juni 2014 In dit nummer o.a.

Transcriptie

1 juni 204 In dit nummer o.a. NOMbassadeur Jeroen Wijbenga en NOMmer Jan Martin Timmer vallen voor NOM-groen Serious games een serieuze zaak voor het Noorden Region of smart factories scoort op Hannover Messe

2 I N H O U D Kiezen wordt kennelijk steeds moeilijker. De laatste jaren hebben we daarom het fenomeen Kieswijzer als hulpje gekregen. Althans voor mensen die nog stemmen. Ook in financieringsland wordt kiezen steeds minder overzichtelijk. Het aantal initiatieven om met name het MKB te helpen aan financiering is langzamerhand een woud aan het worden waarbij bos en bomen nauwelijks meer uit elkaar te houden zijn. Veel initiatieven zijn vooral een alternatief voor bancaire financiering. Fondsen die hiervoor in het leven geroepen worden zoeken echter ook naar rendement. De markt pakt dit op. 8 8 Bos en bomen Siem Jansen Veel lastiger ligt het bij risicofinanciering, bij uitstek het gebied waarop de NOM opereert. Vanaf de prilste fase van een onderneming tot een zekere groei zal risicokapitaal de voornaamste geldbron zijn. Daar ligt onze toegevoegde waarde. Naast de NOM vervullen informals op dit vlak een belangrijke rol en graag werken wij met hen samen. Het gaat vooral om starters en innovaties. Vaak gaat dat samen. Maar wij financieren niet alles. Ook wij hebben te maken met randvoorwaarden van onze aandeelhouders waar we rekening mee moeten houden. Onze keuze wordt niet altijd begrepen. Als ontwikkelingsmaatschappij die gaat voor werkgelegenheid zouden veel meer financieringsaanvragen geaccordeerd moeten worden. Zo werkt dat niet. De kwaliteit van de businessplannen laat helaas nogal eens te wensen over. Flinc kan ondernemers hierbij helpen. En sinds kort kennen we provinciale fondsen. Beheerd door de NOM met weer andere randvoorwaarden. Voor u als ondernemer gaat het vooral om de vraag wat wel en wat niet kan. Doe daarvoor de financieringscheck op onze website. Ook voor het Innovatiefonds Noord-Nederland hebben we een check gemaakt. We hopen dat het u helpt door de bomen het bos weer te zien. In deze NOMMER weer genoeg voorbeelden die tot gezamenlijk succes kunnen leiden. We staan voor u klaar Siem 2 Check check financieringscheck NOMbassadeur 5 Jeroen Wijbenga maakt grote stappen Creatief 8 Gaming-industrie allang geen spelletje meer Ingrediënten 6 Vita Square is tegen ondervoeding van ouderen Groeishow 8 Peptalks en workshops om ondernemers topfit te maken Hannover Messe 26 Smart Factories scoren hoog publiek NPAL 30 KIEK in de keuken bij andere MKB-bedrijven Exit 32 Resato neemt afscheid van de NOM Fries MKB 36 Doefonds Fryslân helpt groeien CCC 37 Schoolvoorbeeld van publiek-private samenwerking Biotechnologie 42 Mucosis wekt belangstelling in China Flinc 44 Flinc maakt dromen waar Innovatiefonds 47 Financiering van splinternieuwe ideeën En verder Kwetters Tips & tricks online marketing 2 NOM on Tour 4 INVESTEREN IN ONTWIKKELING Blikvanger 20 Cijfers Participaties 24 Kwetters 29 Spotlicht op Hans-Henk Wolters 34 Drijfveren van Erwin Dirkse 40

3 Wijs op weg NOMbassadeur NOMbassadeur Jeroen Wijbenga en NOMmer Jan Martin Timmer aan de slag in De Schoenenfabriek NOMMER is een magazine van N.V. NOM en speciaal De vakantie staat voor de deur en vanaf deze plek willen we u niet bedoeld voor relaties en iedereen die geïnteresseerd is alleen een fijne vakantie toewensen, maar er ook een nuttige bijdrage in de activiteiten van de investerings- en ontwikkelingsmaatschappij voor het Noorden. NOMMER is open, waarschijnlijkheid het meest nodig heeft voor u vertaald. Kunt u vast aan leveren. Als vakantieservice hebben we de 0 zinnen die u naar alle toekomst- en resultaatgericht en beschrijft de economische beginnen met oefenen! ontwikkelingen, de ondernemingsgeest, en het leven en werken in Groningen, Friesland en Drenthe. Een groot ijsje graag. Wordt het morgen weer zo warm? Verspreiding: gratis onder alle relaties van N.V. NOM. Wilt u ons op de foto zetten? Is hier ook WIFI? Redactie: Communicatie N.V. NOM, Manisch Creatief. Is het strand nog ver? De rekening graag. Eindredactie: Annemarie Atema, atema@nom.nl. Kan ik uw pomp lenen voor mijn luchtbed? Mag ik de dessertkaart inzien? Idee, art direction en realisatie: Manisch Creatief. Wilt u mijn rug insmeren? Ik ga de hele dag niets doen Tekstbijdragen: Annemarie Atema, Menno Bakker, Amber Boomsma, Manisch Creatief, Folkert van der Glas, Une grande glace, s il vous plaît. Arjen Hoekstra, Loek Mulder, Hans Praat, Melle Renema. Est-ce qu il fera aussi chaud demain? Pourriez-vous nous prendre en photo, s il vous plaît? Kassa! Fotografie: Manisch Creatief, Hans van Dijk, Maartje Est-ce que vous avez le Wifi? Geels, Sake Elzinga (cover), Thijs Helfrich, NOM-stock. La plage est encore loin? 4 L addition, s il vous plaît. 5 Drukwerk: WM Veenstra. Puis-je emprunter votre pompe pour gonfler mon matelas? J aimerais la carte des desserts, s il vous plaît. Oplage: exemplaren. Pourriez-vous me mettre de la crème dans le dos? Je ne vais rien faire de la journée! Rechten: Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of geproduceerd zonder schriftelijke Un helado grande, por favor. toestemming van de N.V. NOM of andere auteursrechthebbenden. Alle gegevens zijn onder voorbehoud, en er Nos puede hacer una foto? Volverá a hacer tanto calor mañana? kunnen geen rechten aan worden ontleend. Aquí también hay WIFI? Queda muy lejos la playa? NOMMER is een uitgave van N.V. NOM, Investeringsen Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland. Me puede prestar su bomba de aire para mi colchoneta? La cuenta, por favor. Paterswoldseweg 80, Groningen. Puedo ver la carta de postres? Telefoon (050) , Me echa crema en la espalda? No voy a hacer nada en todo el día! Cover: Jeroen Wijbenga van CASACOM en NOMmer Jan Martin Timmer. Un gelato grande, per favore. Domani farà di nuovo così caldo? Potrebbe scattarci una foto? Juni 204 C è il WIFI qui? La spiaggia è ancora lontana? Il conto, per favore. Potrebbe prestarmi la pompa per gonfiare il mio materassino? Posso avere il menu dei dessert? Potrebbe spalmarmi la crema sulla schiena? Non ho programmi per oggi! De nieuwe NOMbassadeur is Jeroen Wijbenga Het is sinds april 204 dat de NOM en Jeroen Wijbenga met elkaar een financiële relatie hebben. Tijdens het interview nog maar een maand. Toch dateert het eerste contact tussen Jan Martin Timmer, investment manager van de NOM, en Wijbenga, directeur en eigenaar van CASACOM en StoreContrl al van een aantal jaren terug. Het traject zoals we dat met Jeroen hebben doorlopen illustreert heel goed de werkwijze van de NOM, aldus Jan Martin. Het is een mooi verhaal voor de NOMMER. Over een nieuw type ondernemer die met zijn ideeën anticipeert op de veranderende economie. Een creatieve geest met een andere manier van werken en denken. Ook laat het de onderscheidende werkwijze van de NOM zien. Vandaar. Aangenaam. Jeroen Wijbenga is de nieuwe NOMbassadeur. }

4 In 50 minuten } een jongen aan te nemen die in een echte programmeertaal De ondernemerscarrière van Jeroen Wijbenga leest als een avontuurlijk jongensboek en begon alweer bijna 30 jaar geleden. Na de hotelschool leek het hem logisch te beginnen als horeca-ondernemer. En dus begon hij eerst een croissanterie in Assen, werd hij daarna eigenaar van een bar, die hij vervolgens verruilde voor een cafeteria. Na een jaar of 0 was hij het nogal harde werken in de horeca beu, verkocht zijn cafetaria en ging van het geld dat hij overhield een wereldreis maken. Van zijn belevenissen besloot hij vervolgens een boek te schrijven. En toen diende zich een kleine aan en ontstond de noodzaak zich wat meer serieus te settelen. Een vriend met een computerwinkel kon wel wat hulp gebruiken. Zo kwam Jeroen terecht in de ict. In een wereld die voor hem volledig vreemd was en waar hij zich aanvankelijk ook niet voor interesseerde. Uit verveling viste hij op een dag de cd Leer Access in 50 minuten uit de koopjesbak. Dat leek me wel spannend. Daarna dacht ik dat ik kon programmeren, vertelt hij lachend. Wat ook zo was. Toevallig. Het was het begin van Wijbenga Automatisering, in januari ging werken. Toen er nog iemand bijkwam verhuisde hij van zijn huis naar een bedrijfslocatie in Assen. En Wijbenga Automatisering werd CASACOM, leverancier van kassasystemen voor de modebranche en detailhandel. En verder? De zaken gaan goed, Jeroen is energiek en heeft veel plannen. Hij besluit dat voor uitvoering daarvan financiering noodzakelijk is. Zo ontstaat het eerste contact met Jan Martin Timmer, toen nog projectmanager bij Flinc. Vier jaar geleden ontmoette ik Jeroen voor het eerst, weet Jan Martin zich nog goed te herinneren. Hij stond op het punt te groeien en was met heel veel, zeg maar te veel dingen tegelijk bezig. Met productontwikkeling van zijn eerste StoreContrl-pakket, personeelsgroei, een nieuwe bedrijfslocatie en intern moest er worden gereorganiseerd. Ik heb hem toen geadviseerd prioriteiten te stellen en eerst enige rust en structuur in de organisatie te brengen voordat er grote stappen gemaakt zouden kunnen worden. Jeroen neemt dat advies ter harte en trekt daarvoor uiteindelijk een aantal jaren uit. Hij verhuist naar een nieuwe, ruimere locatie, reorganiseert en gaat onverdroten verder met de ontwikkeling van zijn product. Ondertussen met aansluitingsmogelijkheden voor meerdere devices, waar een webwinkel in mee zou kunnen draaien en waarin meteen besteld zou kunnen worden. Kortom: waarmee klanten op hun wenken bediend zouden kunnen worden. Sneller en met meer service dan via het internet. Het is begin 203. Berend Ziengs zegt ja tegen het aanbod om De Schoenenfabriek als pilotomgeving voor StoreContrl Cloud te gebruiken. De resultaten zijn naar tevredenheid. Jeroen begint ondertussen na te denken over een marktintroductie. Gegroeid Het is eind 203 als Jeroen opnieuw contact opneemt met Jan Martin vervolgt: In eerste instantie is de rol van NOM Finance dat we risicokapitaal verstrekken, maar we willen ondernemers ook faciliteren. Als je als bedrijf groeit of wilt groeien moet je een aantal zaken op orde hebben, anders raak je de grip op je organisatie kwijt. In het geval van Jeroen zijn we geen aandeelhouder, maar bieden we wel een aantal dingen die je als aandeelhouder ook zou bieden. We zijn sparringpartner en helpen waar nodig met onze kennis en contacten. In de korte tijd dat we met elkaar samenwerken is er daardoor al veel veranderd, knikt Jeroen. De NOM was vanaf het begin erg duidelijk en stelde dat er ook voorwaarden aan samenwerking verbonden zouden zijn. Ik weet heel goed wat mijn goede en minder goede kanten zijn. Het financiële stuk is voor mij geen probleem, mijn zwakke kant ligt bij het management. Jan Martin adviseerde mij dan ook tijdelijk een interimmanager in te huren. Iemand die structuur in de organisatie aanbrengt en het zo voor mij makkelijker maakt om straks zelf mijn organisatie te besturen. Via zijn netwerk is zo Alice Wösten (onder meer Zakenvrouw van het Noorden 2007) bij mij begonnen. En dat bevalt heel goed. Vanaf het moment dat ze hier binnen is, is ze al heel concreet aan het werk. 6 groeit het aantal klanten van StoreContrl en richt CASA- COM zich op professionele inrichting van winkelautomatiseringssystemen voor retailorganisaties in Nederland en België. Retailondernemerschap nieuwe stijl StoreContrl is een pakket waar kleinwinkelbedrijven prima mee kunnen werken. Maar Jeroen ziet dat dit nog maar de basis is. Hij gaat bezig met de ontwikkeling van een cloudoplossing voor de retail, met veel meer mogelijkheden. Alles valt op zijn plaats als hij in gesprek raakt met Berend Ziengs, ondernemer in de schoenenbranche. Berend is al klant en van plan om ook in zijn nieuw te introduceren winkelconcept De Schoenenfabriek Store- Jan Martin. Die is blij verrast als hij hoort wat er in de voorliggende jaren is gebeurd. Jeroen had alle zaken die we destijds bespraken professioneel aangepakt. Ik zag dat hij gegroeid was als ondernemer en dat gaf vertrouwen. Een van de redenen om als NOM opnieuw in gesprek te gaan. Jeroen merkte dat het nogal een verschil was of je de bank of de NOM benaderde voor financiering. De aanpak van de NOM was pittig. Mijn plannen werden nauwkeurig onder de loep genomen en er werden kritische vragen gesteld. Ik werd gedwongen nog beter naar mijn eigen organisatie te kijken en moest mijn prognoses beter verantwoorden, vertelt hij hierover. Daarbij hebben we als NOM natuurlijk zelf ook grondig Vanzelfsprekend is ook wat het financiële plaatje betreft op de continuïteit gelet, vertelt Jan Martin. Samen met Jeroen hebben we naar de financiering die hij nodig had gekeken. Niet alleen naar het eerste jaar, maar naar de komende 3 tot 5 jaar. We hebben het zo ingericht dat hij een aantal jaren vooruit kan. Dat geeft rust. Dan kan hij ondertussen met het ondernemerschap bezig zijn. Bevestiging Dit traject liep helemaal zoals we als NOM willen werken, besluit Jan Martin. We hebben vanaf het begin meegedacht, Jeroen in contact gebracht met de juiste mensen en een passende financiering verstrekt. Jeroen is ook een bijzondere ondernemer, een en al passie en gedrevenheid en 7 StoreContrl Zijn eerste programma, een patiënt- en registratiebeheersysteem voor fysiotherapeuten deed het meteen goed. Zo kwam het dat Jeroen op een dag werd gevraagd of hij een geïntegreerd kassasoftwaresysteem kon ontwikkelen. Aanschaf van een kassa en bijbehorende software waren in die tijd heel duur. Ik ben dat toen maar gaan maken, het was ideaal voor kleine winkelbedrijven en vanaf het Contrl in te zetten. De Schoenenfabriek moet een nieuwe ontmoetingsplaats voor schoenliefhebbers worden, waar schoenen met passie en beleving worden verkocht. Met dit concept wil hij tegenwicht bieden aan de verkoop via webwinkels, waar juist die aspecten zo jammerlijk ontbreken. De denkbeelden van Berend sloten precies aan bij waar wij mee bezig waren, stelt Jeroen, alleen waren we op dat moment nog niet zover. We zaten middenin de onderzoek gedaan, vult Jan Martin aan. We hebben gekeken naar de toekomst van de retail en de gedachten die Jeroen daarover had geverifieerd in de praktijk. We merkten dat retailondernemers in twee groepen te verdelen zijn. Ondernemers die vasthouden aan het idee dat ze vanzelfsprekend bezoekers krijgen en daarmee bestaansrecht houden. En ondernemers die vinden dat het bezoek van een klant pure beleving moet zijn en dat je een deal niet om woorden verlegen. Precies waarom ik hem vroeg of hij de nieuwe NOMbassadeur wilde zijn. Daar hoefde ik niet lang over na te denken, vervolgt Jeroen. De manier van werken van de NOM heb ik echt als meerwaarde ervaren. De NOM is meer dan een geldverstrekker en dat had ik eerlijk gezegd niet verwacht. Bovendien is het verstrekken van de financiering een bevestiging dat mijn ideeën kloppen. Ik ben er dan ook trots begin een succes. Aanvankelijk heette het Kassa versie, ontwikkeling van StoreContrl voor filiaalbedrijven. Een moet sluiten als het ijzer heet is. De StoreContrl-applicatie op NOMbassadeur te zijn. versie 2, enzovoort, maar ergens in 2004 heb ik de naam veranderd in StoreContrl. Na twee jaar besloot Jeroen pakket dat benaderbaar zou worden via de cloud, dat opgeschaald zou kunnen worden naar zo maar 00 kassa s, waarmee Jeroen nu bezig is sluit goed bij de wensen van die nieuwe groep van ondernemers aan. Jan Martin Timmer Investment Manager NOM T (06) E jmtimmer@nom.nl Continuïteit

5 Serious games Focus Opvallend is dat het accent in de Nederlandse gamesindustrie ligt op de serious games. Dat zijn spellen die niet zijn bedoeld voor vermaak en waarbij dus geen doden vallen en waarbij je niet uit de bocht kunt vliegen. Dat is spektakel dat hoort bij entertainmentgames: race- en schietspellen, avonturen- en Albert Sikkema, directeur GameAcademy, Leeuwarden Gamesindustrie staat op de drempel van doorbreken strategiegames die worden gespeeld op spelconsoles, op de pc, 8 een serieuze zaak voor het Noorden Jong, dynamisch en pionierend: de gamesindustrie. Een sector die explosief groeit en enorm in de belangstelling staat. In Noord-Nederland heeft deze hippe bedrijfstak waar techniek en creativiteit ineenvloeien, in korte tijd stevig voet aan de grond gezet. Reden voor de NOM de ontwikkelingen in de gamesindustrie nauwgezet te volgen en in kaart te brengen. Hieronder schetsen we een beeld van de huidige stand van zaken in de noordelijke gamesindustrie. Meer dan 45 miljard euro gaat er volgens een onderzoek van PwC wereldwijd om in de gamesindustrie. En de groei bedroeg in de voorbije jaren zo n procent per jaar. Die dubbele cijfers worden volgens PwC de komende jaren niet meer gehaald, maar met een voorziene groei van ruim 7 procent tot 206, biedt de gamesindustrie nog steeds een enorme potentie. De Nederlandse gamesindustrie gaat mee in de groei die de sector mondiaal beleeft. Volgens de Gamesmonitor 202, opgesteld door de Taskforce Innovatie Regio Utrecht, is de gamesindustrie in Nederland sinds de laatste meting in 200 zo ongeveer verdubbeld. De sector bestaat nu uit zo n 350 bedrijven met een gezamenlijke omzet die ligt tussen 50 en 220 miljoen. Rond de mensen vinden in Nederland hun werk in de gamesindustrie, veelal bij kleinere bedrijven: 70 procent heeft vijf of minder mensen in dienst en bij circa 0 bedrijven werken 50 mensen of meer. De cijfers zijn de meest recente, en de Gamesmonitor 202 is het meest uitgebreide onderzoek dat in Nederland naar de gamesindustrie is gedaan, maar omdat de gegevens voor 202 zijn verzameld moeten ze desondanks met wat reserves worden bekeken. Het is echter duidelijk dat, ondanks de crisis, de games- werkgelegenheid biedt maar tevens bruist van creativiteit, misschien wel de belangrijkste motor van de gamesindustrie, want zoals een van de pioniers in Groningen stelt: Ik ken geen enkele industrie waar creativiteit, ontwerpen, techniek en ook zaken als muziek en beweging zo samenkomen. Topsector Al ligt het zwaartepunt van de gamesindustrie in de Randstad waar vooral in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Hilversum gamebedrijven zitten die games ontwerpen, marketen en distribueren. Buiten de Randstad bestaan er nog twee regio s waar gamebedrijven zich concentreren: in Eindhoven en in de regio Leeuwarden-Groningen. De leveranciers van hardware en technologie waarop de gamebedrijven hun spellen laten draaien vormen een aparte tak. Volgens de Gamesmonitor zijn dergelijke bedrijven vooral te vinden buiten de Randstad, onder meer in Weert, Den Bosch en Enschede. De overheid heeft de gamesindustrie ook geïdentificeerd als bron van werkgelegenheid en motor van innovatieve ontwikkelingen. In het in 20 ingezette Topsectorenbeleid van het kabinet is de creatieve industrie als een van de 9 Topsectoren of op tablets en mobieltjes. Serious games, waarvan de flight simulator als oertype misschien wel het bekendst is, zijn spellen bedoeld voor training, educatie of voorlichting. Een chirurg kan er zijn operatietechniek mee aanscherpen en een boer kan zijn melkrobot er beter mee leren bedienen. Maar beide speltypen vermengen zich, want juist het entertainmentkarakter van een spel wordt ingezet om gebruikers uit te dagen en te motiveren. Een belangrijk ander onderscheid tussen entertainment games en serious- of applied games is dat bij die eerste categorie de marketing een veel belangrijker rol speelt omdat de spellen veelal bedoeld zijn voor de consumentenmarkt. Het initiatief voor ontwikkeling van een serious game komt meestal voort uit de wens van een opdrachtgever. En het spel wordt veelal ontwikkeld in samenspraak met het gamebedrijf. Entertainment games ontstaan veelal vanuit het idee dat in de markt behoefte is aan een spel. Is wereldwijd serious gaming goed voor 0 tot 5 procent van de omzet in de bedrijfstak, in Nederland is de verhouding ongeveer fifty-fifty (Gamesmonitor 202). Volgens een enquête onder gamebedrijven, gedaan door de brancheorganisatie Dutch Games Association en Taskforce Innovatie Regio Utrecht, loopt Nederland mondiaal zelfs voorop met applied games en heeft het product serieuze exportpotentie. Noord-Nederland In Noord-Nederland is de focus op serious games zelfs nog een graadje sterker, entertainment games worden er slechts mondjesmaat ontwikkeld. Volgens Albert Sikkema van de GameAcademy Voor de noordelijke gamesindustrie breekt een cruciale fase aan, analyseert Albert Sikkema de stand van zaken. De basis ligt er, nu moet de stap vooruit worden gezet. De GameAcademy opereert als een spin in het web van de gamesindustrie en tot dusver is het instituut geslaagd in de opdracht die het meekreeg bij de oprichting: til de sector naar een hoger plan. Dat heeft de GameAcademy vooral gedaan door op onderwijsgebied de zaak goed in te richten en allerlei activiteiten zoals festivals en bijeenkomsten te organiseren. Nu moet het bedrijfsleven echt warm worden, aldus Sikkema. Er is een bescheiden afzetmarkt en er zijn bedrijven die games zinvol gebruiken bij bijvoorbeeld veiligheidsinstructies of voor het beperken van menselijke fouten bij bediening van machines. Games zijn namelijk heel geschikt om mensen te motiveren. Maar de markt moet groeien. Het zal de toekomst van de noordelijke gamesindustrie bepalen. Begin april is in dit verband een belangrijk moment. De Game- Academy heeft een bijeenkomst belegd voor de top van het noordelijke bedrijfsleven. Die bedrijven willen we koppelen aan de game-ontwikkelaars. We mikken eerst op de grotere organisaties als de Gasunie, de NAM, FrieslandCampina en het UMCG. Die hebben de meeste mogelijkheden om te werken aan nieuwe ontwikkelingen. Van daaruit kan toepassing van serious games uitwaaieren naar het mkb. Maar die bedrijven moeten wel ja zeggen en opdrachten verstrekken. Anders zal de gamesindustrie niet de vereiste schwung krijgen en zichzelf niet boven het eerste-divisieniveau uit weten te tillen. Dat koppelen werkt wel goed, zegt Sikkema. Zo bracht de GameAcademy recent het jonge Leeuwarder 8D-Games in contact met het UMCG. Gezamenlijk wordt nu gewerkt aan ontwikkeling van een prototypespel voor balanstraining voor ouderen. Een goed voorbeeld ook van hoe serious games een rol kunnen spelen in de gezondheidszorg, in dit geval via revalidatie op afstand. Het accent in de noordelijke gamesindustrie ligt zwaar op ontwikkeling van serieuze spellen. Een bewuste keuze, aldus Sikkema. In de hoek van de entertainment games is de concurrentie stukken groter en de kans dat een spel een sof wordt navenant. 9 industrie alleen maar groter is gegroeid. Goed nieuws dus voor aangewezen en daarbinnen heeft gaming de status van innovatie- in Leeuwarden heeft de regio zelfs een lichte voorsprong op het een hippe, innovatieve bedrijfstak die niet alleen hoogwaardige domein gekregen. vlak van serious games op de Randstad. En de internationale }

6 } dimensie van serious gaming zien we ook in de noordelijke gamesindustrie terug. Zo heeft het Leeuwarder bedrijf Triangle Studios tevens een vestiging in Dallas in de VS. Serious gaming is dus een serieuze zaak geworden. Zeker hier in het Noorden waar het zich allemaal concentreert in Groningen en Leeuwarden, waar de gamesindustrie wortel heeft geschoten met zo n dertig bedrijven. Met als boegbeelden de Leeuwarder ondernemingen Triangle Studios en Grendel Games, dat internationaal succes boekt met haar chirurgenspel Underground. De sector biedt een paar honderd veelal hoogopgeleide mensen werk. Het onderwijs heeft de ontwikkelingen gesignaleerd en diverse mbo s bieden games- en multimedia-opleidingen. Op hboniveau kunnen studenten op de Hanzehogeschool terecht op de opleiding Game Design & Development en aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden is de studierichting Game Development opgezet. Er worden festivals en competities zoals de Global Game Jam in Leeuwarden georganiseerd en er is een maandelijkse gamesindustrieborrel. Om de zaak te steunen hebben de bedrijven, onderwijs, overheden en organisaties die belang hebben bij de ontwikkeling van serious games, zoals de politie, het UMCG en Noordhoff Uitgevers, de GameAcademy opgezet. Een initiatief dat wordt ondersteund met Europees geld. Kwetters! Peter de Grote Festival Groningen - 6 t/m 26 juli 204 Het grootste kamermuziekfestival van Noord-Nederland met circa 50 concerten in tien dagen. De concerten worden omlijst met cultuurtoeristische arrangementen zoals wandelingen, lezingen, museumbezoek, diners en rondvaarten. Aan de concertserie is een Summer Academy gekoppeld voor jonge, getalenteerde musici van 2 tot 30 jaar. Ontwerp je eigen tegeltje Hub, de usb-octopus Hub is een speciale octopus, zijn vier poten zijn flexibele usb-poorten. Erg leuk voor op je bureau, en je komt nooit meer een usb-poort tekort. Hub is verkrijgbaar in verschillende kleuren en ondersteunt Windows, Mac, OSX en Linux. Via: De bedrijfstak heeft weliswaar niet de status gekregen van noordelijke gaan verdienen. Zoals de beschilderde blokken van Snaveltje Op kun je je eigen speerpunten als energie, water, gezond ouder worden of techniek en leren lezen verbinden, kunnen games in allerlei grappige, leuke of wijze spreuk op een 0 agrifood, maar de groeipotentie wordt alom gezien, ook door organisaties zeer nuttig zijn. Dat besef moet nog groeien, zegt keramisch gebakken tegeltje laten zetten. Cyber Clean, de NOM. Serious games vinden hun weg naar de industrie, naar Helfrich. De tegels zijn kras- en vochtbestendig. reinig je gadgets! defensie, de scheepvaart, maar ook naar minder harde sectoren Mensen zijn heel gevoelig voor prikkels die games geven, Vul de spreuk in op de site, laat je persoonlijke zoals onderwijs en de zorg. Zeker in die laatste sector liggen mogelijkheden voor het Noorden, gezien de aandacht voor het speerpunt Healthy Ageing. Denk bijvoorbeeld aan oefentherapie door ouderen via games op hun computer of tablet. Fundament Er staat dus iets, een fundament voor verdere ontwikkeling. Maar het is voorlopig nog wel een sector in wording waarvan de prestaties liggen op niveau eerste divisie. Wanneer de sector er flink aan trekt, dan ligt een promotie binnen een jaar of vijf naar de eredivisie voor het grijpen. Dan zal de noordelijke gamesindustrie zich kunnen meten met koplopers Amsterdam en Utrecht en is het misschien wel een bescheiden concurrent van Hamburg, het Europees brandpunt van de sector en categorie championsleague. Om de ontwikkelingen verder toe te lichten vindt u in dit artikel ook, vanuit twee verschillende gezichtspunten, zegt Helfrich over de zin van serious games. Gaming beloont en haalt het saaie element van leren weg. Vergelijk het maar eens met de hardloop-app Runkeeper, daar gaat een enorme stimulans van uit. Zo werkt het ook met het spel dat Wildsea heeft gelanceerd om boerenbedrijven efficiënter melkrobots te doen benutten. Organisaties moeten begrijpen dat spellen hen kunnen helpen doelen te behalen, stelt Helfrich. Dat zal echter alleen slagen wanneer de games een hoog realiteitsgehalte hebben en er moet dus specifieke kennis worden ingebouwd. Daarvoor zoekt Wildsea samenwerking met deskundigen. Zo wordt bijvoorbeeld samen met een team psychologen gewerkt aan de app Fiorato die geluksgevoel registreert. Betrokkenheid van vakspecialisten bij ontwikkeling van games ziet Helfrich als dé weg om de markt richting bedrijfsleven te ontginnen. Elf man werken er nu bij Wildsea, veelal designers en program- gegevens achter en het truttige tegeltje wordt bij je thuis bezorgd. Was jij vaak je handen na gebruik van een toetsenbord? Precies, dat doet (bijna) niemand. Toch vreemd als je je bedenkt dat er op een gemiddeld toetsenbord meer bacteriën zitten dan op de toiletbril van een openbaar toilet. Cyber Clean helpt je om voorwerpen schoon te maken die je vaak in je handen hebt maar waarschijnlijk zelden schoonmaakt. Het is vaak lastig om tussen de toetsen van bijvoorbeeld toetsenbord, telefoon, camera of controller te komen, maar met Cyber Clean lukt dat wel. Je drukt het tegen het voorwerp dat je schoon wilt maken waardoor het gemakkelijk op die moeilijk te een visie op de noordelijke gamesindustrie. meurs. Nerds zo je wilt. Zie dat maar als een geuzennaam, aldus Helfrich. Het is in elk geval de bright bunch die hier aan de slag is. Camera s rolling... Action! 5 juni september 204 Het Zandsculpturen Festival keert ook dit jaar weer terug naar Sneek, en wel met een heel spectaculair thema: Hollywood! Van oude klassiekers van het witte doek, tot de nieuwste kaskrakers allemaal uitgebeeld in zand. bereiken plekken komt. Als je het er afhaalt zie je meteen dat het werkt. Je kunt Cyber Clean lang gebruiken maar als de kleur verandert weet je dat het uitgewerkt raakt. Voor de tekst is dankbaar gebruik gemaakt van gegevens uit het onderzoek Gamesmonitor 202, opgesteld door de Taskforce Innovatie Regio Utrecht. Andere geraadpleegde bronnen: Toekomstverkenning Serious Gaming, Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) (20) Gaming in cijfers, Kenniscentrum GOC, Veenendaal (202) Monitor creatieve industrie 202, Bureau Onderzoek en Statistiek, Gemeente Amsterdam Uitgave Serious Games, Information for business & governmental organisations, Gepubliceerd door Control Magazine (203) Game-industrie in beeld, Bureau Onderzoek en Statistiek, Gemeente Amsterdam (200). Dagblad van het Noorden/Leeuwarder Courant Thijs Helfrich, oprichter van Wildsea in Leeuwarden Gamen om er beter van te worden Zeg pap, verdien je daar geld mee? Voor Thijs Helfrich in het kantoor van Wildsea aan de Willemskade in Leeuwarden ligt een aap-noot-mies-achtige blokkendoos. Nou ja, inderdaad, daar verdient pap Thijs geld mee, antwoordde Helfrich zijn 5-jarige dochter. Misschien draagt Snaveltje, zoals het lerenlezen spel voor de ipad en blokkendoos heet, nog niet zoveel bij aan de winst van Wildsea als Helfrich zou willen, andere spellen van Wildsea doen dat al wel. Internetondernemer Helfrich maakte naam als mede-oprichter van thefactor.e dat in 994 in Groningen startte met het bouwen van websites. Met dat bedrijf duurde het een jaar of vijf voor we geld gingen verdienen, met Wildsea lukt dat al na twee jaar, zegt Helfrich die na de verkoop van zijn aandeel in thefactor.e in 20 met drie collega s Wildsea begon. De gamesindustrie zit nog sterk in de evangelisatiefase, stelt Helfrich. Al onderkennen bijvoorbeeld onderwijs en zorg de mogelijkheden van computergames als instrument om vaardigheden te verbeteren, in het bedrijfsleven is dat in mindere mate het geval. Maar daar moet de sector wel het geld

7 2 Bij DBK sturen we onze online campagnes volledig op cijfers en feiten. Het is dan ook van belang dat we de internetmarketingkanalen van onze klanten goed analyseren en beoordelen. Eén van de tools die we gebruiken is Google Analytics. Google Analytics is een gratis web analytics-pakket dat u eenvoudig aan uw website toevoegt. In dit artikel leg ik u de basismogelijkheden van Google Analytics uit. Waar komen uw bezoekers vandaan? Uit welk land komen mijn bezoekers? Uit welke provincie? Welke stad? Binnen Google Analytics is dit eenvoudig te bekijken. Interessante vragen die u kunt beantwoorden zijn: Welke provincies leveren mij de meeste omzet op? Welke steden converteren het beste? Een andere analyse die u kunt beantwoorden is of de offline advertentie in bijvoorbeeld de Huis aan Huis in Leeuwarden heeft bijgedragen aan extra bezoek uit die stad. Wat doen uw bezoekers op uw website? Het gedrag van uw bezoekers analyseren is misschien wel een van de belangrijkste functies van Google Analytics. Welke pagina s bezoeken ze? Hoelang bezoeken ze uw website? Waar haken ze af? Via Google Analytics is het mogelijk om pagina s te ontdekken die de bezoeker erg interessant vindt of totaal niet interessant. Bepaal bijvoorbeeld of u deze pagina s moet herschrijven of moet verwijderen voor de optimale klantbeleving. Welk apparaat gebruiken uw bezoekers? Binnen Google Analytics kunt u analyseren via welk apparaat uw bezoekers uw website bezoeken. Denk hierbij aan een desktop, een tablet of mobiel apparaat. Ook is het mogelijk te achterhalen welke tablets of mobieltjes dit waren. Het percentage tablet/mobiel zien wij elk jaar toenemen. Door: Melle Renema (twitter.com/mellerenema) Partner & Google Analytics Masters in Online Business Wat kunt u allemaal met Google Analytics? Ook kunt u zien welke browser (IE, Safari, Chrome etc.) de bezoeker gebruikt. Op deze manier kunt u per browser analyseren of de website naar behoren werkt. Hoe zijn uw bezoekers bij uw website gekomen? Er zijn meerdere bronnen die voor websitebezoek zorgen. Denk bijvoorbeeld aan direct verkeer, Google Adwords, een nieuwsbrief of bijvoorbeeld Facebook. Binnen Google Analytics heeft u dit inzichtelijk en kunt u analyseren welk kanaal het meest gewenste gedrag oplevert. Ook kunt u bekijken of u meer bezoek uit Google organisch heeft t.o.v. het jaar ervoor. Welke bron converteert het beste? Bepaal wat de conversiedoelen zijn van uw website. Waar stuurt u op? Een aantal voorbeelden zijn: offerte-aanvraag, nieuwsbriefinschrijving, contact opgenomen of een transactie. Zodra u dit in kaart heeft gebracht kunt u dit (laten) instellen in Google Analytics. Zodra u dit heeft ingesteld kunt u zien wat de herkomst is van deze conversiedoelen. Met herkomst bedoelen we het kanaal. Denk hierbij bijvoorbeeld aan direct verkeer, Google Adwords, -marketing of Google organisch. Toekomst Google Analytics Inmiddels heeft Google Analytics een nieuwe variant genaamd Universal Analytics. Universal Analytics heeft meer mogelijkheden voor de toekomst doordat onder andere: de bezoeker op verschillende apparaten te volgen is; offline data gekoppeld kunnen worden binnen Universal Analytics; je betere inzicht in klantdata en klantwaarde per klantgroep gaat krijgen. Meer weten over Google Analytics? Samen met Schelte Meinsma en Alex van Ginneken heb ik namens DBK een boek geschreven genaamd Fact Based Marketing waarin we o.a. 0 cruciale meetfouten in Google Analytics blootleggen. Dit boek kunt u nu tijdelijk gratis bestellen via Vragen kunt u ook rechtstreeks stellen via Over Melle Renema Melle is partner & Web Analytics specialist bij DBK Masters In Online Business. DBK werkt onder andere samen met Noordhoff Uitgevers, ANWB, Westcord Hotels, Sprookjescamping & Dokkumer Vlaggen Centrale. Meer informatie over DBK vindt u op 3

8 Kredietunies Reekers wijst ook op de specifieke financieringsalternatieven ook tot een sturingsinstrument maken. Het stelt hogere voor het MKB. Zo kunnen kleine ondernemers voor een eisen aan je administratie en je kunt proactief inspelen April 204 microkrediet aankloppen bij Qredit. Of bij een kredietunie, waarbij een ondernemerscollectief de kredietwaardigheid op tegenvallers. Sowieso is het heel belangrijk om de risico s van financieringsvormen te kennen en gemaakte Onderwerp: Gestapeld financieren Spreker: Robert Reekers van Helder Corporate Finance Locatie: DMT Environmental Technology in Joure Aanwezigen: mix van ondernemers, adviseurs en bankiers beoordeelt. Dit concept is nog volop in ontwikkeling, maar ik zie vooral kansen als zo n unie wordt gebaseerd op sectorkennis. Zoals bij de Kredietunie Bakkerij Ondernemers, een aansprekende voorloper in Nederland. Door leningen te afspraken goed in het achterhoofd te houden. Helaas merken wij dat ondernemers het vaak te lang laten liggen en de handen ten hemel heffen als de kraan dicht dreigt te gaan. Terwijl je best veel kunt regelen als je tijdig aan combineren met vakinhoudelijk advies creëren zij succes- de bel trekt met mogelijke oplossingen, is de ervaring volle nieuwe bakkerijen. Toch zijn kredietunies in Neder- van Reekers. Dat geldt ook bij traditionele financiering land voorlopig geen serieuze concurrent van de bank, omdat via de bank. Die verwachten een goede communicatie bij Stapelen met financieringsvormen toezichthouders als De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten nog worstelen met wet- en regelgeving. De meest voorkomende vorm van financieren blijft vooralsnog het bancair krediet, ook omdat het de goedkoopste optie is. Maar let op: door de ontwikkelingen in het bankwezen gaan de tarieven in de komende jaren stijgen. Flexibele financiering financiële knelpunten. Vertrouwen wekken En daarmee komt Reekers uit bij de kern van zijn betoog: het huiswerk van ondernemers. Zorg dat je goed beslagen ten ijs komt, welke vormen van financiering je ook wilt realiseren. Neem allereerst de financieringsbehoefte kritisch onder de loep. Door de lagen van het business- Ondernemers doen er dus goed aan alvast slimme alternatieven plan af te pellen, maak je inzichtelijk wat bijvoorbeeld Zo geformuleerd klinkt het bijna als een te zoeken. Soms promoot de bank zelf ook andere mogelijkheden, zoals asset based finance (leasing en factoring). Dit leveranciers, stakeholders of andere partijen kunnen bekostigen. En welke vormen van gestapelde financiering 4 spelletje, maar het slim combineren van verschillende financieringsvormen is voor veel bedrijven een nieuwe noodzaak. De tijd van even een krediet bij de biedt bedrijven een flexibele vorm van werkkapitaalfinanciering op basis van de actuele waarden van de debiteuren en materieel, vertelt Reekers. Het beoordelen van de activawaarden is gespecialiseerd werk, daarom hanteren lease- en factorbedrijven vaak hogere dekkingspercentages dan de standaarden bij een bank. Leasen moeten we in Nederland mogelijk zijn. Wat overblijft, maakt bij de bank de grootste kans als je alle belangrijke scenario s helder schetst en onderbouwt, óók de risicovolle. Natuurlijk gaat ondernemen om kansen, mogelijkheden en ambities, maar je plan wordt veel beter als je vooraf nadenkt hoe je gaat bijsturen bij tegenwind. Alleen met een goed gefundeerde 5 bank regelen is voorbij. Gestapeld financieren biedt volgens Robert Reekers interessante kansen, mits ondernemers eerst goed hun huiswerk doen Geld van de massa nog ontdekken, want waar in Europa 40% van het MKB voor leasing kiest, is dat nog maar 25% in Nederland. Terwijl leasing heel interessant kan zijn bij de aanschaf van een nieuwe productielijn of ander groot en zwaar materieel. Laatste redmiddel? Factoring blijkt op basis van reacties uit de zaal bij deze NOM aanvraag wek je vertrouwen bij potentiële financiers. On Tour bij DMT Gastheer bij deze editie van NOM on Tour was Wat valt er zoal te stapelen? Een zeer eigentijdse optie is on Tour een nog omstreden vorm van asset based finance. Erwin Dirkse, directeur van DMT Environmental natuurlijk crowdfunding, het middel waarbij de tamtam De aantrekkelijkheid van factoring is deels afhankelijk van Technology in Joure. Hij tipte nog een interessante zo belangrijk is, dat iedereen de term inmiddels kent. Het de kredietwaardigheid van je afnemers. Bovendien heeft bouwsteen voor gestapelde financiering: subsidies. Als financieel adviseur en oud-bankier kent Reekers het lijkt alsof het grote publiek massaal geld verstrekt, terwijl factoring vanouds het imago dat het een laatste redmiddel Een vorm van ondersteuning waar DMT vooral een klappen van de zweep. Waar het vaak mis gaat, is dat be- het aandeel van crowdfunding in Nederland nog veel is om nog wat cash vrij te maken. Jammer, vindt Reekers, beroep op doet in de ontwikkelfase van innovatieve drijven het financieringsproces voor hun plannen enorm minder dan een duizendste van de totale kredietverlening want het is vooral voor snel groeiende bedrijven interessant producten voor duurzame energie en milieutech- onderschatten. Financiering regelen vraagt een gedegen is, weet Reekers. De omvang neemt wel heel snel toe en als facturen direct worden bevoorschot. Maar volgens een niek. Dirkse vertelde bovendien openhartig over aanpak, zeker nu banken steeds strengere eisen hanteren. verdrievoudigt ieder jaar. Geld ophalen bij de massa werkt aanwezige ondernemer komt factoring als een boemerang zijn ontdekking dat de persoonlijke drijfveren van Ondernemers mopperen dat er tegenwoordig niets meer vooral goed bij kleinere bedragen tot à 2 ton. Het grote bij je terug als de zaken minder florissant gaan bij je afnemers: hemzelf én zijn medewerkers een enorme motor kan, maar er is simpelweg méér inspanning nodig om voordeel van crowdfunding is dat je meteen werkt aan de Je bent heel kwetsbaar als de bevoorschotting van een aantal zijn achter groei. De missie en visie van DMT zijn aan geld te komen. Daarom is het verstandig om al in het marketing en binding met klanten. Een interessante bouw- grote debiteuren opeens wegvalt. daarom gebaseerd op de Big Five for Life, een voorbereidingsproces verder te kijken dan alleen de bank en te onderzoeken hoe je verschillende financieringsvor- steen dus voor gestapelde financiering, bijvoorbeeld bij de lancering van een nieuw product of innovatieve ontwikke- Proactief zijn methode voor het formuleren van onze reden van bestaan, als mens en als organisatie (meer hierover men slim kunt combineren, het zogenoemde stapelen. lingen die de bank te risicovol vindt. Die vroege signalering van knelpunten kan factoring juist op pagina 40 en 4).

9 schappij zo n 50 tot 70 miljard euro, betoogt hij. Met name veroorzaakt door ziekenhuisopnames. Ondervoe- Doortimmerd plan Om de financiering van Vita Square rond te krijgen werd ding kan onder meer leiden tot een afname van de spier- contact gezocht met onder meer banken. Die bleken massa. Met een verhoogde kans op valpartijen, en alle echter niet bereid om de onderneming vooruit te helpen. complicaties van dien, als gevolg. Wanneer men via een Vooral het feit dat het een nog niet operationele start-up ziekenhuisopname, bijvoorbeeld aan een voedingssonde betrof werd als een te groot risico ervaren. Vita Square of een infuus, weer in balans moet komen, brengt dit zeer kwam vervolgens op het spoor van de NOM. Het bedrijf hoge kosten met zich mee. Met onze producten willen we legde ons een buitengewoon goed doortimmerd plan onder meer de structurele ondervoeding van ouderen, in voor, blikt Jeroen van Onna, Investment Manager van Europa een inmiddels erkend probleem, tegengaan. de NOM, terug op het eerste contact. Bovendien beweegt Groeiende vraag Om vloeistoffen te drogen wordt in de voedingsmid- Vita Square zich in een groeimarkt en valt het onder de Topsectoren. Zowel inhoudelijk als qua rendementsvooruitzichten past het bedrijf dan ook heel goed bij de delenindustrie veelal gebruikgemaakt van grote droog- NOM. Daarnaast is Vita Square gelieerd aan Vitablend, een torens. In die torens worden op een efficiënte manier bedrijf dat is uitgegroeid tot een gewaardeerde producent grotere volumeproducten gedroogd. Voor het realiseren van antioxidantenmixen en vitaminen- en mineralen- van kleinere hoeveelheden, zoals in het geval van de mixen voor met name de voedingsmiddelenindustrie. Na- meeste speciaal producten, is er vaak geen plaats. Met tuurlijk, het gaat om een kapitaalintensieve installatie die Het is een goed doortimmerd plan name vanwege de lange omsteltijden, het hogere energieverbruik en de gerede kans op kwaliteitsverlies. Een babyvoedingfabrikant bijvoorbeeld moet, om kruisbesmetting te voorkomen, bij het maken van een speciaal product de in de sector nog geen gemeengoed is. Maar we wisten dat Rick Kirpestein een techneut is met een goede reputatie en over veel ervaring met degelijke technologie beschikt. De NOM heeft dan ook veel vertrouwen in de onderneming grote droogtoren volledig schoonmaken. Normaal gespro- en de ondernemers. Vandaar dat we hebben besloten om ken is men daar minimaal acht uur mee bezig. Stilstand een financiering te verstrekken en mede-aandeelhouder 6 Drooginstallatie Vita Square NOM ziet grote toekomst voor Vita Square betekent in dergelijke gevallen al snel een kostenpost van enkele tientallen duizenden euro s. Terwijl er een alsmaar groeiende vraag naar speciaal producten is. En juist daarin schuilt het onderscheidend vermogen van Vita Square. Wij maken gebruik van een heel specifieke en door onszelf van Vita Square te worden. Letter of intent Een zeer doordacht en degelijk proces, noemt Rick het traject dat met de NOM is doorlopen. Met een mooi 7 Vita Square, een nieuw bedrijf uit Wolvega, produceert ingrediënten of eindproducten in poedervorm voor de voedingsmiddelenindustrie. De kersverse NOM-participatie stelt opdrachtgevers in staat om op kleine schaal een commercieel product af te leveren. Met onze producten willen we ontwikkelde drooginstallatie, een combinatie van een sproeidroger en een banddroger, vertelt Rick Kirpestein. Een poederdeeltje wordt bij Vita Square gedroogd en op een poreuze band opgevangen. Die band bepaalt vervolgens de verblijftijd in de installatie. Daarmee stellen wij op- eindresultaat. Als de NOM participeert is dat natuurlijk een belangrijke validatie van je businessplan. Bovendien haal je een partij binnen met een goede naam in de financieringswereld. Dat heeft ertoe geleid dat tevens een bancaire financiering kon worden aangetrokken. De een bijdrage leveren aan het tegengaan van ondervoeding van ouderen. drachtgevers in staat om op kleine schaal een commercieel product af te leveren. In kleine volumes dus, waardoor je komende maanden staan grotendeels in het teken van het opbouwen van de fabriek. Een state-of-the-art fabriek, Het is begin juni en de fabriekshal aan de Frisaxstraat in Wolvega is nog vrijwel leeg. Hoe anders zal dat over een Ondervoed Samen met Rick Kirpestein voert Maarten de directie van ook speciaal producten op een kostenefficiënte manier naar de markt kunt brengen. waarbij het binnengebouw volledig luchtdicht is. In het gehele proces worden ziekenhuiscondities aangelegd, met gefilterde en behandelde lucht, om welke kruisbesmetting klein half jaar zijn. Als alles volgens plan verloopt bruist Vita Square, een nieuw opgerichte onderneming. Vita dan ook te voorkomen. De planning is dat Vita Square ko- het hier dan van de activiteit. De verwachtingen zijn in Square gaat zich bezighouden met het produceren van in- mende november volledig operationeel is. Daarnaast zijn elk geval hooggespannen. We opereren in een markt die grediënten of eindproducten in poedervorm voor de voe- we druk bezig om de markt te bewerken, zegt Maarten. de komende decennia flink zal groeien, zegt Maarten de dingsmiddelenindustrie. Denk aan babyvoeding of medi- Potentiële opdrachtgevers reageren erg enthousiast omdat Boer. Vooral ook omdat we steeds meer weten over de sche voeding om de kwaliteit van leven van bijvoorbeeld ze zien dat Vita Square hun problemen oplost. Met een relatie tussen voeding, gezondheid en leefstijl. Door een ouderen te bevorderen. Maarten vertelt over onderzoeken aantal marktpartijen hebben we zelfs al een letter of intent droog product aan te bieden kun je over de hele wereld onder Europese ouderen die in bejaardenhuizen wonen. kunnen tekenen. Dat zegt genoeg. exporteren. Tijdens het droogproces blijven enzymen en Daaruit blijkt dat ongeveer een derde van hen, door het voedingstoffen bewaard, terwijl schimmels en bacteriën geen kans krijgen. afnemen van de eetlust, ondervoed is. Ze eten niet alleen minder, maar vaak ook slechter. Jaarlijks kost dat de maat- Fabriekshal Wolvega Jeroen van Onna Investment Manager NOM T (06) E onna@nom.nl

10 Jeroen Smit: Minder managers en meer ondernemers alstublieft Klant centraal, daarover moet het gaan in plaats van over kwantitatieve groei. De toekomst van groei ligt in het faciliteren en het bij elkaar brengen van vraag en aanbod 8 Groeishow voor ondernemend Noord-Nederland Shift happens constateert Adjiedj Bakas, trendwatcher, in zijn peptalk voor ondernemers tijdens De Week van de Ondernemer, de roadshow die op 4 en 5 juni neerstreek in Martiniplaza in Groningen. Inderdaad, als we de verhalen van opiniemakers en ervaringsdeskundigen uit bedrijfsleven, politiek, media NOM erbij Ook de NOM was aanwezig met een informatiestand. Met NOM vroeg Jeroen Smit om tijdens De week van de Ondernemer zijn visie over groei en leiderschap te delen met een select gezelschap van Noordelijke ondernemers. Jeroen Smit is bedrijfseconoom, journalist, hoogleraar journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen en schrijver van Het drama Ahold en De Prooi (over de ondergang van ABN AMRO). In 200 maakte hij het tv-programma Leiders Gezocht waarin hij zich afvroeg wat voor leiderschap nodig is in de 2-ste eeuw. Het bevalt Jeroen Smit goed om voor een zaal vol onder- op andere manieren: efficiënter, gemakkelijker en minder belastend voor de samenleving, de maatschappij. Ondernemers moeten zich hierover ontfermen, aldus Jeroen. Bezit is straks passé, we gaan richting een economie van delen. Kijk maar om je heen. Er komen steeds meer initiatieven die bezit overbodig maken en wel comfort bieden. Spotify, Airbnb, Netflix en Peerby zijn nog maar enkele van de voorbeelden. Moraal van het verhaal: Sta iedere dag even stil bij je rol als ondernemer. Hoe je leiding geeft, of je verbindend bent, of je wel echt luistert, en of je wel echt goed doet. Reflecteer en creëer een dagelijks moment om naar je binnenwereld te gaan. En bedenk: waar gaat het nou eigenlijk om, wat vind ik belangrijk? Dan ben ik ervan overtuigd dat je je als ondernemer al 9 en wetenschap mogen geloven komen er andere tijden. als thema Geld groeit niet aan een boom waren onderne- nemers te staan. Daarmee begint hij in elk geval zijn snel verantwoordelijk zult gedragen en je steeds meer gaat In de Groeishow wordt duidelijk dat groei steeds minder mers uitgenodigd hun financieringsvraagstukken met de betoog. Ondanks dat hij zzp-er is durft hij zich wel met ontfermen over de wereld waarin je leeft. Wijze woorden over short term capitalism gaat en meer over investeren aanwezige NOMmer s te bespreken. En alsof dat nog niet het ondernemerschap te verbinden. Sterker nog: hij is er waarmee Jeroen Smit zijn betoog besluit. in je klanten en je personeel. Ook horen we dat alter- genoeg was konden relaties tijdens het middagprogramma trots op. In 2002 nam hij ontslag als hoofdredacteur van natieve financieringsvormen de kop opsteken en dat er in de topsportlounge van de Martinihal luisteren naar de Elsevier, en niet lang daarna kwam het drama Ahold op Applaus! in de nieuwe economie wordt gedeeld. Blikverruimende ervaringen van Jeroen Smit. Jaja. Wat je noemt investeren zijn pad. Met het spaargeld dat hij had besloot hij daar- perspectieven. Maar liefst ondernemers waren aan- in ontwikkeling. over het gelijknamige boek te schrijven. Zijn stelling: wezig, luisterden, spraken mee en maakten contact. Het waren twee fantastische dagen. Op het moment dat je weet wat je kan moet je stoppen in dienstverband. Waarom zou je dan nog naar een baas willen luisteren? Op het moment dat je weet wat je kan moet je dat wat je kan gaan verkopen. Iedereen zal blij met je beslissing zijn, egoïsme en altruïsme zullen samenvallen en je kunt een goede ondernemer zijn. Want je bent ten diepste verbonden met je eigen product. Die verbondenheid zorgt er ook voor dat ondernemers betere leiders zijn, stelt Jeroen. Managers heb je ook nodig, maar niet als bestuurder. Ze werken en denken te rationeel en houden zich bezig met cijfertjes, spreadsheets en de korte termijn. Een goede leider is empatisch, helpt talenten van mensen tot wasdom te laten komen en luistert. Ook naar mensen die er anders over denken. Diversiteit moet echt hoger op de agenda komen te staan. Jeroen s leestip voor deze zomer: The Honest Truth About Dishonesty: How We Lie to Everyone-Especially Ourselves, van Dan Ariely.

11 BLIKVANGER EEN FOTOGRAFISCHE KIJK OP HET NOORDEN 203: een goed jaar én het gras is groener in Noord Nederland! De NOM heeft een goed jaar achter de rug. Qua resultaten verbeterden we ons ten opzichte van 202 op alle fronten. Behalve de cijfers is de NOM zijn de doorlooptijden voor financiering (te) lang. De economische situatie is daar mede debet aan. Qua conversieratio van contact tot daadwerkelijke financiering kan de NOM zich goed staande houden in de benchmark. ook tevreden over de, in de loop van 203, gemaakte afspraken met de aandeelhouders. Hierdoor is de NOM Foreign Direct Investment 203 was vanuit NOM Foreign Direct Investment (acquisitie) gezien een uitzonderlijk goed jaar. De conversie van positie van de NOM herbevestigd als belangrijke spil in het aanjagen van de noordelijke economie. leads (lichte plus) naar feitelijke acquisitie was hoger. De omvang van de daarmee gepaard gaande investeringen lag eveneens hoger. Last but not least werd mede door de inzet van NOM FDI een effect bereikt van 696 nieuwe en Eerst de feiten 352 behouden arbeidsplaatsen. Opvallend is daarbij dat de nieuwe arbeidsplaatsen zich vooral concentreerden op Het jaar 203 werd afgesloten met een positief resultaat de topsectoren. van bijna 2.4 miljoen. Structureel verbeterde niet alleen het financiële resultaat maar ook het resultaat van NOM Business Development NOM Business Development en NOM Foreign Direct Projecten gericht op nieuwe producten en diensten 20 Investment. In de balans is te zien dat het vermogen van de NOM in 203 is afgenomen met 20 miljoen door een behoren tot het domein van de medewerkers van NOM Business Development. Dit betreffen veelal langlopende 2 dividenduitkering aan de aandeelhouders. Ondanks dat projecten waarbij de resultaten dus ook op langere blijft de NOM in staat om haar rol als financier adequaat termijn zichtbaar worden. Bij dit type projecten is een in te vullen en hebben we de ambitie te groeien naar een diversiteit van bedrijven en kennisinstellingen betrokken. investeringsniveau van ca. 0 miljoen aan financieringen De investeringen in innovatieve projecten waren substan- per jaar. Dat alles met een afgeslankte organisatie. tieel hoger in 203: 24 miljoen ten opzichte van een NOM Finance doelstelling van 3 miljoen (in 202: 4 miljoen). Deze omvang mag als positieve indicator van vertrouwen in de Door NOM Finance werd in 203 voor iets meer dan toekomst van bedrijven gezien worden. Specifiek binnen 5.6 miljoen geïnvesteerd. Daar tegenover stonden Business Development opereert het team Agrifood & Eemshaven. Een uur voor zonsondergang. Plukjes jonge buitenlandse mannen, de hele dag hard gewerkt, slenteren rond. Windmolens draaien op volle toeren. In de verte wordt een schip gelost. Goedkope kolen. De tanks op de foto bevatten strategische brandstofvoorraden voor Europese overheden. In het geval van een oorlog zou ik hier liever niet lopen. Het licht is prachtig. Het warme avondlicht krijgt een paarsige gloed. Als de zon achter de horizon verdwijnt breekt het blauwe uur aan. Niet echt een uur maar je hebt dan toch nog even tijd om de mooiste foto s te maken. Wel vanaf statief. Foto: Hans van Dijk Fotografie M E info@hansvandijk.nl I enigszins lagere rente- en provisiebaten en dividenden. Het grootste verschil doet zich voor bij de verkopen van participaties. Verkooptrajecten zijn onregelmatig en daarmee onvoorspelbaar. Niettemin was het resultaat van NOM Finance 2,478 miljoen positief. Aangezien de NOM niet als bank, maar als risico-financier optreedt, kent de portefeuille een hoog risicokarakter en daarmee een hoog voorzieningenniveau, kenmerkend voor dit Biobased Economy onder de naam Greenlincs. In de loop van 203 is een start gemaakt met dit (vierjarig) project. Hoewel veel tijd in de voorbereiding is gaan zitten, ligt het resultaat op het doelniveau. Eveneens gestart in 203 is FLINC nxt. Na een succesvolle eerste drie jaar heeft, gelukkig, in de loop van 203 dit project een doorstart kunnen maken. Dat de behoefte type financiering. Binnen de portefeuille zien we hoop- groot is bewijst wel het feit dat het aantal leads (serieuze gevende signalen van een verbeterend resultaat bij deel- contacten), begroot op 200 voor twee jaar, reeds in één nemingen. Het nieuwe product van de mezzanine lening jaar is gehaald. De conversie van leads naar daadwerke- is inmiddels met een eerste financiering in de markt ge- lijke financiering neemt echter meer tijd en zal dit jaar zet, anderen zullen naar verwachting volgen. Nog steeds meer nadruk krijgen. }

12 Geconsolideerde balans Geconsolideerde winst- en verliesrekening per 3 december 203 bedragen x 000,- (voor resultaat bestemmming) Financieringsbedrijf Opbrengsten Activa Financiële vaste activa Participaties Vorderingen op participaties Overige leningen u/g Stimuleringskredieten Pre Seed Capital Faciliteit Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa Liquide middelen Rente- en provisiebaten Ontvangen dividenden Opbrengst commissariaten Resultaat verkopen participaties Resultaat Stimuleringskredieten Resultaat Pre Seed Capital Faciliteit Kosten Personeelskosten Overige kosten Totaal activa Saldo van dotaties aan de voorziening voor financiële vaste 22 Passiva Groepsvermogen Voorzieningen activa Resultaat Financieringsbedrijf Langlopende schulden Lening Provincie Drenthe (TAFF) Ontwikkelingsbedrijf Opbrengsten / vergoedingen Ministerie van Economische Zaken Bijdrage Provincies Kortlopende schulden Bijdrage Provincies inzake Regionale Netwerken Totaal passiva Bijdrage acquisitie Gemeenten, CID 46 9 Projectfinciering 77 Opbrengst Detachering Diensten aan derden Kosten Personeelskosten Overige kosten Resultaat Ontwikkelingsbedrijf Resultaat voor en na belasting

13 Financiële belangen 24 Amsterdam R&G Beveiliging B.V. Appelscha G.H. Welles Holding B.V. Assen Autotrust Europe B.V., Benaulim B.V., Drenthe Tours Holding B.V., Store Contrl International B.V., Suldrun B.V. Bakkeveen Frisian Motors B.V. Bruntinge AS Pol B.V. Coevorden DairyTuner B.V., GVZ Europark Coevorden - Emlichheim GmbH, Dokkum Job Unlimited N.V., Prins Holding N.V., Punt Licenties B.V. Eelde Groningen Airpark Eelde B.V. Emmen Applied Polymer Innovations Emmen B.V., Corvus Holland B.V., Hei-Tech B.V., Interwell Holding B.V., Pipe Proteq B.V., Vleems Holding B.V., Wireless Value Beheer B.V. Farmsum BioMethanol Chemie Holding B.V. Franeker Alu-Bouw Fryslân B.V. Giethoorn Jorritsma Holding B.V. Groningen &Talent B.V., Bioclear Holding B.V., Conoship International B.V., Dutch Theatre Systems & Services B.V., Embrace SBS B.V., Energy Developments Holding B.V., Hoitsema Beheer B.V. / Hoitsema Holding B.V., Iwebination Group B.V., Kalooga B.V., Kiadis Pharma B.V., KWIC Holding B.V., Mucosis B.V., NovaTrade B.V., Groningen (Londen) Orteq Ltd., Polyganics Holding B.V., Proflex Containermeten B.V., SenzAir B.V., Smart Dutch B.V., Solenne B.V., Stabi Alert B.V., TCN SIG Telehousing B.V., Web-Based Entertainment Media B.V. Grou Terra Leisure Group Holding B.V. Haren Anome B.V., Anome Projects B.V. Haulerwijk Thazza B.V. Heerenveen Bosma Transport en Opslag B.V. Hoogeveen Inlicence B.V., KLS Netherlands B.V., Nomadis B.V. Rovecom Holding B.V., SuperMailService, Syntri B.V. Hoogezand Kampen Mechanical Group B.V. Franeker 4 Winsum Sneek Leeuwarden 4 Grou Joure 3 Dokkum Heerenveen Oranjewoud Marum Bakkeveen Leek Haulerwijk 2 2 Roden Appelscha Assen 2 Eelde Groningen 5 2 Haren 2 Tynaarlo Farmsum Sappemeer Zuidbroek Scheemda Hoogezand Midlaren Oude Pekela 3 2 Veendam Zuidlaren 2 Stadskanaal Joure Klazienaveen Leek Leeuwarden Marum Midlaren Oranjewoud Oude Pekela Roden Sappemeer Scheemda Sneek Stadskanaal Tynaarlo Veendam Winsum (FR) Wolvega Zuidbroek Zuidlaren Global Environmental Solutions B.V. Km-Engineering / Liquid Filtration Systems V.oF. Data B. Mailservice Holding B.V., VCN B.V. Datacenter Fryslân B.V., Living Foods B.V., Professionele Distributiegroep B.V., Vergnes Holding B.V. Baron-de Boer Beheer B.V. MXR Podoblock B.V. Tjaarda Oranjewoud B.V. Hennepverwerkingsbedrijf Dun Agro B.V., Strating Beheer B.V. Homemade Holding B.V., VmR Holding B.V., Smit Sappemeer Beheer B.V. Geo Plus Holding B.V. Donker Holding B.V., Led Light Europe B.V., No Noises Holding B.V., Via Drupsteen B.V. Zorg Office Nederland B.V. Hanggo B.V., WS Kalsbeek Holding B.V. Dynaplak Adhesive and Starches B.V., Nedmag Industries Mining and Manufacturing Holding B.V., Paragon Products Holding B.V. Miedema Holding B.V. Vita Square B.V. Jouwstraat.nl Longbloom B.V., Ritinimara B.V. 25 Wolvega Emmen Bruntinge 7 Giethoorn Hoogeveen 6 Klazienaveen 2 Coevorden Peildatum: juni 204

14 De Hannover Messe kwam eigenlijk iets te vroeg, zegt Jan Post van Philips Drachten. Maar omdat Nederland als partnerland van de Messe extra uitpakte hebben we toch de stap gezet om met ons cluster een eigen stand te bemensen en ons te presenteren op deze grootste industriebeurs van de wereld. En daar hebben we bepaald geen spijt van. Doelstellingen gehaald en verwachtingen dik overtroffen. Let s double productivity De slogan waarmee het cluster zich presenteerde aan het grote publiek sprak boekdelen: Let s double productivity. De partners uit het cluster gaan samen nieuwe technologie ontwikkelen om fabrieken intelligent en zelflerend te maken, waarbij sensoren, geavanceerde data-analyse (big data!) en hightech productie-equipment borg staan voor 00% foutloze processen, zelfs als die heel ingewikkeld zijn. De Intelligente fabriek wordt big business. Er wordt niet voor niks gesproken over de vierde industriële revolutie en het noordelijke cluster wil daarin een voortrekkersrol spelen. Vandaar ook de prikkelende naam van het cluster: Northern Netherlands: region of smart factories. Noorden als voorbeeldregio Het cluster, opgezet door de NOM, heeft Noord-Nederland in de wereld van de hightech industrie op de kaart gezet, zo viel te beluisteren tijdens de Hannover Messe. Er komt een nieuw nationaal programma voor de maakindustrie, Smart Industrie, dat voor een belangrijk deel is geïnspireerd op het voorwerk van het noordelijke cluster. De prominente positie van het Noorden werd bijvoorbeeld goed zichtbaar tijdens het centrale forum op de Hannover Messe. Nederland introduceerde als gastland mainstage twee voorbeelden: Brainport (de hightech industrie rond Eindhoven) én het noordelijke Smart Factory-cluster, dat werd gepresenteerd door Rob Karsmakers, sitemanager van Philips in Drachten. Rob Karsmakers zit ook, samen met Marco de Vos van Astron in de commissie Dezentjé (vernoemd naar de voorvrouw van de FME) die het nationale programma Smart Industrie gaat uitwerken. Het Noorden zit daarmee stevig op het vinkentouw. Katalysator De noordelijke Smart Factory-stand werd gedragen door de grote industriepartners uit de groep: Fokker, Philips en TenCate. De NOM trok de organisatie en de Provincie Drenthe droeg bij in de onkosten. De deelname aan de Hannover Messe heeft het groepsproces in een flinke NOM-cluster Northern Netherlands, region of smart factories scoort op Hannover Messe Silte voor de storm, NOMMER Hans Praat wacht op de dingen die komen gaan... Hoog bezoek: onze eigen Mark Rutte, Angela Merkel, Bertold Leeftink (EZ) en Amandus Lundqvist (topsector HTSM). De standbemanning staat klaar voor de beursactie Zero defect but how... met een goed idee ding je mee naar fantastische prijzen... dus wordt er professioneel traffic gegenereerd... Rob Karsmakers (Philips) verhaalt over de Smart Factories... Ineke Dezentjé (FME) en Max van den Berg zijn daarna overtuigd van nut en noodzaak... De mannen van Fokker en TenCate waren dat al.... de oogst aan ideeën is rijk... en de winnaars? Smart natuurlijk!

15 C est la Vie } stroomversnelling gebracht. Pas in februari tekenden de partners een samenwerkingsovereenkomst, in het bijzijn van Amandus Lundqvist (boegbeeld van het landelijke topteam HTSM) en de gedeputeerden Hans Kont (Friesland) Samenstelling Northern Netherlands, region of Smart Factories Emmen - 27 juli 204 Het C est la Vie-festival is één van de grootste en bekendste evenementen van Emmen. Op de laatste zondag van juli vindt alweer de 20e editie en Yvonne van Mastrigt. De NOM is initiatiefnemer van van dit straattheater- en muziekfestival plaats. het consortium, en voert ook de regie over het programma Overdag kunt u genieten van spectaculair straat- dat de groep de komende jaren wil gaan uitvoeren. Kort theater. s Avonds neemt de horeca het stokje na de zomer moet het werkprogramma van de Region of over met een gevarieerd muziekprogramma op Smart Factories gereed zijn. diverse buitenpodia. C est la Vie is leuk voor jong en oud en trekt elk jaar ruim bezoekers. Hans Praat van de NOM, initiator en regisseur van het Smart Factory-cluster: Toen eenmaal was besloten om naar de Hannover Messe te gaan, moest er in een kort tijdsbestek van alles gebeuren. De Hannover Messe is We gaan op vakantie en nemen mee... een professionele beurs, dus als je meedoet moet de inzending van hoog niveau zijn. In no-time werd de boodschap bepaald, is er een logo ontworpen en zijn er brochures en posters gemaakt. We hebben een onder-... NOM-vakantiekit Geen zinnig mens kan zonder Smart met je phone op vakantie! steunend programma opgezet inclusief een high tea en op vakantie: het unieke lezingen. Uiteindelijk lag er een draaiboek van twintig NOM-koeltasje en de super Check bij de aanbieder de voorwaarden pagina s. Alle partners hebben daarin een stevige bijdrage coole NOM-zonnebril. Beide en tarieven voor mobiel bellen, sms'en en geleverd en dat heeft de groep flink gevormd. We zijn te verkrijgen via uw NOM- internetten in het buitenland. klaar om de pilotfase in te gaan. contactpersoon. Controleer bij thuiskomt op de telefoon- 28 Veel aandacht rekening of de datalimiet is toegepast. Gebruik je (tijdelijk) geen internet? Zet de 29 Alle inspanningen waren niet voor niks. Het consortium instelling voor dataroaming dan uit. mocht op de Hannover Messe rekenen op grote belang- Installeer een app die het dataverbruik van stelling en veel enthousiaste reacties. De pers heeft het mobiele toestel in de gaten houdt. veel aandacht besteed aan het initiatief, ook nationaal Maak gebruik van wifi. Kijk met de Wifi Finder (Financieel Dagblad, Radio ) met steevast een positieve ondertoon. Dat is belangrijk voor het nationaal en internationaal positioneren van het noordelijke Smart Factory-cluster, wat een van de belangrijkste doelstellingen was. Met Nederland als gastland, intelligente fabrieken als het centrale thema én het noordelijke consortium als concreet voorbeeld, werd de stand druk bezocht door captains of industry en topambtenaren. Bertold Leeftink, directeur generaal van het ministerie van Economische Zaken noemde het Smart Factory-consortium een voorbeeld voor de rest van het land. Het consortium ontving ook een uitgebreide delegatie van noordelijke bestuurders en ondernemers, onder leiding van de Groningse CdK Max van den Berg. Van den Berg stak zijn enthousiasme voor het Smart Factory-initiatief niet onder stoelen of banken en onderstreepte de grote kansen ervan voor de noordelijke economie. Het consortium wordt binnenkort uitgebreid, maar bestaat tot dusverre uit: Fokker, Philips en TenCate De MKB-bedrijven Langhout en Cazemier, S&T en KE-Works De Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit van Twente De kennisinstellingen Astron en SRON De hogescholen NHL Hogeschool, Hanzehogeschool Groningen en Stenden Hogeschool De NOM Hans Praat Business Development Manager NOM Kwetters!... handige apps: WiFi Finder Met deze app weet je precies waar je gratis (of betaald) wifi hebt. De app heeft een database van hotspots in 44 landen. Primagaz EasyBlue Inhoudsmeter Hiermee kun je checken hoeveel gas er nog in je EasyBlue-gasfles zit. Natuurlijk staat de fles niet in verbinding met de telefoon, maar tik met een hard voorwerp tegen de fles met je mobiel ernaast. De telefoon herkent aan de hand van het geluid hoe vol de fles is en geeft een indicatie. ihandy Waterpas Wanneer je een caravan neerzet, is het verstandig om hem waterpas te plaatsen. Met deze app heb je altijd een waterpas bij de hand. Naast de live-weergave van een waterpas zie je ook het aantal graden van de hoek waarin je je telefoon houdt. of er een netwerk in de buurt beschikbaar is. Meer info is te vinden op ConsuWijzer.nl. T (06) E praat@nom.nl

16 Het project lijkt een groot succes, want de deelnemers ontstaat dan een inhoudelijke discussie met de deelne- van KIEK (afgerond in 202) en KIEK 2 (afronding eind mers en krijg je dingen boven tafel die je anders nooit 204) zijn razend enthousiast. Dat enthousiasme bete- naar boven krijgt. kent natuurlijk dat we doorgaan, aldus Van der Meulen. Van Wijk: Het belangrijkste is dat de deelnemers in Diepgang en vertrouwelijkheid sleutel van succes KIEK In KIEK waren het de wat grotere MKB-bedrijven die meededen; in KIEK 2 hebben we een mix van 3 MKBbedrijven met 2 grote productiebedrijven (zie voor de vertrouwelijke omgeving álle kennis en ervaring die ze hebben met elkaar delen, wanneer een ander daar beter van kan worden. Je wordt als bedrijf echt doorgezaagd, deelnemers het kader, red.). Ook voor KIEK 3 zoeken we maar wel uiterst zorgvuldig en met behulp van een weer een mooie pluriforme groep. model dat zijn nut heeft bewezen. Het gaat echt om In elkaars keuken kijken en dóórzagen Geestelijk vader Een dergelijk succes roept natuurlijk de vraag op aan wie dit alles is te danken. Van der Meulen noemt directeur Joost Bogers van Hoomark (cadeaupapier en meer, red.) in Hoogeveen als belangrijke initiatiefnemer, maar wijst tegelijkertijd ook naar Jan van Wijk, die als begeleider aan het project verbonden is en wordt beschouwd als de geestelijk vader van KIEK. Van Wijk: Ik werkte het grootste gedeelte van mijn carrière bij SCA (zie kader), onder andere in Hoogezand. SCA heeft overal ter wereld productiebedrijven. Wij hadden de behoefte om de bedrijfsmatige ontwikkeling van al die verschillende vestigingen meer met elkaar in de pas te laten lopen. essentiële vragen. Hoe pak je de zaken nu aan? Hoe zien de processen er uit? Wie is waarvoor verantwoordelijk? En wie legt waarover rekenschap af? Door die intensieve dialoog ontstaat er iets heel bijzonders in de groep. Van der Meulen: En dat zie je terug in het vervolg. De deelnemers van het eerste KIEK-cluster zijn na het proces gewoon gezamenlijk dóórgegaan. Ze zijn elkaars sparringpartners; een mooi bewijs dat KIEK hout snijdt en geen vrijblijvend tussendoortje is. Meer van elkaar te leren. En zo ook een eigen standaard 30 te ontwikkelen als het gaat om allerlei bedrijfsmatige zaken. Daarom ontwikkelden wij op basis van de mondiale 3 standaardmodellen die daar al voor bestonden én onze Hoe zorg je dat de Nederlandse maakindustrie overleeft in een wereld die steeds kleiner wordt, waar opkomende economieën met extreem lage loonkosten aan de deur kloppen en waar het tempo van innovaties alsmaar toeneemt? Over één ding zijn ondernemers het eens: de productiviteit, de efficiency en het innoverend eigen visie een eigen verbetermodel, met daarbij een assessment. We leerden ondertussen veel, onder andere door een intensief bezoek aan Toyota. Maar we merkten ook dat we zélf onze vingerafdruk in het model konden Het assessmentmodel dat voor KIEK wordt gebruikt is afgeleid van het World Class Management-model van SCA Hygiene Products. Een van oorsprong Zweeds vermogen van bedrijven moet omhoog. Kennisdelen is daarbij essentieel. En dan niet alleen op het gebied van technologie, maar ook op bedrijfskundig gebied. Zie daar het doel van het project KIEK, een onderdeel van NPAL, de Noordelijke ProductiviteitsAlliantie. Directeuren en managers van het noordelijk bedrijfsleven trekken twee jaar intensief met elkaar op. In een sfeer van volstrekt vertrouwen nemen ze elkaar onder professionele begeleiding de maat. Het doel: niet alleen hun bedrijven efficiënter maken, maar ook als manager blijven ontwikkelen. De Nommer sprak met verantwoordelijken Folkert van der Meulen en Jan van Wijk. zetten. Bij SCA benadrukten we bijvoorbeeld veel meer de kant van de mens in het bedrijf. Verantwoordelijkheden behoorlijk radicaal op de werkvloer leggen, besluitvorming versimpelen, het zogenaamde eigenaarschap op de werkvloer laten voelen. Dat heeft onze efficiency en slagvaardigheid aanzienlijk versterkt. Dat SCA-model vormde de basis voor wat we nu doen met KIEK. Vertrouwelijk bedrijf met haar hoofdkwartier in Stockholm en met diverse vestigingen in Nederland. Het bedrijf produceert tal van producten, met name in de sfeer van persoonlijke hygiëne; van zakdoeken tot luiers en maandverband. Deelnemers KIEK : Variass Veendam, Steinfort Glas Franeker, Van de Leur Bolsward, Animo Assen en Hoomark Hoogeveen. KIEK staat voor Kijken In Elkaars Keuken, zo legt Folkert van der Meulen van NPAL uit. Gedurende een periode van twee jaar komt de groep van vijf directeuren of managers regelmatig bij elkaar. Ze nemen onder profes- een assessment. Dat levert een schat aan kennis op, die ook echt relevant is. Ten eerste omdat de adviezen en ervaringen in een volstrekt vertrouwelijke setting komen van collega-directeuren en niet van één of ander op uren Van der Meulen: Dit model gaat uit van een positieve grondhouding. Het zogenaamde World Class Management Model (WCM) begint al met de vraag Wat gaat hier goed?. Met als tweede vraag: Wat kan beter?. Met Deelnemers KIEK 2: Teijin Delfzijl, Fresenius Emmer- Compascuum, Stertil Kootstertille, Biddle Kootstertille en Oreel Hallum. sionele begeleiding een assessment bij elkaar af en delen kennis. Het is allesbehalve vrijblijvend; deze mensen zijn gericht consultancybureau. En ten tweede omdat aan de basis van het assessment - waar overigens twee aaneen- het assessment lichten we het hele bedrijf door aan de hand van dat WCM-model. Dat wil niet zeggen dat ieder KIEK 3 start in de tweede helft van dit jaar. er niet op uit om te netwerken of zo, maar zijn bereid gesloten dagen per bedrijf voor worden uitgetrokken - bedrijf exact aan alle criteria moet voldoen. Er kunnen best om écht langere tijd intensief met elkaar op te trekken en elkaar het hemd van het lijf te vragen in de vorm van een internationaal beproefd assessmentmodel staat. redenen zijn bij een bepaald bedrijf of in een bepaalde branche de dingen net even anders te doen. Daarover Folkert van der Meulen T (06) E meulen@npal.nl I

17 Andersom was de match ook snel gemaakt, zegt NOM het netwerk van de NOM van grote waarde, voegt Castien Investment Manager Annemieke Wouterse, die van begin toe. De NOM kent echt iedereen, van provinciale instellin- tot eind betrokken was bij Resato. Resato was al een gen tot collega-ondernemers tot educatieve instellingen, en winstgevend productiebedrijf, een mooi maakbedrijf van kan je daarmee heel makkelijk in contact brengen zodat je hoogtechnologische machines. Ze zijn bovendien erg sneller kan schakelen. innovatief, wat goed bij de NOM past omdat investeren in innovatie goed is voor de regio. Hier kwam ook bij dat we voldoende groeimogelijkheden zagen, en het volste Positieve exit Wouterse is trots op wat Resato met hulp van de NOM vertrouwen hadden in de nieuwe directie. gerealiseerd heeft. De afgelopen vijf jaar hebben ze een Groei door rust in de tent De samenwerking bleek al snel succesvol. Ondanks de ban- behoorlijke slag geslagen: de interne organisatie is geprofessionaliseerd, de producten zijn gestandaardiseerd en de organisatie is zodanig neergezet dat ze nu klaar zijn voor ken- en economische crisis heeft Resato zich de afgelopen een volgende fase. Die fase is met het instappen van de vijf jaar goed kunnen ontwikkelen; het bedrijf is vanaf Verder Groep, een producent van allerlei soorten pompen, 200 zo n 50 procent gegroeid in omzet en is van 42 naar inmiddels ingezet. Wouterse: De exit is dus heel positief, 70 medewerkers gegaan. Volgens Castien is de NOM hier met hulp van de nieuwe aandeelhouder kan het bedrijf mede verantwoordelijk voor: Door de investering van de internationaal verder groeien. Dit past ook helemaal binnen NOM hebben we nooit wakker gelegen van de financiële het beleid van de NOM. situatie van het bedrijf. Er was met andere woorden rust in de tent, zodat we echt konden doen waar we goed in zijn: Ondanks dat Resato nu haar eigen weg gaat blijft Wouterse ondernemen. het bedrijf met grote belangstelling volgen. Het is natuur- Na vijf jaar financiering is de NOM begin dit jaar uit hogedruktechnologie-ontwikkelaar en water- Die rust, benadrukt de directeur, is heel belangrijk: We lijk een absoluut pareltje. Ik denk dat we vooral als regio trots moeten zijn dat we zo n mooi bedrijf hebben! Castien 32 straalsnijmachineproducent Resato gestapt. Goed nieuws, want dit betekent dat het innovatieve bedrijf uit Roden klaar is voor een volgende fase. De NOMMER kijkt samen met Rob Castien van Resato en Annemieke Wouterse van de NOM terug op de succesvolle samenwerking. konden focussen op de lange termijn, en bouwen aan de groei van ons bedrijf. Tijd is misschien wel het allerbelangrijkste wat een ondernemer nodig heeft, want als je niet rustig kan bouwen word je uiteindelijk ingehaald door je concurrenten. Naast de focus op de lange termijn was ook kijkt met veel genoegen terug op de samenwerking: Dankzij de NOM zijn we op een financieel verantwoorde manier door een moeilijke periode heen gekomen. Wij kunnen nu vooruit, en daar heeft de NOM zeker een groot aandeel in. Ze zijn een fantastische aandeelhouder voor ons geweest! 33 De NOM is een fantastische aandeelhouder geweest Positieve exit bij hogedruktechnologie-ontwikkelaar en machineproducent Resato Castien is de Managing Director van Resato. Hij kocht het bedrijf in 2009 samen met Ton Driessen en Michel Hooftman, met wie hij ook de huidige directie vormt. Om niet alleen afhankelijk te zijn van een bankfinanciering benaderde het drietal destijds onder meer de NOM, die volgens Castien perfect in het plaatje paste: We waren op zoek naar een financier met een langetermijnvisie. Dat is, terugkijkend, precies de kracht van de NOM: ze zijn een hele stabiele factor in je onderneming, in goede en in slechte tijden. Annemieke Wouterse Investment Manager NOM T (06) E wouterse@nom.nl

18 SPOTLICHT ONDERNEMER UITGELICHT Uit de serie: ondernemingen van Hans-Henk Wolters 34 Leeuwarden. We zijn op bezoek bij ECM Technologies en worden te woord gestaan door Hans-Henk Wolters. Hans-Henk is chemisch- en procestechnoloog, uitvinder, innovator, netwerker, techneut, strateeg en internationaal keynotespeaker komen we tijdens het gesprek achter (in willekeurige volgorde). Oh ja, en serie-ondernemer. Vreemd genoeg staat op zijn kaartje gewoon CEO. Het was alweer een tijd geleden dat Wubbo Everts (projectmanager FDI) met Hans-Henk sprak. Destijds was dat nog in het kader van compensatie-orders. Tijd voor een update. Vond Wubbo. Want de geruchten waren dat hier sprake zou zijn van een veelzijdig ondernemer. Het serie-ondernemerschap van H ans-henk Wolters Een wereld aan mogelijkheden Hans-Henk Wolters is afgestudeerd chemisch technoloog en procestechnoloog als hij in 996 bij Philips in Drachten gaat werken. Hier maakt hij kennis met het elektrochemisch proces waarmee de scheerkappen van de Philishave worden geproduceerd. Met elektrochemie worden onder invloed van elektriciteit en chemicaliën metalen bewerkt. Dat kan ook door te frezen, boren of draaien, alleen met elektrochemie kan nog fijner gewerkt worden. Tot op de micron nauwkeurig en met een mooie gepolijste oppervlaktekwaliteit. In 999 wordt hij gevraagd om bij Philips Aerospace mee te werken aan ontwikkelingen binnen het Joint Strike Fighterprogramma. Hier werd dezelfde techniek toegepast voor de ontwikkeling van enorme turbinebladen van zeer harde, taaie hoogwaardige legeringen. Hans-Henk is ervan overtuigd dat als je zo groot en ook zo klein met deze complexe techniek kunt werken, er nog veel meer mogelijkheden moeten zijn. Het is 2003 en het begin van zijn eigen onderneming: ECM Technologies. In Leeuwarden. Niet gehinderd door verhalen van anderen Met ECM begeeft Hans-Henk zich in een nichemarkt. Er zijn nauwelijks bedrijven die zich met het maken van precieze producten via elektrochemie bezighouden. Hij wil zich met ECM dan ook vooral richten op technologische uitdagingen en vermoedt dat met name grote nationale en internationale bedrijven uit de sectoren aerospace, medisch, automative en space geïnteresseerd zullen zijn. Alleen, hoe weet je welke bedrijven nou net op jouw oplossing zitten te wachten? Gek genoeg heb ik er nooit zo over nagedacht hoe andere ondernemers aan hun klanten komen, vertelt Hans-Henk, maar zelf ben ik begonnen met het ontwikkelen van een goede website. Op electrochemicalmachining. com heb ik de mogelijkheden van het elektrochemische proces gevisualiseerd en daarmee duidelijk uitgelegd. Daarnaast heb ik ervoor gezorgd dat de site optimaal vindbaar is en hoog scoort in de ranking van Google. De gedachte daarachter is even simpel als cruciaal. Als klanten problemen hebben gaan ze googlen. Als je ze dan snel en met de juiste oplossing via het web kunt overtuigen, zoeken ze contact en heb je meteen een goed gesprek. Aanvullende podia En inderdaad. Die strategie werkt. De case van ECM op het internet overtuigt. Het eerste contact komt uit Amerika en betreft de luierindustrie. En in no time zoeken en vinden bedrijven van over de hele wereld de innovatieve oplossingen van ECM. Eerst vooral via het internet, later ook omdat Hans-Henk de case van ECM, zijn know-how op het gebied van complexe procestrajecten en zijn innovatieve ideeën op nationale en internationale podia tijdens congressen en bijeenkomsten met branche- en vakgenoten goed aan de man weet te brengen. ECM groeit. Er komt een vestiging in de VS die inmiddels (in 202) is verkocht aan een Amerikaans bedrijf. Momenteel loopt er een traject om een groot productieproces binnen te halen. Als dat lukt, vertelt Hans-Henk, verhuizen we straks voor de derde keer. Op dit moment werken bij ECM 8 hoogopgeleide specialisten. Hans-Henk s Holding Het ondernemerschap bevalt Hans-Henk prima. Ik zie het als een feestje, zegt hij daarover. Steeds opnieuw word ik geprikkeld om over de verschillende facetten van mijn eigen bedrijfsvoering na te denken. Productontwikkeling, de inrichting van de financiën, marketing, netwerken, Hans-Henk is als het even lukt in iedere fase betrokken. En ondertussen leiden veel van zijn soms zomaar oprispende ideeën tot nieuwe technologisch hoogstaande innovaties, tot de aanvraag van patenten, tot nieuwe ontmoetingen, tot steeds weer nieuwe activiteit. Internet is steeds een cruciale factor gebleken. Het is heel eenvoudig, maar alles waar wij ons nu mee bezighouden had ik 30 jaar geleden niet kunnen doen als er geen internet was geweest. In 204 telt Hans-Henk s cv vijf ondernemingen. Voor het overzicht zijn deze ondergebracht in Triple H. Wat zoveel wil zeggen als Hans-Henk s Holding. Inmiddels is online, een soort portal met meer aandacht voor de mens Hans-Henk Wolters. Het is inmiddels ook tijd voor wat meer personal branding, is hiervoor zijn verklaring. ECM Technologies ECM Technologies is gespecialiseerd in innovatieve oplossingen op gebied van het elektrochemisch bewerken van metaal. Bij ECM wordt elke te ontwikkelen metalen vorm, groot of klein, vastgelegd in één gereedschap. Hier wordt een chemische zoutoplossing doorgestroomd waardoor delen van het metaal oplossen. Het resultaat kan een tot op de micron nauwkeurig uitgevoerd onderdeel zijn, maar ook een meterslange metalen buis met een complexe nauwkeurige structuur. electrochemicalmachining.com Metal Membranes In samenwerking met Wetsus is het gelukt om metaal onder invloed van een elektrochemisch plasma om te zetten in keramiek. De poreuze structuur die zo ontstaat kan functioneren als filter met nanometerporiën. Metal Membranes is in staat dit proces sterk te vereenvoudigen door veel stappen over te slaan. Metal Membranes heeft een patent sinds metalmembranes.com Sidekick Industries Tijdens gesprekken met toptechnologen van multinationals zag Hans-Henk vaak als het ingewikkeld werd de aandacht verslappen. Zo begon Sidekick Industries, een nieuw bureau met als doel 35 een innovatie, complex proces of ingewikkelde techniek te visualiseren met behulp van een animatie. sidekickindustries.com Onderhandenwerk Additive manufacturing, een oproep! ECM heeft met een aantal metaalbedrijven onderzocht wat 3Dmetaalprinten voor de verschillende productieprocessen zou kunnen betekenen. Additive manufacturing is hot. En de combinatie additive manufacturing en ECM heeft potentie. In samenwerking met een US National Laboratory en US University is een onderzoeksprogramma naar deze technologie gestart. Hans-Henk heeft het idee een 3D-printer naar het Noorden te halen en is een lobby gestart om metaalbedrijven te interesseren en een cluster te beginnen. Met een tiental bedrijven kunnen de kosten voor aanschaf worden gedeeld en kan ieder zijn eigen programma draaien. Ook het nieuwe NOM Innovatiefonds is benaderd om te kijken naar financieringsmogelijkheden. Volop in ontwikkeling FreshCube, RipeCube, voedsel langer houdbaar houden of sneller rijpen. freshcube.nl Natural Safety Systems, brand blussen in seconden.

19 Voor Friese MKB ers met een innovatief idee en een gedegen businessplan is er een nieuw initiatief: het Doefonds Fryslân. Het fonds verstrekt financiering in de vorm van leningen en aandelenkapitaal. Het zijn geen subsidiepotjes waar wij mee strooien, maar uitsluitend financieringen. Geen zes, maar minimaal een acht Laagdrempelig instrument Friesland is van oorsprong een echte landbouwprovincie. Vooral de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie waren lange tijd de stuwende krachten achter de regionale economie. De afgelopen decennia is de Friese economie aanzienlijk veelzijdiger geworden. Met name de zakelijke en financiële dienstverlening, Het Doefonds wil dus meer en betere innovaties in het Friese MKB stimuleren. Maar wat wordt er door de provincie nu precies onder innovatie verstaan? Het is immers een zeer ruim begrip. Dat klopt, reageert Diederik, daarom gaat het ook bij ons om een brede invulling van de definitie. Om nieuwe producten of bouw, gezondheidszorg en toerisme hebben flink aan diensten, maar ook om substantiële verbeteringen van produc- CCC legt fundament voor gezonde belang gewonnen. Sterker nog, inmiddels valt zo n 90% van het tieprocessen of het benutten van nationale of internationale Friese bedrijfsleven onder het MKB. Maar hoe handhaaf je je positie marktkansen. Het gaat verder dan het stimuleren van spin-offs in een steeds verder globaliserende economie? In tijden van van kennisinstellingen of het ondersteunen van kleine high (internationale) concurrentie, schaalvergroting en concentratie? tech bedrijven. Het gaat ook om het helpen van MKB-bedrijven Vernieuwing is dan het sleutelwoord. De provincie Fryslân zet in de doorgroei van hun bestaande activiteiten. Het Doefonds toekomst noordelijke agro-industrie 36 daarom in op de versterking van de economische structuur en uitbouw van de provinciale werkgelegenheid. Om dat doel te Fryslân is een laagdrempelig instrument dat het MKB op lange termijn meer kansen biedt op toename van omzet winstgevendheid Ruim 270 nieuwe arbeidsplaatsen, miljoeneninvesteringen in nieuwe producten en processen, bijna 37 en/of werkgelegenheid. Het kan investeren met bedragen bereiken is het stimuleren van innovatie bij het MKB van groot honderd publicaties in wetenschappelijke tijdschriften en negen veelbelovende octrooien. De cijfers belang. Vandaar dat de provincie Fryslân onlangs is gestart met van ,- tot maximaal.5 miljoen per onderneming. Het het Doefonds Fryslân, het eerste provinciale fonds voor innovatieve zijn geen subsidiepotjes waar wij mee strooien, maar uitsluitend laten zien dat het Carbohydrate Competence Center van grote waarde is voor zowel de noordelijke ondernemers in Noord-Nederland. financieringen, benadrukt Diederik. Het moeten gewoon goede als de nationale economie. plannen zijn. Geen zes, maar minimaal een acht. Het is bovendien Meerwaarde Diederik Jongema is Investment Manager van het Doefonds Fryslân. Een geboren en getogen Fries die afgelopen mei met trots en enthousiasme aan zijn nieuwe klus is begonnen. De meerwaarde van het initiatief is voor hem overduidelijk. Als je als MKB er wilt groeien en innovaties wilt doorvoeren moet je over voldoende kapitaal beschikken, zegt hij. Voor innovatieve ondernemers, starters en bestaande bedrijven met nieuwe ideeën is het echter niet eenvoudig om in hun kapitaalbehoefte te voorzien. Door de relatief hoge risico s die met innovatie samenhangen en het ontbreken van zekerheden. Banken zijn terughoudend, mede ingegeven door de huidige economische situatie. Er moet altijd een gezonde balans zijn tussen eigen vermogen en vreemd vermogen. Een bank wil dan dat je ook eigen geld inbrengt. En daar ligt voor veel bedrijven een probleem. Het Doefonds Fryslân kan dan uitkomst bieden. Wij verstrekken financiering in de vorm van leningen en aandelenkapitaal aan innovatieve ondernemers in provincie Fryslân. Zodat andere partijen uit de markt wel bereid zijn om te investeren. een revolverend fonds. Dat betekent dat als het bedrijf suc- cesvol is we de uitgezette middelen weer terugkrijgen, om zo ook weer andere bedrijven te kunnen helpen. Startblokken Het beheer van het fonds wordt door de provincie uitbesteed aan de NOM. Voor Diederik geen onbekende organisatie. Ruim een jaar lang was hij projectmanager bij Flinc, een initiatief van de NOM en de KvK dat startups helpt om hun onderneming sneller van de grond te krijgen. Bij Flinc zat ik aan de voorkant, vertelt hij. Ik hielp innovatieve ondernemers bij het opwerken van hun businessplan tot een financierbare propositie. Om op basis daarvan te zoeken naar passende financiering. Bij het Doefonds zit ik aan de andere kant en kan ik middelen gaan verstrekken. Momenteel staan we in de startblokken. De organisatie krijgt steeds meer vorm. Met een groot aantal bedrijven heb ik inmiddels al gesprekken gevoerd. Na de zomer gaat dat hopelijk tot de eerste zichtbare resultaten leiden. Diederik Jongema Investment Manager T (06) E jongema@doefondsfryslan.nl Wat eigenlijk nog meer telt dan die getallen is dat dankzij het CCC waardevolle kennis over gezonde voeding en over de route naar een biobased economy voor de regio is behouden en ook verder versterkt. Dat betekent dat bedrijven waar koolhydraten de kern van het bedrijfsproces vormen ook in de toekomst banen kunnen blijven scheppen. Denk daarbij aan toonaangevende multinationals als Avebe, FrieslandCampina, Cosun, HZPC en Aviko. Allemaal ondernemingen die hun wortels vinden in de (noordelijke) agrarische sector. Het zijn bedrijven die zich er ook sterk van bewust zijn dat de mondiale concurrentie in simpele bulkproducten steeds moeilijker te winnen zal zijn. Winst die wel zit in producten die wat toevoegen, op het gebied van gezondheid bijvoorbeeld. Zo wordt er in CCC-verband door wetenschappers en bedrijven samen onderzoek gedaan naar de gezondheidseffecten van probiotische bacteriën, die nu al in van die kleine flesjes in de supermarkt worden verkocht. Momenteel weten we nog maar heel weinig van hoe die gezonde bacteriën precies werken in ons lichaam, stelt Lubbert Dijkhuizen, wetenschappelijk directeur van het CCC en hoogleraar microbiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het is dat soort vernieuwende kennis over de rol van voeding bij bijvoorbeeld gezond ouder worden, obesitas of diabetes die de bedrijven volgens Dijkhuizen nodig hebben om hun mondiale positie te handhaven. Alleen al om op dezelfde plaats te blijven moeten de bedrijven zo hard rennen als ze kunnen, aldus Dijkhuizen. Lijvig rapport In april van dit jaar werd op een feestelijke bijeenkomst het eerste traject afgesloten van het Carbohydrate Competence Center, het CCC. Iedereen die er een beetje toe doet in het wereldje van het noordelijke agro-industrieel complex was er aanwezig. Dat trof, want zo konden de

20 De wortels van CCC waarvan het aandeel van de private partijen,7 miljoen euro is. resultaten van het kennis- en innovatieproject eens goed onder de aandacht worden gebracht. Daarvoor had de CCC-projectorganisatie een lijvig rapport van ruim 50 pagina s geproduceerd. Het CCC had wel wat te melden, maakt professor Dijkhuizen duidelijk: We waren gevraagd een rapport van twee A-viertjes te leveren. Maar we vonden het nodig de prestaties echt goed in beeld te brengen. De resultaten brachten de aanwezige Groningse Commissaris van de Koning Max van den Berg tot de uitspraak dat het een gotspe zou zijn wanneer het CCC ter ziele zou gaan doordat er geen nieuw geld naar het project gaat. Daar raakte de CdK precies de juiste en ook gevoelige snaar, want na een vierjarige projectperiode ( ), met de nodige geslaagde projecten staat de opzet onder druk doordat geldstromen dreigen op te drogen, met name doordat er van de kant van de overheid minder geld beschikbaar komt. Het is alle partners in het CCC er echter zeer veel aan gelegen de infrastructuur van onderzoek en kennisuitwisseling overeind te houden en ook verder uit te breiden, benadrukt Dijkhuizen. Het voornemen van onderzoeksinstelling TNO om haar vestiging TNO/NIKO voor koolhydraatonderzoek in de stad Groningen te sluiten was voor Avebe aanleiding aan de bel te trekken. Het aardappelzetmeelconcern vreesde verlies van belangrijke kennis voor de noordelijke agro-industrie over koolhydraten en verwerkingstechnologie. Met als doel de TNO-vestiging voor Groningen te behouden en tevens koolhydratenexpertise op een hoger plan te brengen en versnippering van kennis te voorkomen heeft de NOM daarop rond 2005 de interesse gepeild bij bedrijven en kennisinstellingen voor een samenwerkingsverband voor onderzoek naar koolhydraten. In die fase vervulde Fons Voragen, emeritus hoogleraar levensmiddelenchemie aan de Wageningen University, een belangrijke rol als trekker, samen met de NOM. Het leidde tot een kwartiermakersproject in , dat in 2009 uitmondde in een consortium agreement voor het Carbohydrate Competence Center waar twintig bedrijven en zes kennisinstellingen hun handtekening onder zetten. TNO/NIKO werd overigens wel in 2009 naar Zeist verhuisd, maar TNO bleef CCC-producten Het onderzoek leverde fraaie resultaten op, aldus Dijkhuizen. Hij wijst naar de toegenomen kennis van de nuttige probiotische bacteriën en gemodificeerde zetmeelmoleculen die minder snel energie afgeven aan de mens. Ook noemt hij de plastic fles, gemaakt van koolhydraten gewonnen uit suikerbieten. Uiteraard is nagedacht over de vraag of bedrijven elkaar wel de blik in hun keuken gunnen. Problemen tussen bedrijven omtrent concurrentiegevoelige kennis hebben zich echter De schat aan kennis die CCC heeft opgeleverd wordt in CCC2 benut in onderzoek naar onder meer koolhydraten voor gezonde voeding. De andere loot, CCC3 (Topsector AgriFood), concentreert zich op structuur en werking van prebiotica en probiotica. Dan is er nog CCC-ABC dat zich richt op de thema s biobased economy, diervoeder en zetmeel. En met het CCC als blauwdruk heeft een aantal CCC-betrokkenen dit jaar ook het PCC opgezet dat op vergelijkbare manier onderzoek verricht naar eiwitten (proteïnen). En tenslotte hebben acht CCC-bedrijven, de Rijksuniversiteit Groningen, de Hanzehogeschool en het Noorderpoort onlangs het initiatief genomen voor oprichting van het Zernike Advanced Processing Facility (ZAP), een proeffabriek voor ontwikkeling en testen van productieprocessen. Ook al wordt er over verdere financiering van het CCC nog gesoebat, het weerhoudt Dijkhuizen en de zijnen er niet van op volle kracht door te gaan. De Rijksuniversiteit Groningen overweegt overigens om binnenkort een extra nieuwe miljoeneninvestering voor het CCC-project goed te keuren. Dijkhuizen wil maar zeggen: al zal het Carbohydrate Competence Center 38 Schoolvoorbeeld CCC werd in 2009 gestart, na een voorbereidingsperiode die enkele jaren ervoor al was begonnen (zie kader). Elf toonaangevende bedrijven stapten aanvankelijk in het project, samen met zes kennisinstellingen waaronder de Rijksuniversiteit Groningen, het UMCG en Wageningen University & Research Centre (WUR). Het SNN tekende voor de helft van de financiering, die werd betaald uit Europees EFRO-geld en uit het programma Pieken in de Delta. De bedrijven en kennisinstellingen legden elk een kwart op tafel. Bij elkaar was er een bedrag beschikbaar van 7,5 miljoen euro. De samenwerking van bedrijfsleven en kennisinstellingen werd op een eigen leest geschoeid. In een reeks sessies zijn de onderzoekswensen van bedrijven geïnventariseerd, legt Dijkhuizen uit. Dat leverde vaak na enkele uren praten een basisvoorstel voor een onderzoek op dat werd uitgewerkt in een meerjarig onderzoeksplan waar de bedrijven voor een kwart in meebetalen. Zo is het ook echt tot een onderzoeksprogramma van de bedrijven gemaakt. Binnen de kennisinstellingen werden de juiste specialisten gezocht die met het onderzoek aan de slag gingen. In de voorbije jaren groeide zo aan de Rijksuniversiteit Groningen en Wageningen UR een klein wetenschapslegertje van zo n honderd promovendi, post-doconderzoekers betrokken bij het CCC. Emeritus hoogleraar Voragen trekt nu als zakelijk directeur de kar van het CCC. RUG-hoogleraar microbiologie Lubbert Dijkhuizen is als wetenschappelijk directeur verbonden aan het CCC. en analisten die in CCC-verband onderzoek deden in 22 marktvraaggestuurde projecten. De R&D ers van de bedrijven stonden overigens allerminst langs de zijlijn. Voor hen was in het onderzoek voortdurend een belangrijke rol weggelegd. Dijkhuizen: Op deze manier helpen de universiteiten bedrijven met het vertalen van hun strategische wensen en uitdagingen naar fundamenteel onderzoek op het gebied van koolhydraten. Iets dat volgens Dijkhuizen zelfs voor de multinationale giganten die in CCC participeren niet bepaald een abc-tje is. Want het is niet zo eenvoudig de juiste wetenschappers te vinden en bovendien missen de ondernemingen vaak de benodigde specialistische apparatuur. De opzet heeft ook de aandacht getrokken van de regering, want in het Topsectorenbeleid van het kabinet wordt CCC een schoolvoorbeeld genoemd van publiek-private samenwerking. niet voorgedaan, verklaart Dijkhuizen. In de eerste plaats omdat het fundamenteel, pre-competitief onderzoek betreft naar de aard en werking van koolhydraten. Het is basaal onderzoek waar ze allemaal van kunnen profiteren. Het is aan de bedrijven om uit de nieuwe inzichten toepassingen te genereren. Bovendien zijn de partnerbedrijven allemaal op een andere markt actief. Niet alleen de bedrijven profiteren, dankzij de onderzoeksprogramma s wordt wereldwijd naar de Rijksuniversiteit Groningen en de WUR gekeken als het gaat om koolhydratenonderzoek. Dijkhuizen: Het CCC-onderzoek dat we in Groningen en Wageningen doen is ook precies in lijn met waar mijn vakgroep zich op richt. Het versterkt waar we mee bezig zijn. Daarnaast zullen naar verwachting ook de patenten die het onderzoek voortbrengt de wetenschapsinstellingen financieel wat opleveren. De CCC-activiteiten bracht bovendien Dijkhuizen persoonlijke eer, want mede dankzij het project werd de hoogleraar in 202 geselecteerd in de top 3 van de meest innovatieve wetenschappers van ons land. Na CCC ook PCC CCC heeft een flink aantal vervolgprojecten en investeringen op gang gebracht. Bij elkaar gaat dat om een bedrag van 8 miljoen euro. Voor CCC2 (20-204) is 9,5 miljoen beschikbaar, waarvan 3,3 miljoen door de bedrijven op tafel het wellicht met minder geld moeten doen, de basis die is gelegd biedt volop mogelijkheden om verder te werken aan innovatief onderzoek en toepassing van koolhydraten. Piet Buwalda, Starch Technology Manager bij Avebe over het CCC Onze meest radicale innovaties komen uit samenwerkingsverbanden met andere industrieën en kennisinstellingen zoals TNO, NIZO, Wageningen University & Research en de Rijksuniversiteit Groningen. Avebe participeert daarom veelvuldig in dergelijke samenwerkingen. Denk daarbij aan projecten zoals IOP-koolhydraten of Agrobiokon. Het kan overigens lang duren voordat op deze manier innovaties ontstaan, soms is dat pas tien jaar of later na beëindiging van een project. Vanwege de innovatiepotentie heeft Avebe het initiatief voor de oprichting van het CCC ondersteund. Avebe heeft deelgenomen aan een tiental CCC-onderzoeksprojecten, met als speerpunten voedingsvezel, vezel voor papier, ontsluitingstechnieken, derivatisering en verbeterde teelt. Het heeft ons nieuwe kennis opgeleverd van producten en processen en teelt van aardappelrassen. We hebben tevens gemerkt dat de intensieve samenwerking in het CCC-netwerk ons innovatieproces versnelt. Avebe ziet het CCC als een prima virtueel kennisplatform met een hoge mate van flexibiliteit. We hopen en verwachten daarom 39 wordt gelegd. CCC3 moet het doen met 3,3 miljoen euro, dat het CCC een lang leven is beschoren.