Spaarloon - surrogaat voor vrije loonvorming A. van Turnhout 425. Image of politiek? M. Bakker 437

Transcriptie

1 POLITIEK EN CULTUUR

2 OKTOBER 1966 Spaarloon - surrogaat voor vrije loonvorming A. van Turnhout 425 Image of politiek? M. Bakker 437 Het Volksfront in de strijd tegen het fascisme M. Meijer 444 Vervreemding, maatschappij en kunst (Van Marx tot Kafka) S. Finkelstein 453 BOEKBESPREKINGEN: Het leven in een Japans kamp M.M. 466 Gegoochel met revoluties S. van Dongen 467 Latijns-Amerika in kaart J. w. 468 De uitdaging van het marxisme H. Marinus 469 PARTIJDOCUMENT: Communiqué van het Dagelijks Bestuur der CPN 471 POLITIEK EN CULTUUR verschijnt maandelijks bij uitgeverij Pegasus Leidsestraat 25, Amsterdam-C., tel De abonnementsprijs is f 7.20 per jaar, f 3.60 per halfjaar, losse nummers f 0.70 Ons gironummer is , Gem.giro: P 1527 Correspondentie over betaling en verkoop s.v.p. zenden aan de administratie p/a Pegasus. Alle correspondentie over de inhoud aan de redactie van P. & C., Prinsengracht 473. Amsterdam-C., tel

3 26e jaargang no. 1 0 oktober 1966 POLITIEK EN CULTUUR maandblad, gewijd aan de theorie en praktijk van het marxisme-leninisme onder leiding van het partijbestuur der C.P.N. Spaarloonsurrogaat voor vrije loonvorming Het door de vakcentrales bij de Stichting van de Arbeid ing,ediende plan voor invoering van een zogenaamd "spaarloon" heeft al heel wat tongen en pennen in beweging gebracht. De opzet van dit plan is om volgend jaar de "contante" loonsverhoging te beperken tot "iets" boven de hoogte van de in 1967 te verwachten stijging van de prijzen, huren en sociale premies. De loonsverhogingen die bij de CAO-onderhandelingen in de bedrijfstakken en ondernemingen boven deze landelijk vast te stellen normen uitkomen, zouden op een voor vijf jaar geblokkeerde spaarrekening geplaatst moeten worden. Volgens de toelichting van de vakcentrales zou dit spaarloonplan niet alleen een "oplossing" bieden voor het loonbeleid in 1967, maar ook kunnen leiden tot een "verzoening" inzake een nieuwe loonpolitiek, die met ingang van 1967 de huidige "overgangsregeling" dient te vervangen. Naast een middel tot afremming van een zogenaamde "overbesteding", wordt het spaarloonplan dus ook opgeworpen als een soort "vrije loonvorming" en een "alternatief" voor de door de regering en de grote ondernemers verlangde voortzetting van de loondictatuur. Intussen blijkt uit de miljoenennota dat ook de regering door het "spaaridee" begeesterd is. Bij een streven om de loonsver- 425

4 hogingen in de CAO's het volgende jaar zo dicht mogelijk bij de geraamde productiviteitsstijging van 3,5 procent te houden, is er een soort "nationale spaaractie" aangekondigd, waarover een aparte nota aan de Tweede Kamer zal worden aangeboden. De ondernemersorganisaties hebben al laten weten dat zij het spaarloonplan van de vakcentrales "ten principale" verwerpen. Zij hebben in het plan zelfs een soort "sluipende socialisatie" weten te ontdekken(!). Tegen het sparen op zichzelf hebben de grote ondernemers natuurlijk geen bezwaar en zeker niet als zij daarvan zelf weer kunnen profiteren voor hun investeringen. Maar er dient volgens de heren gcspaard te worden van een "loonsverhoging" die maximaal gelijk is aan de gemiddelde stijging van de arbeidsproductiviteit met 3,5 procent (voor de monopolies en concerns ligt dat cijfer uiteraard veel hoger) en niet via een spaarbedrag daarboven, zoals door de vakcentrales wordt voorgesteld. Met andere woorden: de ondernemers willen de arbeiders en andere werkers laten sparen bij de gelijktijdige doorvoering van een reële loonsverlaging. De prijzen zullen volgend jaar immers - zelfs volgens de officiële raming van de regering - tenminste weer met 4,5 procent stijgen! De ondernemers blijken zich plotseling ook geroepen te voelen om de werknemers "in bescherming" te nemen. In het orgaan van het Verbond van Nederlandse W erlege vers ("De Nederlandsc Industrie" - 15 sept. 1966) wordt geschreven: "... dat dwang (direct of indirect) op de wijze waarop zemand aan zijn inkomen bestemming geeft in onze maatschappelijke verhoudingen toch zeer ongewenst is". Klinkt dat niet aandoenlijk? De ondernemers vergeten er echter een kleinigheid bij te vermelden. Zij zijn wel voor vrijheid-blijheid in de inkomstenbestedingen (allereerst natuurlijk voor hun eigen inkomsten en vermogens èn van de winsten), maar - voor zover het de werknemers betreft - niet voor vrijheid in de inkomstenvorming; in ieder geval geen vrije loonvorming! Als de onder- nemers zich keren tegen de bestcdingsdwang bij invoering van het spaarloon (die er inderdaad inzit) dan berust dat van hun kant slechts op een al te duidelijke schijnheiligheid. Hun redeneringen komen er in de praktijk immers op neer: Bezorg de werknemers een feitelijke loonsverlaging door de lonen minder re vcrhogen dan de prijzen stijgen, maar laat hen vrij in de keuze hoc zij dit verlaagde loon wensen te "besteden"... Niet nieuw Intussen is het bekend, dat ook onder de arbeiders en bij diverse vakbonden zeer terecht sterke weersund bestaat tegen het spaarloonplan van de vakcentrales. Uiteraard echter op 426 geheel andere gronden dan bij de ondernemers.

5 Het spaarloonidee is bepaald geen nieuwe uitvinding. Onder de naam van "investeringsloon" vormt het al jarenlang een onderdeel van de KVP-, NKV- en CNV-propaganda in het kader van de zogenaamde "bezitsvorming" - het confessionele smeermiddeltje om "kapitaal en arbeid" met elkaar te "verzoenen"; om de arbeiders met "zilveren draden" aan de ondernemers te binden in de hoop daardoor de klassenstrijd te kunnen "uitbannen". Ook al worden er nu- naast het "element van bezitsvorming" - voor het spaarloon vele andersluidende motieven ter tafel gebracht, naar de reden van het enthousiasme voor dit idee bij de confessionele leiders behoeft men dus niet te raden. De vraag is wel, wat het NVV-bestuur bewogen heeft zich achter dit spaarloonplan te stellen en welke argumenten daarvoor zijnerzijds worden aangevoerd. Deze vraag geldt des te meer, omdat - ook al worden daartoe nu allerlei pogingen aangewend - het voorgestelde spaarloon zeker niet valt te rijmen met de eis van het jongste NVV -congres (a pril 1966) dat er een einde moet komen aan de Haagse loondictaten en er een werkelijk vrije loonvorming ingevoerd moet worden. Ter verdediging van het spaarloon werden in het NVV-kaderblad "De Vakbeweging" ( 6 sept. 1966) o.a. de volgende motieven naar voren gebracht. En verder: "De betalingsbalans bewijst dat we langzamerhand de grens van de groei der bestedingsmogelijkheden naderen, terwijl ten slotte de hoogte van de rentestand erop wijst dat er gebrek aan kapitaal is. Deze laatste factor is ook van belang voor de moeilij/eheden waarvoor de regering staat om het te verwachten begrotingstekort voor het volgende jaar te dekken." "Dit spaarloon zou de prijsstl)gmgen afremmen, omdat de consumptieve bestedingen minder sterk zouden stijgen en bovendien leapitaalmiddelen voor bedrijfsleven en overheid zouden verschaffen." Tenslotte halen wij nog aan: "Dit laatste punt, de overheidsfinanciën, is voor het NVV en de andere vakcentrales een belangrijke stimulans geweest voor het indienen van een voorstel tot invoering van het spaarloon. Niet omdat wij dit kabinet vriendelijker gezind zouden zijn dan een ander, maar omdat het spaarloon, gecombineerd met een aantal andere maatregelen een oplossing zou bieden die de werknemers h e t mi n s t s c h a de zou doen en de inflatie niet zou bevorderen. Het alternatief is in de p o l i t i e k e c o n s t e ll a t i e v a n v a n d a a g alleen een aanmerkelijke verhoging van de indirecte belastingen." (spatiëring van de schr.) 427

6 Het leek ons nodig deze citaten aan te voeren om de argumentatie voor invoering van een spaarloon te leren kennen en te kunnen bestrijden. Betalingsbalans Aangevoerd wordt het tekort op de betalingsbalans. Het is hier niet de plaats om een vcrhandeling te houden over de werkingssfeer van deze - ook in de loondiscussies - veel gebruikte èn misbruikte financiële balans van onze nationale in- en uitvoer. Maar wèl om vast te stellen, dat de tekorten op de betalingsbalans niets anders zijn dan afwisselingen van even zoveel voorkomende overschotten. Als bewijs daarvoor mag het feit dienen, dat in de afgelopen jaren door een voordelig verschil tussen in- en uitvoer van goederen, diensten en kapitaal, een "potje" aan deviezenreserve is gekweekt van rond 7 miljard gulden. Dat is dan voornamelijk te danken aan de beperking van de bestedingsmogelijkheden voor de werkende mensen door de Haagse loonbeheersing, waarvan de baten vooral ook zijn terug te vinden in de van jaar op jaar stijgende winsten van de concerns en de monopolies. Ook ditmaal is het tekort op de betalingsbalans niet veroorzaakt door een zogenaamde "overbesteding" van de werkende mensen. Dit feit is bovendien door het NVV zelf onlangs nog bevestigd, toen naar aanleiding van het debat over lonen en prijzen in de Tweede Kamer (mei j.l.) in "De Vakbeweging" (van 7 juni 1966) werd geschreven: "Bezien wij echter de diverse bestcdingscategorieën, dan blijkt heel duidelijk dat de omvang van de particuliere consumptie niet de oorzaak is van de overbesteding in De toeneming van de reële particuliere corisumptie blijft met 4,5 procent beneden de stijging van de productietoeneming met 6 procent." Waaraan wij nog willen toevoegen, dat de St!Jgmg (dit jaar) van de particuliere consumptie met 4,5 procent een nationaal gemiddelde is, waarin de rijken uiteraard een (relatief) heel wat groter aandeel hebben dan de werkers. In laatstgenoemd nummer van "De Vakbeweging" werd overigens ook gesteld waar de overbesteding dan wèl gezocht moest worden, toen het blad schreef: "De bruto-investeringen in de bedrijven en vooral die van de overheid, alsmede een zeer stevige voorraadvorming bij de bedrijven, vormen de bestedingscategorieën die tot die hoge invoer (en dus tot het tekort op de betalingsbalans, schr.) aanleiding geven." En waar de feiten er op dit punt z6 voorstaan is het toch volkomen onjuist om uit een tijdelijk tekort op de betalingsbalans 428 een argument te putten om nu juist de bestedingen van de

7 werkende mensen opnieuw aan banden te leggen door middel van een gedwongen "spaarloon"! Kapitaal "gebrek" Het gebrek aan kapitaal bij het bedrijfsleven en vooral bij de overheid wordt als een belangrijk argument aangevoerd voor de invoering van een spaarloon. Het zou ons in het kader van dit artikel te ver voeren diep in te gaan op de groeiende heerschappij van het monopolieen financierskapitaal onder de verhouding van het staatsmonopolistische kapitalisme. We moeten volstaan met het maken van enkele kanttekeningen die rechtstreeks met de argumentatie van de vakbeweging te maken hebben. Allereerst dient vastgesteld te worden, dat door invoering van een spaarloon wèl de bestedingen van de loontrekkers, maar niet de totale bestedingen worden afgeremd. Het is immers de bedoeling het geblokkeerde deel van de lonen weer ter beschikking te stellen van de overheid en het bedrijfsleven ten behoeve van hun uitgaven en investeringen. Het spaarloon wordt dus niet uit de circulatie genomen, maar slechts overgeheveld. Als middel tot inflatiebestrijding (waarop we hierna nog terug komen) kan het spaarloon dus niet gezien worden. En als er gesproken wordt over kapitaalgebrek bij de overheid (de regering in dit verband), kin en màg men dan voorbijgaan aan het al vaak genoemde, maar nog altijd geldende feit van de voortdurend stijgende bewapeningsuitgaven? Volgens de miljoenennota zullen deze uitgaven het volgende jaar de 3 miljard gulden overschrijden. Wie dergelijke kapitalen verslingert aan oorlogstuig en het militaire apparaat, verliest toch ieder recht om over kapitaalgebrek te spreken. Daarin kan dus ook geen argument ter verdediging van het spaarloon gevonden worden. Hier zou de kwestie heel anders gesteld dienen te worden. De buitensporige bewapeningsuitgaven vormen een steeds grotere rem op de noodzakelijke verhoging van de uitgaven op velerlei gebied en tegelijkertijd ook één van de voornaamste inflatiebronnen. Juist ook de vakbeweging - het NVV - zou daarom dienen op te treden voor de eis, dat de kapitalen die nodig zijn in de voorzieningensfeer, mede verkregen worden door de bewapeningsuitgaven te verlagen. Er is nog een ander middel voor de overheid om aan het geld voor die doeleinden te komen. Deze mogelijkheid werd nog eens scherp belicht bij de onlangs uitgeschreven staatslening van tweehonderd miljoen gulden tegen een toprente van 7 procent, waarop door de bezitters voor duizenden miljoenen werd ingetekend. Het moge dan waar zijn dat de bezitters méér geld aanboden dan waarover zij op dat moment beschikten om zich op die wijze een zo groot mogelijk deel van de zoetlokkende staatskoek te kunnen toeëigenen - in ieder geval werd door deze affaire wèl aangetoond, dat er nog heel wat kapitaal "verborgen" zit en ook gehouden wordt om 429

8 slechts tegen het hoogst mogelijke rentepeil te voorschijn te komen. Een deel van dit geld kan echter ook op tafel gebracht worden door een gedwongen staatslening tegen een normale rente, waarop door de CPN al meermalen is aangedrongen. Ook langs die weg zou het rijk (èn de gemeenten) over goedkoper geld de beschikking kunnen krijgen. Investeringen Een andere kwestie die in de vakbcwcgingsargumcntatic als belangrijk wordt aangeduid is de kapitaalbehoefte bij het bedrijfsleven. Het is een feit, dat de snelle mechanisering en de op gang komende automatisering (behalve in de administratieve sector vooral ook in de e!ectrotechnische en de chemische industrie) steeds kostbaardere machines en dus steeds meer kapitaal vergende investeringen vereisen. Zo is het bijvoorbeeld bekend dat voor de nieuwe olieraffinaderij die Mobil Oil in Amsterdam bouwt, de investeringen niet minder dan bijna één miljoen gulden per arbeidsplaats bedragen. Daarnaast is het behoud van de werkgelegenheid - waarnaar de v~1kbcwcging in verband met de investcringsbchoeftc verwijst - een bijzonder belangrijke kwestie. Maar ook rekening houdend met beide voornoemde zaken blijft het de vraag, of het reële betekenis kan hebben en of het nut kan afwerpen om zoveel aandacht aan de investeringen te besteden als door de vakbeweging wordt gedaan. Zulke vragen dienen dáárom gesteld te worden, omdat onder het kapitalisme de investeringen nu eenmaal niet gericht zijn op het scheppen van werkgelegenheid voor een groeiende beroepsbevolking, m:tar op het bchalen van maximale winsten. En dat ~eldt temeer onder de vcrhoudingen van de heerschappij van het monopolie- en financierskapitaal Of worden de bedrijfssluitingen die nndaag- de dag steeds veelvuldiger plaats vinden en waarbij honderden arbeiders tegelijk op straat worden gezet soms ingegeven door "zorg" voor de werkgelegenheid? Ook hier gaat het immers om een door de monopolies en concerns geforceerd proces in de strijd om binnen de EEG en op de wereldmarkt de eigen posities en winstmogelijkheden te versterken. Niet alleen op kosten van de werknemers, maar steeds meer ook ten kosté van de nietmonopolistische ondernemingen en handelsbedrijven die in de hoek gedreven worden waar de liquidatie- en fusieslagen vallen. - Zowel de omvang als de richting van de bedrijfsinvesteringen worden door het monopolie- en financierskapitaal bepaald en de vakbeweging kan daarop nog steeds geen enkele invloed uitoefenen. Ook niet op het tempo van de bedrijfsinvesteringen, waarbij de koers gericht is op versnelde mechanisering en automatisering, welke weliswaar steeds grotere kapitalen vergen, maar die tegelijkertijd een inkrimping van de werk- 430 gelegenheid inhouden. Welke sociale gevolgen dit soort inves-

9 teringen kan verwekken (zeker bij een ongeremd en ongecontroleerd tempo) hebben de arbeiders en hun organisaties in A me rib (en in het beginstadium ook reeds in West-Duitsland) met bitterheid moeten ervaren. Vandaar de vraag, of het juist is om zoveel aandacht aan de investeringen te besteden als iedere economische medezeggenschap van de vakbeweging en de arbeiders ontbreekt; als zelfs een enkele "werknemerscommissaris" (welk "nut" men daarvan ook mag verwachten) door de grote ondernemers als een ondermijning van hun "baas zijn in eigen huis" wordt gezien. Is het niet allereerst noodzakelijk om voor de arbeiders garanties te scheppen tegen de sociale gevolgen van de monopolistische ontwikkeling en economische medezeggenschap af te dwingen voor en aleer investeringen een vakbewegings"zorg" kunnen uitmaken? En is het bij het ontbreken van iedere zeggenschap wel verantwoord om door middel van spaarlonen investeringen in de hand te werken waarvan men noch de bestemming kan controleren, noch de sociale gevolgen kan voorzien? Aan dergelijke vraagstukken kan en mag men niet voorbij gaan. Door bestuurders van de vakcentrales wordt in dit verband opgemerkt, dat ook bij invoering van een spaarloon en het in eigen beheer nemen van de daardoor opgebrachte gelden, de 'rakbcweging het investeringsproces zou kunnen beïnvloeden. Bij 1 procent van de totale loonsom als spaarloon, aldus de redenering, wordt per jaar een bedrag vcrkregen van 350 miljoen gulden. Volgens het hierboven reeds eerder aangehaalde ondernemersorgaan "De Nederlandse Industrie" zou het echter 250 miljoen zijn, waarbij dit laatste bedrag waarschijnlijk berekend is van de totale loonsom van de onder de CAO's vallende werknemers. Maar 250 of 350 miljoen: welke invloed kan daarvan uitgaan op een bedrag aan (particuliere) bedrijfsinvesteringen (gebouwen, outillage, transportmiddelen) van à miljoen? (Cijfers van 1965, schr.) Zelfs als men er van zou uitgaan dat het spaarloon over de gehele linie zou worden doorgevoerd en dat de arbeiders een deel van hun inkomen vier of vijf jaar lang zouden laten blokkeren, dan nog kan het totaal verkregen bedrag zeker geen "beslissende" invloed op het - ook in omvang groeiende - investeringsproces uitoefenen. Temeer niet, omdat de monopolies en concerns hun in vesteringen voor een groot deel uit hun enorme overwinsten financieren en dus daar, wa:1r het juist het hardste nodig is, de minste invloed met door de arbeiders gespaard geld op de investeringen verkregen kan worden. Zowel in Amerika als in West-Duitsland hebben de ervaringen geleerd. dat het beïnvloeden van het investeringsproces door middel van spaar- of investeringslonen een illusie is en de vakbeweging is daar van dergelijke opvattingen teruggekomen. Het is overigens ook onjuist om te beweren, dat zonder afremming van de lonen de investeringen in gevaar zouden komen. Inplaats van de lonen te beperken kunnen ook de uit- 431

10 gekeerde winsten besnoeid worden. En wat dat betreft is er nog een rijke bron voorhanden. Op 3 september 1966 meldde het "Financieel Dagblad" dat bijna vijftig procent van de grote ondernemingen die hun aandelen op de beurs verhandelen, de dividenduitkeringen over 1965 opnieuw hebben verhoogd. Slechts tien procent van deze ondernemingen kwam met een iets lagere uitkering, terwijl de overige het hoge divividend van voorgaande jaren handhaafden. Sinds het begin van dit jaar hebben de aandeelhouders van bedoelde ondernemingen gezamenlijk een bedrag aan dividend opgestreken van niet minder dan 1360 miljoen gulden. Als de grote ondernemers dus hun investeringen veilig willen stellen, laat hen dan beginnen met de vaak ongegeneerd hoge dividenden, die voor een niet onbelangrijk deel ook nog naar het buitenland afvloeien, te beperken. Meer vragen In het (PvdA) tijdschrift "Tijd en Taak" toont de oud-staatssecretaris van sociale zaken, dr. A. A. van Rhijn, zich ook voorstander van een spaarloon, maar in een artikel onder het hoofd: "Hoc zit het met het spaarloon", werpt hij tevens enkele vragen op. Hij schrijft: "Hoe zal het met de prijzen gaan? Zullen de werkgevers trachten!:et spaarloon in hun onkosten op te nemen en in hogere prijzen op het publiek te verhalen?" Op die vraag hebben de ondernemers zelf al met "ja" geantwoord. In "De Nederlandse Industrie" van 15 september 1966 staat het zo: "Of de werkgever het loon nu uitkeert in contante of in geblokkeerde vorm maakt geen verschil. Hoe men het ook noemt, het blijven loonkosten. Indien de vakbeweging had voorgesteld om voor 1967 een deel van de loonsverhogingen op basis van de productiviteitsstijging in geblokkeerde vorm uit te keren, zou men nog kunnen zeggen dat hier inderdaad een poging was gedaan om een inflatiebron in Nederland in te dammen". En om elk misverstand uit te sluiten werd in het antwoord van de ondernemers op het spaarloonplan (d.d. 18 augustus 1966) al gezegd, dat een overschrijding door de loonstijging van de productiviteitsnorm "nadelige gevolgen heeft voor (het) prijspeil"... In "Tijd en Taak" merkt Van Rhijn verder op: 432 "Waar het de bedoeling is dat het spaarloon aan de consumptie wordt onttrokken, moet de werknemer zijn spaarloonbewijs niet direct kunnen verzilveren. Er moet

11 En verder: dus een blokkade worden ingesteld. Voor hoe lang? Ziedaar een punt waarover de meningen gemakkelijk kunnen uiteenlopen". "Van belang lijkt mij ook waarom de werknemer deb lokkering vraagt. (Spatiëring door mij, schr.) Wanneer het zijn bedoeling is om het bedrag te gebruiken, b.v. voor studie van zijn kinderen, dan zou ik een grote soepelheid willen aanbevelen". Maar zou deze soepelheid niet eveneens bij tal van andere gezinsomstandigheden nodig zijn, zoals bij ziekte, bij overlijden of pensionering, om maar enkele gevallen te noemen? Als men bij behoorlijke verdiensten in staat is zelf te sparen, dan kan men in ieder geval ook nog zelf bepalen wanneer en voor welk doel men het spaargeld geheel of gedeeltelijk terughaalt. Van Rhijn komt tenslotte tot de conclusie: "Invoering van het spaarloon in het gehele bedrijfsleven lijkt mij thans moeilijk door te voeren. Daarvoor loopt de positie in de verschillende bedrijfstakken veel te veel uiteen. Zo zullen arbeidsin tensie v e bedrijfstakken waarin het spaarloon een relatief veel grotere last oplegt, niet met kapitaalsin tensie v e bedrijfstakken, waarin relatief weinig werknemers werleen, over één kam kunnen worden geschoren." De vraag is nu maar of bijvoorbeeld Philips een arbeids- of een kapitaalsintensief bedrijf is, of de Hoogovens, of de AKU, en door wie wordt dat uitgemaakt? Er doemen nog andere vragen op. Men kan bij het stellen van looneisen door de vakbeweging niet uitgaan van de zwakste sectoren in het bedrijfsleven. Maar de vraag is wèl, of men in sectoren als de middenstand en de landbouw, of bij de kleinere ondernemingen - die zich veel minder uitbreiden dan de grote industrie en dus ook minder behoefte hebben aan een ruimere kapitaalmarkt - spaarloon kan eisen, waarvan het vruchtgebruik naar alle waarschijnlijkheid ook in handen komt van hen, die deze sectoren juist naar het leven staan. En verder is het de vraag of het geld over vijf jaar ook inderdaad gedeblokkeerd zal worden en wie dat dan bepaalt? Of kan de regering dan weer zeggen, dat de economische situatie een deblokkering van het spaarloon "niet kan verdragen"? In ieder geval kan men er op' rekenen, dat de ondernemers bij deblokkering weer van de daken zullen schreeuwen dat er een nieuwe overbesteding dreigt en de deblokkering als argument zullen gebruiken om de loonsverhogingen in dat jaar weer aan banden te leggen. "Politieke constellatie" Als één van de belangrijkste argumenten ter verdediging van het spaarloon is destijds door het NVV -bestuur aangevoerd, 433

12 dat dit een oplossing zou zijn die de werknemers "het minst schade doet", daar het alternatief "in de politieke constellatie van vandaag" alleen zou kunnen zijn "een aanmerkelijke vcrhoging van de indirecte belastingen". Maar wat blijft er van dit argument over nadat de regering Cals de miljoenennota heeft ingediend? Daarin zijn immers niet alleen een aantal belangrijke lastenverzwaringen voor het komende jaar opgenomen, maar ook een drastische verhoging van de omzetbelasting over de gehele linie per 1 januari 1968 met niet minder dan 680 miljoen gulden. Bovendien is de regering intussen accoord gegaan met een "structuurherziening" op korte termijn van het Nederlandse omzetbelastingstelsel op basis van de EEG-eisen. Terwijl de regering de mond vol heeft over "inflaticbcstrijding", wordt door bovengenoemde maatregelen een nieuwe rondedans van de prijzen ontketend. Het "alternatief" waarover het NVVbestuur sprak, is dus in feite al gepresenteerd. De vraag is nu, of ook onder deze omstandigheden het invoeren van een spaarloon nog te verdedigen valt. I--Iet inflatieproces (de geldontwaarding door stijgende prijzen) wordt door het complex van regeringsmaatregelen rechtstreeks bevorderd. Onder zulke omstandigheden betekent een afremming van de contante loonsverhogingen, dat de inkomsten van de werknemers als het voornaamste, zo niet het enige, anti-inflatiemiddel wordt gehanteerd - terwijl de prijsinflatie zich terzelfder tijd ongeremd voortzet. Voor de monopolies, die door hun overheersing van de markt de prijzen hooghouden en opdrijven -- terwijl door de technische ontwikkeling juist in hun bedrijven prijsverlagingen mogelijk zijn - werkt de inflatie aan vele kanten voordelig. Zij hanteren dit wapen ook als één van de grofste middelen om ook in een periode van grote werkgelegenheid, waarin de arbeiders een sterke positie innemen bij de verkoop van hun arbeidskracht, de stijging van de reële (koopkrachtige) lonen tegen te gaan en deze niet alleen achteraf, maar ook reeds bij voorbaat "af te romen". Dit bewust hanteren van het inflatieproces is ook een weerlegging van het voortdurend herhaalde sprookje dat de loonsverhogingen oorzaak van de prijsstijgingen zouden zijn. In werkelijkheid komen de lonen vrijwel steeds achter de prijzen aansukkelen. Ook de zogenaamde loon"explosies" in de jaren vormden een afgedwongen correctie op een jarenlange straffe loonbeheersing bij voortdurend stijgende prijzen. Het gevolg daarvan was een steeds grotere achterstand van het Nederlandse loonpeil bij dat in de ons omringende landen en het creëren van een extra winstbron voor de grote ondernemers in ons land. De loonachterstand mar; sindsdien dan enigszins zijn ingelopen, opgeheven is deze zeker nog niet. In dit vcrband èn met betrekking tot het spaarloon is het nuttig hier te herinneren aan een eind 1965 gedane uitspraak door voorzitter Brenner van de Westduitse metaalbond. Hij zei: 434 "Zolang de gemiddelde verdir:nsten van de werknemer in de

13 Bondsrepubliek niet drastisch omhoog gaan (het gemiddelde is thans DM 700 per maand) staat bij hem het sparen nog niet in hoog aanzien". In Nederland liggen de gemiddelde verdiensten van de werknemers (het gaat hier om vcrdiensten volgens de CAO's en in een normale werkweek) met 550 tot 600 gulden per maand nog altijd een beduidend stuk lager. Zeker in ons land zou het dus nodig zijn, inplaats van een spaarloon, een forse contante loonsverhoging aan de orde te stellen. In "De Vakbeweging" van 19 juli 1966 moest ook het NVV -bestuur constateren, dat ook in ons land de animo van de werknemers voor het spaarloon niet bijzonder groot is. Het NVV-bestuur schreef: "Niemand verwacht dat het lid van een vakorganisatie zijn bondsbestuurders bloemen zal sturen voor deze vondst". Maar waarom dan -- gezien ook alle andere bezwaren - niet van het spaarloon afgestapt? Economische situatie In de laatste weken wordt door de vakcentrales bij het propaicren van het spaarloon tegenover de werknemers het accent steeds meer verlegd van de "conjuncturele betekenis" (het tijdelijk afremmen van de bestedingen ten behoeve van de investeringen), naar de "structurele betekenis" ervan. Het spaarloon, zo wordt nu benadrukt, heeft een "diepere maatschap- pelijke achtergrond" en kan een wijziging tot stand brengen in de vermogensvcrhoudingen in ons land. Dit valt echter moeilijk te rijmen met het eerder ingenomen standpunt, dat het bij het spaarloon gaat om de blokkering van een deel van de loonsverhoging die er ook zonder spaarloon bij de CAO-onderhandelingen uit de bus zou moeten komen. Spaarloon betekent dus op zichzelf geen verhoging van de totale loonsom - geen extra aandeel van de werknemers in de bedrijfsresultaten ten koste van de winsten. Maar hoc kan zonder dit een wijziging in de vermogensvcrhoudingen tot stand komen? I Iet belangrijkste argument tegen iedere afremming van de loonsverhogingen is het voortduren van het voor de ondernemers gouden tijdperk van de "hoogconjunctuur". Met alle slagen die het Centraal Planbureau om de arm houdt in zijn studie over "De Nederlandse economie in 1970", voorspelt het daarin voor de komende jaren: een jaarlijkse stijging van de industriële productie met bijna 7 procent; een jaarlijkse stijging van de arbeidsproductiviteit met gemiddeld bijna 4 procent; een jaarlijkse stijging van de export met ruim 8 procent (tweemaal zo hoog als het huidige EEG-gemiddelde voor de exportstijging van 4 procent) en een gemiddelde stijging van de investeringen in vaste bcdrijfsactiva met 5,7 procent. Ook J.l kan men onder het kapitalisme niet spreken van planning en gaat het ook bij bovenstaande cijfers om ramingen, zij tonen in ieder geval wel aan, dat de verwachtingen van de ondernemers voorlopig nog hoog gespannen zijn, hoe somber zij 435

14 ook zijn gestemd als de lonen in het geding komen. Onder zulke omstandigheden gaat het er om een zo groot mogelijk aandeel in de hoogconjunctuur voor de werknemers te verwerven. Niet alleen in de vorm van loonsverhoging, maar ook door het afdwingen van duurzame verbeteringen, als korter werken, langere vakanties en vroegere pensionering. Deze eisen zijn door de CPN in haar "Program van de Arbeid" van september 1964 reeds ter discussie gesteld. Als deze zaken niet in een tijd van hoogconjunctuur verwezenlijkt worden, wanneer zou het dan moeten gebeuren? Voor het bereiken van die doeleinden is een spa,uloonsysteem niet de aangewezen weg. De ondernemers hebben in het idee slechts nieuw voedsel gevonden om nog harder te pleiten voor de "noodzaak" van loonbeperkingen en afremming van de bestedingen van de werkende mensen. Nodig is nu een loonsysteem, dat werkelijke vrijheid van onderhandelingen voor de vakbonden garandeert, zonder enige inmenging van de regering. In het spaarloonplan blijft de regering toch weer mede bepalen wat er aan loonsverhoging in het loonzakje mag komen. Ook al mag dan daarboven onderhandeld worden over te blokkeren spaarloon, het kan toch niet meer zijn dan een surrogaat voor een werkelijk vrije loonpolitiek. Amsterdam, 5 oktober A. VAN TURNHOUT 436

15 I ma ge of politiek? Wel zelden zal een partij met zoveel somber bijgeluid een congres hebben aangekondigd, als de Partij van de Arbeid heeft gedaan met dat van november aanstaande. Het hoofdartikel van "Het Vrije Volk", dat de bijeenroeping van commentaar voorziet, begint aldus: "In het openbaar uithuilen en opnieuw beginnen, dat lijkt het karakter te worden van het buitengewoon congres dat het bestuur van de Partij van de Arbeid in november wil houden. Er valt wel wat uit te huilen". Aan het slot van het artikel heet het, dat "de teleurstelling die bij velen heerst moet worden overwonnen". Klaroenstoten klinken anders. Trouwens, alsof dit nog niet genoeg was volgde korte tijd later een nieuw commentaar, dat er de nadruk op legde hoe weinig illusies je dient te hebben om lid van de Partij van de Arbeid te worden. "Over datgene wat men samen verenigd bereikt moet men zich geen illusies maken" - één van de zinsneden, en tevens het thema van het artikel. Geen illusies, maar vertrouwen dat je, als je op het eind van je leven terugkijkt, toch wel wat hebt helpen bereiken. Een en ander doet wel ongeveer vermoeden, hoe de stemming binnen de Partij van de Arbeid op dit ogenblik is. Vermoeden, want een exacte weergave lijkt het allerminst te zijn. Huilerigheid, teleurstelling, illusieloosheid - ze zullen zeker bij een reeks mensen voorkomen. Maar of deze gevoelens het monopolie bezitten over de ziel van de Nederlandse socialisten? De ingezonden stukken, met name in hetzelfde "Vrije Volk", geven een heel andere indruk. Bij iedere politieke kwestie die de aandacht vraagt, regent het brieven op het Hekelveld. Schandaalbelasting en inkomen van het Koninklijk Huis, Kielmansegg en La ges, zetten veel mensen tot schrijven. En als men dan zoekt naar een globale gemoedsgesteldheid bij al deze socialistisch denkende mensen, dan is die er bepaald niet een van huilerigheid. Dan is het in meerderheid woede, verontwaardiging, verzet tegen de regeringspolitiek. De directe oorzaak van deze stemmingen vormen de beide verkiezingsuitslagen van dit voorjaar. Die liegen er dan ook niet om. De PvdA had in zetels in het parlement, in 1963 kreeg ze er 43, en als de Statenverkiezingen van maart Ka- Dit artikel houdt zich bezig met het zojuist bij "De Bezige Bij" verschenen boekje van Jan Nagel, dat de titel draagt: "Ha, die PvdA!". Het artikel werd geschreven, voordat in het veertiendaagse PvdA-orr;aan "Opinie" - in het nummer van 30 september j.l. - onder de titel "Vcrontrust" een brief verscheen van 44 vooraanstaande PvdA-leden (o.m. prof. dr. H. ]. Hcering, prof. dr. A. Heertje, prof. mr. B. V. A.. R.öhlin~: prof. Thoenes, de heer H. Wigbold), en eveneens voor de vcrschljnmg, bij de uitgeverij Polak en Van Gennep, van het boekje "10 over rood", van een groep binnen de PvdA, die zich "Nieuw Links" noemt. 437

16 merverkiezingen waren geweest, zou het aantal tot 35 of 36 zijn teruggelopen. Dat is een vcrlies van één derde van de aanhang in tien jaar tijds. Waarbij dan nog niet eens de gemeenteraadsverkiezingen van juni zijn gerekend. Over de hele linie leverden die namelijk een aanzienlijke verdere terugloop in stemmenaantal op. Die klap is extra hard aangekomen, doordat het er vorig jaar nog anders uit zag. Toen vonden de Rijnmondverkiezingen plaats, die een aardige, zij het niet volledige aanwijzing vormden voor de partijenvoorkeur bij het Nederlandse publiek. Bij die gelegenheid leek het dat de PvdA iets van het verlies van 1963 aan het inlopen was. Feitelijk is er dus een teruggang geweest van een kwart van de ~anhang, in één jaar tijds. "Het Vrije Volk" brengt, in de door ons hiervoor genoemde commentaren, twee argumenten naar voren in verband met deze verkiezingsnederlagen. In het eerste commentaar wordt als directe oorzaak opgegeven dat de partijvoorzitter (Suurhoff) en de fractievoorzitter (Vondeling) allebei tot de regering waren toegetreden. Hun plaatsen werden ingenomen door mensen (resp. Tans en Nederhorst) die nog niet voldoende het vertrouwen van de kiezers hadden gewonnen. In het andere artikel wordt gesteld dat je niet met illusies aan de politieke strijd moet meedoen en niet met radicale leuzen moet komen, maar dat het gaat om de macht die je kunt uitoefenen. De twee redeneringen hangen, via een omweggetjc, samen. Het komt er op neer, dat Vondclinr; en Suurhoff niet meer beschikbaar zouden zijn om vuurwerk af te steken, omdat ze zo nodig praktisch, bestuurlijk actief dienden te zijn in de door de socialisten gewenste geest. Erg overtuigend is deze argumentatie niet. De PvdA heeft er nooit moeite mee gehad om JUISt die geestverwanten die in de regering zitting hadden, voor te stellen als de ware Jozefs. Men denke aan Drccs, aan Licftinck, Mansholt en Hofstra... of aan Suurhoff, die ten tijde van de grootste stemmenwinst net als nu minister was. Het is trouwens de zaak op ziin kop zetten als men zo redeneert als "Het Vrije Volk". Eén van de motieven tot deelname aan de regerinv, door de PvdA is zonder twijfel juist geweest, dat men op die manier stemmen zou kunnen winnen, onder de vrij talrijke bevolkingslaag, die in het meerq:--eren een zekere garantie meent te zien dat een aantal van haar wensen in vervulling zal gaan. "Het Vrije Volk" voorziet dat op het bijzondere congres van de PvdA het nakaarten over de oorzaken van het stemmenvcrlies een bron van meningsverschil zal worden. Dat lijkt ons zeker het geval te zullen zijn, wanneer men met zijn analyse daar blijft steken waar,.het Vrije V alk" de oorzaken zoekt. Want dan zal het een discussic worden over het 438 zogenaamde "image" van de PvdA, het beeld dat ze naar bui-

17 ten oplevert, en niet van de maatschappelijke verhoudingen en versehui vingen en van het oordeel van de socialisten daarover, alsmede van de door de PvdA gevoerde politiek. En men hoeft er niet aan te twijfelen, in een partij als de PvdA, met zijn sterke burgerlijke invloeden, zijn snelle promotiekansen voor doctorandussen in de sociologie en zijn nijvere bestudeerders van politieke zeden, gewoonten en vooral methodes in Amerika (èn Entrcland, èn Duitsland) zijn de kansen dat het op zulk een "image" -discussie zal uitlopen bijzonder groot. Een overduidelijke aanwijzing daarvan vindt men in het nogal geruchtmakende boekje, dat de 27-jarige partijbestuurder Jan Nagel kort geleden heeft laten vcrschijnen bij uitgeverij "De Bezige Bij" (tevens uitgever van o.a. "De Boerenpartij" van Ir. Stam en "Wat de pmvo' s willen" van Duco van Weerlee ). "Ha, die PvdA", zoals het boekje heet, is een bijdrage tot de discussic in de PvdA en de meest geruchtmakende die tot nu toe is verschenen. \'V e zullen het daarover verderop hebben, maar onthullend voor de vreemde verhoudingen in deze partij is het boekje al in een enkele oogopslag. Op de achterkant worden enige reacties van bekende politici op het werkje uit de duim gezogen, met het doel het uitdagende karakter van het geschrevene te onderstrepen. Eén v;tn degenen die daarbij tot hoofdbestuurder Na gels spot zijn uitverkoren is de secretaris-penningmeester Y;tn zijn partij. Je hoeft toch, dunkt ons, geen communist te zijn om het bevreemdend te vinden, dat een partijbestuurder reclame maakt voor een door hem geschreven boekje over zijn partij door middel van het voor schut zetten van een medepartijbestuurder. Trouwens, in de rest van het boekje mankeert het ook niet aan de nodige persoonlijke aanvallen. Dat krijg je vanzelf als het dagblad van de partij de persoonswisselingen als hoofdzaak voor de verkiezingsnederlagen schildert. De vormgeving naar buiten, dat is wat "Het Vrije Volle" het meest bezighoudt - en dat is ook het centrale punt bij Jan Nagel. En voor hem is daarbij het punt van allesoverheersend belang: de kortsluiting tussen de PvdA en de jeugd. Nu is het ook duidelijk, dat wc hier met een kernpunt te maken hebben. Verlaging van de kiesgerechtigde leeftijd plus een tijdsverloop van drie jaar sedert de laatste verkiezingen hebben een enorme massa nieuwe kiezers naar de stembus gebracht, jonge mannen en vrouwen van 21 tot 26 jaar, die voor het eerst hun stem uitbrachten. Het is inderdaad niet onwaarschijnlijk, dat speciaal onder hen de belangstelling voor de PvdA relatief gcnng IS. Deze jonge generatic is, niet alleen om haar aantal, maar.vooral ook om haar "karakter", van zeer groot belang. Ze 1s na- 439

18 melijk in het geheel genomen anders dan degenen die twintig, of zelfs tien jaar geleden volwassen werden. Er zijn, naar het ons lijkt, twee punten die deze jeugd "anders" doen zijn. In de eerste plaats is het politieke en maatschappelijke beeld sterk gewijzigd in de laatste tien jaar. \'Ve hebben over deze veranderingen al geschreven in een vorig artikel, gewijd aan de Boerenpartij. Met de wijzigingen in de wereld en in de maatschappij heeft natuurlijk iedereen te maken, of hij nu 16 of 60 is. Het verschil is, dat velen van 60 ze niet zien, terwijl die van 16 al niet anders weten. Er zijn bovendien een aantal veranderingen in het levenspatroon die verband houden met deze wi;zigingen in de maatschappelijke verhoudingen, maar die tegelijkertijd een min of meer eigen ontwikkeling volgen. Om er een paar te noemen: de verminderde rol van het geloof in het leven, in cijfers onderstreept door de snelle vcrmindering van het aantal jonge katholieken dat geestelijke wil worden. Een Limburgse priester voorzag onbngs dat, als het in het huidige negatieve tempo voortgaat, over tien jaar de belangstelling voor het priesterschap bij jonge mensen vrijwel tot nul zal zijn gereduceerd. Een tweede punt dat wc in dit verband zouden willen noemen is de verbreking van het netwerk der sexuele taboe's, die op dit ogenblik plaatsvindt. Een gezonde ontwikkeling, waarmee men de huidige jeugd gelukkig mag prijzen - al zijn er nevenverschijnselen die niet dezelfde vreugde oproepen. Kan men de belangrijkste internationale en binnenlands-maatschappelijke ontwikkelingen met bovengenoemde punten nog samenvatten als één complex van factoren, er is bij de huidige jonge generatie nog een ander element werkzaam waarvoor men de ogen niet mag sluiten. Het kapitalisme heeft haar namelijk ontdekt als klant. Enerzijds heeft onder meer de hoogconjunctuur met zich meegebracht dat deze jongens en meisjes, jonge vrouwen en jonge mannen, in het bijzonder zolang ze niet getrouwd zijn, meer geld hebben dan hun vaders ooit hadden in de jaren voor, tijdens en na de oorlog. Anderzijds heeft de snelle ontwikkeling van de productietechnieken het massa-aanbod mogelijk gemaakt van hele reeksen begerenswaardigheden. Het kapitalisme heeft de "tiener" en "twenner" ontdekt als afzetgebied en daarna was het niet moeilijk, ze ook als modeobjecten te ontdekken. Jeugd wil uit zichzelf al verandering. Déze jeugd groeit bovendien op in een wereld, die zij anders ziet dan vele ouderen. \'Qelke mooiere winstbron is er dan denkbaar dan de jeugdmode, die het anders-zijn accentueert en tot in het absurde opvoert? Grammofoonplatenmaatschappijen, jurken- en schoenfabrikanten, handelaars in cosmetica en in films, zij allen doen om der wille van de geliefde brawikast het uiterste om het 440 "andere" van onze jeugd tot iets absolmlts te maken - het-

19 geen ze dan terloops het voordeel oplevert dat gezamenlijke politieke strijd van jongeren en ouderen voor gezamenlijke anti-kapitalistische belangen er door bemoeilijkt wordt. De kunst van vruchtdragende politieke strijd op dit ogenblik is daarom onder andere hierin gelegen, de generatieverschillen te erkennen, de jeugd in de actie te betrekken op de wijze die zij wenst, en tegelijkertijd de opgeschroefde, commercieel gestimuleerde, generatiestrijd te verhinderen. En nu weer terug naar Nagel en ZIJn geneesboekje "Ha, die PvdA". Zijn verwijt tegenover de meerderheid van zijn mede-bestuurders is niet gericht op de politiek die zij bedrijven, maar op de leeftijd die zij hebben. Voor hem ligt de toekomstige vooruitgang niet zozeer in een grondige verandering van stellingname in een reeks grote vraagstukken, maar in een personenwisseling waarbij de leeftijd als norm geldt. "De afstand tot de politici die twintig jaar of langer aan het roer staan, is ontzettend groot geworden..." "Ze moeten accepteren dat het niemands belang is, dat zij voorop blijven lopen als er inmiddels een grote behoefte is aan snellere dravers, die aanwezig zijn". Men ziet, dat de analyse van "Het Vrije Volk" (over de woordvoerders die nog niet genoeg bekendheid hebben) en die van Jan Nagel (over de woordvoerders die te oud zijn) naar dezelfde kern teruggaan. Wel heeft Nagel aan zijn algemene stellingname een poging tot programvorming vastgeknoopt, die op zichzelf de moeite waard is. Het is namelijk een vreemd mengelmoes. Enerzijds een reeks punten die zo sterk bij jonge mensen leven, dat een jeugdige politicus ze bijna vanzelfsprekend op zijn lijst zet, zonder tot een min of meer diepgaande analyse van het waarom te komen. Nagel vindt het even vanzelfsprekend dat de grond, die steeds meer nodig is voor huizen en wegen, genationaliseerd behoort te worden, als dat hij zich keert tegen het Duitse gevaar - en in het bijzonder tegen Kiclmansegg. Zijn citaten uit het boek van deze laatste liegen er niet om. Met hetzelfde gemak echter waarmee hij Kielmansegg veroordeelt, accepteert hij de NAVO. Toch kan iemand die zijn vraagstukken serieus neemt niet ontkomen aan de vraag, of niet juist die NAVO steeds meer een Kielmansegg-NAVO wordt, een NAVO beheerst door een Bundeswehr met atoomwapens. Ook is het, in het beste geval, de oppervlakkigheid ten top gevoerd, als je in een programmatisch boekje Vietnam alleen maar ergens tussen haakjes noemt en Indonesië, met zijn door Luns zo vurig omhelsde bewind van oud-knil-sergeants die op een rivier van bloed naar de macht zijn gevaren, in het geheel niet. Of zou Nagel er mee tevreden zijn dat de ook door hem zo vurig en ongenuanceerd toegejuichte "ontwikkelingshulp" daar terecht komt? 441

20 Andere punten: Nagel wil, mede vanwege de woningbouw, nationalisatie van de banken - maar hij wil die bouw zelf vooral in handen geven van de grote bouwmaatschappijen. Alsof niet juist zij het zijn, die de huurprijzen torenhoog opj:lgen. Nagel wil verkleining van de afstand tussen maximale en minimale verdiensten - een toe te juichen standpunt - maar hij willoonstrijd door de vakbeweging "radicaal afwijzen" en alle loonkwesties van parlementsbeslissingen afhankelijk maken. Met name een standpunt als dit laatste zal het wel zijn, dat Nagel zo gezien heeft gemaakt bij de redactie van "Het Parool", die hem bij herhaling gastvrijheid schenkt in haar kolommen. Even is er een kleine wrijving geweest over Kielmansegg, maar die schijnt nu ook al weer bijgelegd te zijn. "Het Parool" toch heeft zich de laatste jaren keer op keer tot woordvoerder gemaakt van hen die afkerig zijn van loonstrijd en zelfs van scherpe loononderhandelingen door de vakbeweging. Het blad heeft zich met dat standpunt de woede van Roemers op de hals gehaald (zelfs van hem!) en zag enkele vooraanstaande PvdA-ers uit zijn bestuur vertrekken toen het conflict hoog opliep. Het komt ons voor dat Nagel precies formuleert wat "Het Parool" op dit punt wenst: "dat een strijd om een rechtvaardige inkomensverdeling een politieke strijd is, die niet in de bedrijven, maar in het parlcment behoort". Een parlement, wel te verstaan, waarin de confessionelen, VVD en Boeren over een tweederde meerderheid beschikken en waarvoor een Veldkamp de loonpolitiek uitstippelt. En de arbeiders en cmployé's maar wachten tot daar iets voor hen uitkomt! De image-bouwerij van Nagel gaat alle kanten op. Hij wil TV -uitzendingen van politieke partijen, waarin tegenstanders moeten trachten die partijen in discussies politiek klem te zetten. Hij wil verder automaten met voorbehoedmiddelen - alweer voor de jeugd natuurlijk. De gedachte dat een al te gretig en verspreid gebruik daarvan mogelijk niet op de huwelijksdatum een einde zou nemen, met alle gevolgen, geestelijk, voor de dan weer opgroeiende generatic betrekt hij niet in zijn beschouwingen. En zo zouden wij door kunnen gaan. Wc doen het niet, maar er is toch nog wel een punt van belang overgebleven. Nagel gaat uitgebreid en bij herhaling in op het verschijnsel Boerenpartij, overigens ook al zonder enige analyse. En al zijn we het niet eens met zijn conclusie dat Koekoek een "politieke nul" is, wel onderschrijven we die dat "de Boerenpartij een gevaarlijke ultra-rechtse partij is". Minder aandacht krijgt de PSP. Hier volstaat de schrijver met 442 het uitspreken van de hoop, dat PvdA en PSP op sommige