacties. Circa een vijfde van de veteranen rapporteerde enige mate van stressreacties, waarvan 2 tot 8% aan de criteria voor een PTSS-diagnose voldeed. Het feit dat bij de Libanon-gangers een relatief hoog percentage PTSS werd gevonden (6%), illustreert dat PTSS-symptomen hardnekkig en langdurig kunnen zijn. Dit werd recentelijk nogmaals bevestigd door een onderzoek van het Veteraneninstituut waarbij Libanon-veteranen circa 25 jaar na de uitzending werden bevraagd. De Libanon-gangers voelden zich gemiddeld genomen psychisch minder gezond en rapporteerden meer posttraumatische stresssymptomen en slaapproblemen dan de doorsnee mannelijke Nederlandse bevolking. 17 De gevonden prevalentiecijfers komen overeen met PTSS cijfers bij Amerikaanse veteranen die aan de vredesoperatie in Somalië hebben deelgenomen (8%), bij Noorse veteranen die naar Libanon zijn geweest (5%) en bij Duitse Cambodja-veteranen (2%), maar zijn lager dan de prevalentie van PTSS bij Amerikaanse veteranen die deelnamen aan de eerste Golfoorlog (19%). 7, 9, 18, 19 Recent is uit Amerikaans onderzoek gebleken dat tussen de 11 en 17% van de uit Afghanistan en Irak teruggekeerde Amerikaanse militairen een psychische stoornis heeft. Zes tot 13% van deze militairen voldeed aan de criteria voor een PTSS. 6 Vanwege angst voor stigmatisering zocht een minderheid professionele hulp voor deze problemen (23-40%). Britse reservisten die aan de militaire 11

12 operatie in Irak deelnamen rapporteerden meer PTSS, meer algemene psychische problemen en meer vermoeidheid dan reservisten die niet naar Irak waren geweest (respectievelijk 6 versus 3%; 26 versus 16%; 41 versus 27%). 20 In een recent Nederlands prospectief onderzoek bij militairen die naar Irak waren geweest, werd vijf maanden na terugkeer bij 3-4% van de militairen een PTSS vastgesteld op basis van een klinisch interview. 5 Men dient zich te realiseren dat naast PTSS, verwerkingsproblemen ook een ander vorm kunnen hebben zoals depressie, andere angsten, relatieproblemen of alcohol en drugsproblemen. Naast psychologische problemen kunnen veteranen ook lichamelijke klachten na hun uitzending ontwikkelen. Met name de (eerste) Golfoorlog is bekend vanwege de grote aantallen militairen die na terugkeer last kregen van diverse lichamelijke klachten waarvoor geen medische verklaring kon worden gevonden, het zogenoemde Gulf War Syndrome. 21 In Nederland is eveneens aangetoond dat een aanzienlijk deel van de Cambodja veteranen na afloop van hun uitzending lichamelijke 15, 16 klachten ervoeren waarvoor geen medische oorzaak kon worden gevonden. Een vijfde van de veteranen heeft hulp gezocht voor problemen die zij aan hun uitzending relateren. De veteranen zochten hulp bij zowel psychische als medische hulpverleners en bij zowel militaire als civiele hulpverlening. Naarmate de tijd sinds de uitzending verstrijkt, zoekt men voor klachten die verband houden met de uitzending eerder contact met burgerhulpverlening (27% in 1996 versus 70% in 1998). Het is belangrijk dat degenen die behoefte hebben aan hulp voor klachten die samenhangen met de uitzending, de weg naar de door hen gewenste hulpverlening kunnen vinden. Dit pleit ervoor dat voor veteranen met uitzendingsgerelateerde problemen zowel militaire als civiele hulpverlening beschikbaar is en blijft. Zoals gezegd zullen militairen na het verlaten van de actieve dienst eerder een beroep doen op reguliere hulpverleners. Door de centrale rol van de huisarts in de Nederlandse hulpverlening betekent dit dat de huisarts vaak het eerste aanspreekpunt zal zijn voor veteranen met verwerkingsproblemen en hun families. Wat zijn in dit kader aandachtspunten voor huisartsen? Allereerst is het belangrijk om voor ogen te houden dat de groep Nederlanders die als militair heeft deelgenomen aan internationale vredesoperaties aanzienlijk is en in de toekomst verder zal toenemen. Hierdoor kan het van belang zijn om bij een hulpvraag of tijdens een anamnese te informeren of de patiënt 12

13 in het verleden als militair uitgezonden is geweest. Dit kan met name relevant zijn bij psychische problemen. Ten tweede zullen sommige veteranen van vredesmissies pas lange tijd na afloop van hun uitzending hulp zoeken. In dit geval ligt een relatie met de eerdere uitzending van de veteraan minder duidelijk voor de hand, maar die kan dus wel bestaan. Ten derde is het belangrijk dat huisartsen en andere hulpverleners zich realiseren dat uitzendingsgerelateerde problemen verschillende uitingsvormen kunnen hebben. Naast posttraumatische stresssymptomen kunnen veteranen ook andere problemen presenteren, zoals slaapproblemen, agressie, depressiviteit, vermoeidheid of verslavingsproblematiek. Tenslotte, is een belangrijk aandachtspunt dat naast de veteraan ook zijn/haar gezin problemen kan ondervinden. Het ondersteunen van en zorgen voor een getraumatiseerde veteraan vergt veel van het gezin en kan uiteindelijk leiden tot stressreacties en andere problemen bij de partner of andere gezinsleden. Dit betekent dat de aandacht van de hulpverlening niet beperkt moet blijven tot de veteraan zelf maar dat een systeemgerichte aanpak wellicht het meest geschikt is. Men dient te bedenken dat achter elke veteraan met problemen een partner, ouder of ander gezinslid kan staan die ook behoefte kan hebben aan informatie, begeleiding of nazorg. 13

14 Literatuur 1. Bramsen I. Psychological adjustment of World War II suvivors. Dissertatie, Rijksuniversiteit Leiden, American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th edition). Washington DC: American Psychiatric Association, Weisaeth L. The stress of peacekeeping. In JE Lundberg, U Otto & B Rydbeck (Eds.) Wartime Medical Services. Stockholm: FOA, 1990: Dirkzwager AJE, Bramsen I & van der Ploeg HM. Factors associated with posttraumatic stress among Dutch peacekeeping soldiers. Anxiety, Stress and Coping, 2005; 18(1): Engelhard IM, van den Hout MA, Weerts J, Arntz A, Hox JJCM & McNally RJ. Deployment-related stress and trauma in Dutch soldiers returning from Iraq. British Journal of Psychiatry, 2007; 191: Hoge CW, Castro CA, Messer SC, McGurk D, Cotting DI & Koffman MPH. Combat duty in Iraq and Afghanistan, mental health problems and barriers to care. New England Journal of Medicine, 2004; 351: Litz BT, Orsillo SM, Friedman M, Ehlich P & Batres A. Posttraumatic stress disorder associated with peacekeeping duty in Somalia for U.S. military personnel. American Journal of Psychiatry, 1997; 154: MacDonald C, Chamberlain K, Long N & Mirfin K. Psychological effects of peacekeeping deployments on military personnel. Palmerston North: Massey University, Department of Psychology, Mehlum L & Weisaeth L. Predictors of posttraumatic stress reactions in Norwegian U.N. peacekeepers 7 years after service. Journal of Traumatic Stress, 2002; 15: Richardson JD, Naifeh JA & Elhai JD. Posttraumatic stress disorder and associated risk factors in Canadian peacekeeping veterans with health-related disabilities. Canadian Journal of Psychiatry, 2007; 52:

15 11. Dirkzwager AJE, Bramsen I, Adèr H & van der Ploeg HM. Secondary traumatization in partners and parents of Dutch peacekeeping soldiers. Journal of Family Psychology, 2005; 19(2): Bramsen I, Dirkzwager AJE & van der Ploeg HM. Deelname aan vredesmissies: gevolgen, opvang en nazorg. Een onderzoek onder veteranen, gezinsleden en zorginstellingen. Amsterdam: EMGO-instituut, Dirkzwager AJE. Posttraumatic stress among Dutch military veterans: A longitudinal study. Dissertatie, Vrije Universiteit Amsterdam, Dirkzwager AJE, Bramsen I & van der Ploeg HM. Social support, coping, life events and posttraumatic stress symptoms among former peacekeepers: a prospective study. Personality and Individual Differences, 2005; 34: Vries M de. Post-deployment syndrome in Cambodia veterans. Dissertatie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Soetekouw PMMB. Symptomatic Cambodia veterans: Somatic aspects. Dissertatie, Katholieke Universiteit Nijmegen, Mouthaan J, Dirkzwager AJE, de Vries M, Elands M, Scagliola SI & Weerts JMP. Libanon laat ons nooit helemaal los. Resultaten van onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van UNIFIL ers die in de periode naar Libanon zijn uitgezonden. Doorn: Veteraneninstituut, Schuffel W, Schade B & Schunk T. Belastungen und stressreaktionen von sanitatspersonal im humanitaren hilfseinsatz in Kambodscha. Marburg/Lahn: Zentrum für innere medizin, Klinikum der Philipsuniversitat, Sutker PB, Uddo M, Brailey K & Allain AN. War-zone trauma and stress related symptoms in Operation Desert Shield/ Storm (ODS) returnees. Journal of Social Issues, 1993; 49: Hotopf M, Hull L, Fear NT, Browne T, Horn O, Iversen A, Jones M et al. The health of UK military personnel who deployed to the 2003 Iraq war: A cohort study. Lancet, 2006; 367: Hotopf M, David AS, Hull L, Nikalaou V, Unwin C & Wessely S. Gulf war syndrome better, worse, or just the same? A cohort study. British Medical Journal, 2003; 327: