Europa mét toekomst Strategie voor een duurzame groei post 2010

Transcriptie

1 Europa mét toekomst Strategie voor een duurzame groei post 2010

2 Dankwoord De Staatssecretaris Armoedebestrijding, Philippe Courard, maakte dit project mogelijk. Ik dank hem hiervoor. Mijn dank gaat ook uit naar de Provincie Vlaams Brabant, in het bijzonder naar Wendy Broos, door wiens ondersteuning de dag van de presentatie van het dossier mogelijk werd. Daarnaast is een woord van dank voor diegenen die inhoudelijk meewerkten aan dit dossier op zijn plaats. Zonder de inzet en onvermoeibare steun, lag er vandaag geen rapport op tafel. De Overleggroep Werk en Sociale Economie van het Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, was de draaischijf van dit project. Ik wil hen allen bedanken om zich telkens opnieuw te buigen over de nieuwe informatie uit de werkgroepen, voor hun bruisende ideeën en voor hun onvermoeibare inzet. Daarnaast ook grote dank aan al de verenigingen waar armen het woord nemen die hun deuren openzetten en bereid waren mee na te denken over deze moeilijke Europese materie. Dank aan Alpha 5000 (Namen), De Brug (Hasselt), De Schakel (Brussel), Réseau Wallon de Lutte contre la Pauvreté (Namen), Samenlevingsopbouw Antwerpen Stad, La Rochelle (Roux), t Hope (Roeselare), Vierdewereldgroep mensen voor mensen (Aalst), Wieder (Brugge). Dank aan alle mensen in armoede die me in deze gesprekken hun persoonlijke levenservaringen toevertrouwden. De inzichten die ik van jullie meekreeg, zijn van onschatbare waarde. Graag wil ik in het bijzonder Elke Vandermeerschen van het Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, bedanken. Zij heeft me vanaf de start van het project ondergedompeld in de materie. Haar stimulerende feedback en kritische bemerkingen, zorgden voor het inhoudelijk op punt stellen van dit dossier. Elke, dankjewel voor de goede samenwerking! In het formuleren van de aanbevelingen, zijn een aantal mensen van cruciaal belang geweest. Ludo Horemans, Christine Mahy, Elke Vandermeerschen en Paul Vaernewyck, dank jullie wel voor het delen van jullie know how. De omstandigheden lieten niet veel tijd om te reageren, 1000 maal dank dus voor het kort op de bal spelen van ieder van jullie. Daarnaast wil ik ook mijn dank betuigen aan de werknemersfederaties aan Vlaamse zijde om hun kennis en standpunten ten opzichte van het dossier mee te delen. Dankjewel Chris Serroyen (ACV), Maarten Dedeyne (ACLVB) en Françoise Vermeersch (ABVV). Dank aan de collega s voor hun bijdrage en hulp aan dit project, die liep van inhoudelijke feedback tot praktische en logistieke ondersteuning. Dank aan de teams van het Vlaams Netwerk, de Brusselse partners en het Waals Netwerk. In het bijzonder dank ik Arne, Frederic, Gaëlle, Ingrid, Kaniyé, Katelijn, Mariëlle, Marleen, Sieg, Stephan en Swa. En tot slot. Dit dossier was niet mogelijk zonder de flexibiliteit van de mensen die de lay-out en de vertaling verzorgden. Patrick Dooms voor de lay-out, Fabienne De Vis voor de Franse vertaling en Erik Vaernewyck voor de Engelse vertaling. Ook dank aan drukkerij Sintjoris voor het drukwerk en Brandpunt 23 voor de foto s op de cover. Dank jullie wel. Karolien Schepens Projectmedewerkster BAPN 2

3 Inhoudstafel Dankwoord... 2 Inhoudstafel... 3 Aanbevelingen voor een Europa met toekomst... 4 Inleidend voorwoord De Lissabonstrategie en armoedebestrijding: stand van zaken...11 Een rechtvaardig Europa...15 Vooruitgang Strategie voor een duurzame groei post Herverdeling...30 Gedeelde Welvaart...31 Herziening van het huidige belastingsysteem...34 Opnieuw investeren Inkomensongelijkheid/minimuminkomen voor iedereen...39 Werk...42 Activeren, activeren, wie zijn best doet zal het leren?...44 De productieve werknemer en de burn outs...46 Werkende armen...48 Kwalitatieve jobs op maat...49 Flexizekerheid...51 Sociale economie Leren...56 Tot slot

4 Aanbevelingen voor een Europa met toekomst Armoede Uitbannen tegen De Europese Unie moet zich engageren om het armoedecijfer drastisch te doen dalen en moet daartoe als indicator de ambitieuze 0%-doelstelling voorop schuiven. Tegen 2020 mag geen enkele EU-burger nog onder de armoedegrens leven. De Europese armoedegrens wordt gedefinieerd volgens het 60% nationaal mediaan inkomen. In een tweejaarlijkse rapportage worden lidstaten verplicht verantwoording af te leggen van de al dan niet ondernomen stappen en acties om de Europese 0%-doelstelling te bereiken. De Sociale Open Methode van Coördinatie Versterken 2. De Europese Unie moet de Open Methode van Coördinatie voor sociale bescherming en sociale inclusie ( de sociale OMC) versterken en verder uitbouwen om de sociale pijler in haar beleid, en in het bijzonder in de nieuwe Europese Strategie vanaf 2010, te versterken. Vooruitgang Meten 3. De Europese Unie moet naast het Bruto Binnenlands Product (BBP) aanvullende vooruitgangsindicatoren formuleren, nastreven en opvolgen, zoals bijvoorbeeld indicatoren die de kloof tussen arm en rijk meten. Twee instrumenten om (aspecten van) de kloof te meten, zijn: De Gini-coëfficient die de inkomensongelijkheid in een bepaalde regio meet. Een rechtenmeting. Een meting van het aantal personen (%) binnen de EU die geen toegang hebben tot de rechten vernoemd in het Verdrag van de Rechten van de Mens. Deze meting moet per land en per recht worden nagegaan, om op basis daarvan de evolutie op te meten. Participtie van mensen in armoede aan het beleid 4. De Europese Unie moet uiterlijk tegen eind 2010 een plan ontwikkelen dat de volwaardige participatie van mensen in armoede in het Europees beleidsvormingsproces verzekert, in samenwerking met verenigingen van en met mensen in armoede en met organisaties die mensen in armoede vertegenwoordigen. Dit kan mogelijk gemaakt worden door: a) Het jaarlijks verslag van de Europese Ontmoeting van mensen in armoede te erkennen als een waardevol document. Dit betekent dat er vanuit de Europese Unie op elk verslag een antwoord/reactierapport wordt geschreven dat duidelijk weergeeft welke zaken worden meegenomen in het huidige beleid van de Europese Unie en op welke manier. De Europese Unie moet de mogelijkheden verkennen op welke manier dit jaarlijks rapport structureel mee opgenomen kan worden in de evaluatie van de stand van zaken met betrekking tot armoedebestrijding. 4

5 b) De EU moet de lidstaten aanzetten om verslag uit te brengen over de participatie van mensen in armoede aan de Strategische Rapporten en aan de NAPs. De lidstaten moeten in hun rapport aangeven op welke manier dit tot stand is gekomen (bvb. door middel van een structurele werkgroep). De participatie van mensen in armoede moet één van de evaluatiecriteria worden in het tot stand brengen van deze rapporten en/ of plannen. c) De EU moet het belang van de specifieke kennis van mensen in armoede, die gebaseerd is op hun ervaringen van een leven in armoede, erkennen. Zowel de getuigenissen van mensen in armoede in het algemeen, als de kracht van ervaringsdeskundigen in de strijd tegen armoede, zijn belangrijk. Lidstaten moeten in hun Strategische Rapporten en NAPs kunnen aantonen op welke manier mensen in armoede en ervaringsdeskundigen ingeschakeld werden. Herverdeling 5. De Europese Unie moet een intern Europees orgaan aanduiden dat zich exclusief bekommert om het vraagstuk van de herverdeling. a) De EU moet de lidstaten aanmoedigen een herverdelingstoets van hun beleid te doen, waarvan ze verslag uitbrengen aan de EU, om zo het effect van het gevoerde beleid op het dichten van de kloof na te gaan. b) De EU moet voortdurend op zoek gaan naar goede manieren om de herverdeling van materiële en immateriële goederen binnen de EU en in de lidstaten te verzekeren. c) Om effectief de armoede in de EU uit te roeien, moet de EU een nieuw systeem van belastingen ontwikkelen, waarbij het geïnde geld niet enkel uit arbeid mag komen. Er moet een groter aandeel belasting geheven worden op inkomsten uit verschillende bronnen en op vermogen, zoals op aandelen, spaargeld,. Deze belastingsvorm moet van progressieve aard zijn: de belasting moet toenemen naarmate de hoogte van de inkomensbron en het vermogen. d) De EU moet een Europese taks op speculaties vastleggen (Tobintaks). De opbrengsten moeten rechtstreeks gebruikt worden in de strijd tegen armoede. Een deel ervan moet geïnvesteerd worden in verenigingen van en met mensen in armoede en in organisaties die mensen in armoede vertegenwoordigen. Dit kan door een deel van het bijkomend budget beschikbaar te maken voor het Europees Sociaal Fonds, op voorwaarde dat ook kleine organisaties er een aanspraak op kunnen maken (wat betekent een verlaging van de administratieve lasten en het terugschroeven van de zware voorfinanciering) en vraagt dus ook om een heroriëntering van de structurele fondsen. 5

6 Toereikend Inkomen 6. Europa moet aan elke EU-inwoner een minimuminkomen garanderen dat mensen in staat stelt een menswaardig leven te leiden. Daarbij moet de EU parallel volgende acties ondernemen die tegen 2020 afgerond zijn: Het globale inkomen van een persoon moet minstens worden opgetrokken tot aan de armoedegrens. Ze moeten minstens de Europese armoedegrens (= 60% van het nationaal mediaan inkomen) bereiken als opstap naar een menswaardig inkomen. Elke lidstaat moet een onderzoek uitvoeren dat bepaalt welk budget noodzakelijk is om een menswaardig leven te kunnen leiden, dat wil zeggen, een onderzoek dat vertrekt vanuit de behoeften van het individu om op een volwaardige manier te kunnen deelnemen aan de samenleving. (cfr. onderzoek Bérénice Storms en Karel Van den Bosch) Soortgelijk onderzoek moet in elke lidstaat worden gehouden, met betrokkenheid van alle maatschappelijke actoren, in het bijzonder ook mensen in armoede. Het globale inkomen van een persoon moet minstens opgetrokken worden tot aan het budget bekomen door bovenstaand onderzoek. Activeringsbeleid 7. Het activeringsbeleid van de EU en de lidstaten van mensen in armoede moet gericht zijn op sociale inclusie, waarin werk een belangrijk instrument kán zijn, maar geen wondermiddel is in de strijd tegen armoede en sociale uitsluiting. Activering van mensen in armoede moet rekening houden met bepaalde principes, zoals voldoende tijd bieden om alles op eigen tempo te bereiken om zo slaagkansen voor iedereen mogelijk te maken, de gezinssituatie in acht nemen (alleenstaande met kinderen), uitgaan van het welzijn van de betrokkene, versterken van het zelfvertrouwen, Duurzaam en Kwaliteitsvol Werk 8. De Europese Unie moet in een nieuwe strategie verzekeren dat er voldoende tewerkstellingsmogelijkheden zijn voor diegene in de werkende bevolkingsgroep die in staat zijn om te werken. De EU moet als prioriteit de kwaliteit en duurzaamheid van jobs naar voor schuiven en mag zich niet blindelings fixeren op het bereiken van de 70% - doelstelling. Eerder dan het aantal mensen die werken, moet de focus komen te liggen op het aantal mensen dat zich bevindt in een kwalitatief duurzame job. Daartoe moet de EU in haar werkgelegenheidsbeleid een heroriëntering doen die de aandacht terug richt op de rechten en het welzijn van het individu. De situatie waarin werkende armen ( working poor ) verkeren moet worden voorkomen en worden uitgebannen. 6

7 Om voldoende en kwalitatieve tewerkstellingsmogelijkheden te garanderen moet de EU: blijvend investeren in kwaliteitsvolle jobs van verschillende aard en soort (zowel voor hoogals voor laagopgeleiden) blijvend investeren in de sociale economieeen programma ontwikkelen ter ondersteuning van sociale economieprojecten die als hoofddoelstelling armoedebestrijding voorop stellen ook jobzekerheid en niet enkel flexicurity aanmoedigen een kader ontwikkelen waarin praktijken van misbruik van de werknemer onmogelijk zijn en kunnen worden gesanctioneerd samen met de lidstaten de doelstelling voorop schuiven om tegen % werkende armen te hebben en meer specifiek het Europees Directoraat Generaal Werkgelegenheid, de opdracht geven een plan uit te denken voor werk op maat en voor iedereen. Lidstaten moeten hierover in hun Nationaal Hervormingsprogramma verantwoording afleggen, specifiek gericht op jobs op maat. Actieve Inclusie toepassen 9. In oktober 2008 werd de aanbeveling van de Europese Commissie voor de actieve inclusie van personen die van de arbeidsmarkt zijn uitgesloten, goedgekeurd. Deze aanbeveling moet vanaf 2010 een richtlijn worden, waarbij de klemtoon moet liggen op het samengaan van de drie onderdelen (toereikend inkomen, inclusieve arbeidsmarkt en toegang tot diensten). Zij moeten één geheel vormen. Zij moeten allen tegelijk worden uitgebouwd en niet slechts één element (zoals in het huidige beleid, waarin alle aandacht enkel uitgaat naar de arbeidsmarkt). Een Kennissamenleving voor Iedereen 10. De Europese Unie moet het beleid dat ze voert rond de kennissamenleving tegelijkertijd koppelen aan reglementering die de toegang tot die kennis voor iedereen kan garanderen. a) De EU moet haar leden aanzetten tot de uitvoering van kosteloos onderwijs. De lidstaten moeten daarom de kwaliteit van het publiek onderwijs boven alles waarborgen, en uitsluiten dat de toegang tot kennis gereguleerd wordt door geld. b) Het beleid rond levenslang leren moet zich uitdrukkelijk richten tot diegenen die qua kennis meer ondersteuning nodig hebben dan de doorsnee burger, in het bijzonder tot mensen in armoede. Op die manier moeten zij de kans krijgen een inhaalbeweging te maken, omdat deze mensen in hun eerdere levensjaren vaak de toegang tot verdere ontplooiingskansen werd ontzegd. 7

8 Inleidend voorwoord Het rapport dat voor u ligt formuleert een alternatief op de visie van de Europese Unie (EU) over de toekomst van de EU en reikt daarmee alternatieven aan voor een nieuwe termijn. De Europese Raad ontwikkelde in het jaar 2000 een strategie voor groei en werkgelegenheid die vooruitgang op Europees vlak mogelijk zou moeten maken. Deze strategie, de Lissabonstrategie, loopt in 2010 op zijn einde en is er niet in geslaagd haar beloften waar te maken. In dit rapport worden een aantal handvaten aangereikt die van cruciaal belang zijn in het ontwikkelen van een nieuwe strategie. Vertrekkende vanuit de vaststelling dat de armoede in de EU toeneemt en dat de EU er steeds minder in slaagt om het karakter van een sociale EU, waarin elke burger toegang heeft tot de fundamentele grondrechten, uit te dragen aan haar burgers, formuleren we het gezicht hetwelk de EU dan wel moet hebben. We behandelen verschillende thema s en denken na over vooruitgang, rechtvaardigheid, groei, leren, werk,. De Europese Unie staat vandaag op een kruispunt en moet beslissen welke richting het uit zal gaan. Deze beslissing zal grote gevolgen hebben voor het alledaagse leven van elke bewoner van de EU. Het is daarom van cruciaal belang het debat open te trekken en de burgers een stem te geven in de beslissingen die hun eigen leven aanbelangen. Meer dan 1 op 6 van deze burgers leeft onder de armoedegrens. (Eurostat 2007) 1 Het belang van de participatie van mensen in armoede aan het debat over de toekomst van de EU kan dus niet onderschat worden. Het Belgisch Netwerk Armoedebestrijding (BAPN) tracht deze participatie te verzekeren door via haar drie regionale netwerken 2 de ervaringen van mensen in armoede over heel België te bundelen. BAPN vergroot daarmee de draagkracht in de strijd tegen armoede en pleit voor een evenwaardige plaats en stem van de betrokkenen in het publieke debat en in beleidsbeslissingen, dit zowel op nationaal als op Europees niveau. Dit rapport is het resultaat van de vele gesprekken met mensen in armoede. Binnen dit onderzoeksproject van BAPN fungeerde de Vlaamse regio, het Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, als trekker. Vanuit de Overleggroep Werk en Sociale Economie, die structureel ingebed is in het Vlaams Netwerk en waarin verenigingen zetelen die rond het thema werk en sociale economie actief zijn, werd het project en de inhoud van dit dossier systematisch opgevolgd. 1 Eurostat. 79 miljoen Europeanen (16%) leven in armoede in 2007, of m.a.w. 1 op 6,25. 2 Zijnde de Brussels partners (BPA, Forum Bruxellois), Réseau Wallon de Lutte contre la Pauvreté (RWLP) en het Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen. 8

9 Dit rapport is uniek. De kracht van mensen in armoede en de kennis waarover zij beschikken, berust op hun eigen ervaring van een leven in armoede. Het is nu net die specifieke ervaring die de productie van dit soort kennis mogelijk maakt. Ze kan, met andere woorden, niet elders gehaald worden Niet alleen tijd voor een nieuwe strategie is daarbovenop het Europees Jaar van verzet tegen armoede. De Europese Unie móet stappen ondernemen die er ook echt in slagen het armoedecijfer drastisch te doen afnemen. Het belang van de stem van mensen in armoede wordt hierbij nog eens dik in de verf gezet, want wie anders dan de betrokkenen zelf, kunnen aangeven waar het schoentje knelt en welke oplossingen voor hen een realistisch en degelijk alternatief zijn. Het debat moet worden aangegaan. Daar bovenop is België in de tweede helft van 2010 voorzitter van de Europese Unie. We hopen hierbij dan ook dat dit voorzitterschap het gewicht dat we in de schaal kunnen leggen met dit rapport, vergroot. België kan Europa mee aansporen de juiste beslissingen te nemen. Er werd gestart met groepsgesprekken in vier Vlaamse verenigingen (De Brug uit Hasselt, Vierdewereldgroep mensen voor mensen uit Aalst, t Hope uit Roeselare en Wieder uit Brugge) waarbij in een latere fase ook één Brusselse vereniging (De Schakel) en twee Waalse verenigingen (La Rochelle uit Roux, Alpha 5000 uit Namen) werden betrokken. De bevindingen hiervan werden voortdurend teruggekoppeld naar de Overleggroep Werk en Sociale Economie. Dit maakte dat het dossier doorheen de tijd stapsgewijs werd opgebouwd: de resultaten van de groepsgesprekken in de verschillende verenigingen waar armen het woord nemen zorgden op die manier voor discussiemateriaal binnen de Overleggroep. Daarnaast werd tijdens het project ook sterk ingezet op partnerschappen en traden we met onze aanbevelingen in gesprek met werknemersorganisaties, academici, beleidsmedewerkers, sociale organisaties,... zodoende het dossier extra kracht te geven en de betrokkenheid te vergroten. Vanuit een gezamenlijke reflectie door mensen in armoede op de Europese Unie van vandaag en de wereld waarin we wonen, zetten we via dit rapport de stap naar het formuleren van aanbevelingen voor de EU van morgen, voor de EU waarin we wíllen wonen. Wij hopen ten zeerste dat de EU kiest voor een sociaal en rechtvaardige EU, een EU die gedragen wordt en die het vertrouwen van haar burgers terugwint. Wij rekenen alvast op u. 9

10

11 1 De Lissabonstrategie en armoedebestrijding: stand van zaken In het kader van de toenemende globalisering en de hierbij horende steeds groter wordende concurrentie tussen de (groot)machten groeit doorheen de tijd het belang en verlangen om een strategie te ontwikkelen die de positie van de Europese Unie in de toekomst op wereldvlak moet verzekeren en versterken. Om dus niet van de wereldkaart te worden geveegd, ontwikkelt de EU een strategie die haar positie ten opzichte van Amerika, Azië, China, veilig moet stellen. De EU gaat in deze strategie op zoek naar haar troeven, richt vervolgens al haar pijlen op het versterken en verder uitbouwen van die troeven en tracht op die manier een sterke positie te verwerven op wereldvlak. In 2000 werd door middel van de Lissabonstrategie een antwoord gegeven op de vraag waarop de Europese Unie moet inzetten om haar positie op wereldtoneel te versterken. De Lissabonstrategie is een tienjarenplan ( ) met als doel om van de EU de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld te maken die in staat is tot duurzame en economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang. (Europese Raad van Lissabon 2000, 23 en 24 maart) De troeven van de EU situeren zich dus op drie domeinen die meteen de pijlers van de strategie vormen: het economische, het sociale en het milieu. 11

12 De Lissabonstrategie bleef doorheen de tijd een sterk richtinggevend beleidsinstrument zowel voor Europa als voor haar nationale lidstaten. In 2005 werd de strategie verder uitgewerkt. Deze uitwerking omvatte de versterking van het zogenaamde job-growth -model en activeerde de driehoek van werk, groei en welvaart. De redenering werd hierbij als volgt. Indien we investeren in meer en betere banen voor iedereen, zal dit een positieve impact hebben op onze economische groei: meer mensen zijn aan het werk, wat zorgt voor een grotere productiviteit, meer mensen hebben ook een loon, wat dan weer zorgt voor een grotere consumptie. Wanneer dan de economie op die manier versterkt wordt en meer groei mogelijk maakt, zal de algemene welvaart binnen Europa stijgen. (COM, ). Wat de sociale pijler betreft, spreekt men onder meer over het creëren van een hechtere sociale samenhang, over het investeren in mensen en het ontwikkelen van een actieve en dynamische welvaartsstaat, over meer en betere banen ook voor kansengroepen, over het bevorderen van alle aspecten van gelijke kansen. Tot slot verbindt men zich ertoe om in de komende tien jaar een beslissende impact te hebben op de uitroeiing van armoede. (Europese Raad van Lissabon 2000, 23 en 24 maart) Het aantal mensen dat in de EU onder de armoedegrens leeft en sociaal is uitgesloten, is onaanvaardbaar hoog. Er moeten stappen worden gezet om de armoede definitief uit te roeien door adequate [ ] doelen te stellen. (Europese Raad van Lissabon 2000, 23 en 24 maart) Door deze driehoeksredenering in te bouwen, zou de Europese Unie ook meteen tegemoet komen aan de sociale doelstellingen van de strategie. Immers, een grotere algemene welvaart voor iedereen impliceert dat ook mensen in armoede hierbij gebaat zijn. De strategie zou op die manier automatisch de strijd tegen armoede aanknopen. De aanpassing in 2005 heeft echter een belangrijke impact gehad op het evenwicht tussen de drie pijlers in de strategie; met overgewicht aan de economische pijler. De sociale pijler verdween meer en meer naar de achtergrond. Men ging er immers vanuit dat welvaart voor iedereen een automatisch gevolg zou zijn van de investering in werkgelegenheid. Dit zorgde voor een eenzijdige nadruk op het thema werk, waardoor directe investering in de sociale pijler uit bleef. Een grote denkfout die ze gemaakt hebben, is dat ze de economie op de eerste plaats gezet hebben en dan pas zijn gaan denken aan het sociale of de mens. Want het welzijn van de mens, waar zit dat? De mens wordt precies gebruikt om de economie draaiende te houden. Eigenlijk zouden we moeten vertrekken vanuit het sociale om dan het milieu en dan de economie mee te pakken. Werkgroep Wieder, Brugge, 18 augustus

13 Of de Lissabonstrategie vandaag de dag haar doelstellingen gehaald heeft, is niet meer de vraag. De beschikbare armoedecijfers geven ons hierop een eenduidig antwoord. 1 op 7 van de mensen in ons land leeft onder de armoedegrens. (Interfederale Armoedebarometer 2009) In Europa is dit bijna 1 op 6. (Eurostat) De armoedegrens is gelijk aan 60% van het nationaal mediaan beschikbaar inkomen op individueel niveau. In België kan 1 persoon op 7 beschouwd worden als arm (14,7%). Het gaat om alleenstaanden met een netto beschikbaar inkomen van minder dan 860 euro per maand en om gezinnen met een netto beschikbaar inkomen van minder dan euro netto per maand. 3 Alsof deze vaststelling op zich nog niet onrustwekkend genoeg is, geven cijfers van de OECD weer dat het aandeel mensen dat onder de armoedegrens leeft, stijgt en dat de kloof tussen arm en rijk toeneemt, ook binnen de landen die deel uitmaken van de EU. The gap between rich and poor and the number of people below the poverty line have both grown over the past two decades. 4 Ik heb gelezen dat het verschil tussen arm en rijk nu veel groter is dan 100 jaar geleden. [ ] Het verschil dat er nu bestaat is veel groter dan in de film van Daens tussen de baron en de arbeider. Die kloof is nu veel groter, in absolute cijfers. Dat is niet geweten, én het vergroot aanzienlijk jaar na jaar. In de Lissabonstrategie wordt daarnaast ook gesproken over het creëren van een hechtere sociale samenhang. Maar wat dit begrip nu precies inhoudt en welke doelstellingen ze hierbij concreet voorop stellen, blijft eerder gissen. Sociale samenhang, dat betekent voor mij dat alle mensen op één of andere manier een gemeenschap vormen. Maar wat ons net opvalt is dat mensen in armoede - ook al wonen ze naast de deur vaak in hele andere werelden leven. Dat treft mij. Overleggroep Werk en Sociale Economie, Brussel, 2 juli 2009 Op basis van deze definitie van sociale samenhang, namelijk de mate waarin de bevolking ook echt een gemeenschap vormt, kunnen we stellen dat de resultaten eerder teleurstellend zijn. Vandaag lijken we ons eerder te bewegen in een koude en onpersoonlijke ruimte. Een beetje een warmer Europa, dat zou deugd doen. Als ge kijkt naar vroeger, dat is een verschil hoor. Op de straat, waar mensen voor hun deur zitten te praten met elkaar, allemaal samen, die gezelligheid,... Ten opzicht van vandaag. Als ge nu buitenkomt en uw buurman ook op hetzelfde moment, ge bekijkt elkaar en het is ruzie. Werkgroep Wieder, Brugge, 18 augustus

14 De EU slaagt er niet in haar beloften waar te maken. Maar niet enkel de sociale pijler hinkt qua realisaties achterop, ook de verwezenlijkingen op economisch en milieuvlak zijn eerder teleurstellend. We kampen vandaag met een financieel-economische crisis (denk maar aan de vele faillissementen, ontslagen, besparingen,...), Het is crisis, mensen verliezen hun job. De onzekerheid groeit, ook in bedrijven, niemand durft nu nieuwe initiatieven nemen. De economische wereld is verstard en valt stil, want wat blijft er nu nog over, na het jarenlange optimisme? Teleurstelling en wantrouwen. Werkgroep 2 De Schakel, Brussel, 10 november 2009 Het is moeilijk om vandaag nog te geloven in de creatie van werk, van meer jobs, want dat wat we zien, zijn grote bedrijven, die hun werknemers afdanken. Werkgroep RWLP, Namen, 9 oktober 2009 om nog maar te zwijgen over de grote milieuproblematiek (denk in dit verband maar aan de opwarming van de aarde, probleem van fijn stof, ). Er zijn zoveel alternatieven voor bijvoorbeeld benzinemotoren. Maar dat wordt tegengewerkt omdat het economisch niet rendabel is. Diegenen die nu van de olie-business profiteren, houden dat tegen. Overleggroep Werk en Sociale Economie, Brussel, 2 juli 2009 We hebben vandaag te maken met een viervoudige crisis: een financiële, economische, maar ook een sociale en milieucrisis. Het voorgaande EU-beleid heeft ons hiervoor niet kunnen behoeden. Het is tijd voor verandering. Hoog tijd.

15 2 Een rechtvaardig Europa In de aanbevelingen voor een nieuwe strategie vanaf 2010 vertrekken we van de idee van een rechtvaardige samenleving: de Europese Unie moet groei en welvaart voor ál haar inwoners mogelijk maken. Om dit te kunnen verwezenlijken, moet de EU een kader scheppen dat elk individu ertoe in staat stelt te kunnen deelnemen aan de samenleving. Mogelijke drempels en hindernissen tot deze deelname moeten worden weggenomen. Een rechtvaardige EU is een EU die aan al haar inwoners een goede minimum levensstandaard kan verzekeren. Een rechtvaardige EU is een samenleving waarin de rechten van elk individu automatisch van kracht zijn, denk hierbij maar aan het recht op betaalbare en kwalitatieve gezondheidszorg, een goede woonst, toegang tot onderwijs, een kwalitatief en goed betaalde job, participatie aan en toegang tot cultuur en sport, recht op een gezin, Vandaag zijn deze zaken voor vele EU-burgers jammer genoeg nog geen vanzelfsprekendheid, waarvan dit rapport het levend bewijs is. 15

16 De Europese Unie moet op wereldvlak het toonbeeld zijn van een regio waarin de mensenrechten op de eerste plaats komen. Dit moet gereflecteerd worden in concrete acties die het bewijs zijn van een voortdurende inspanning teneinde dit mensenrechtenverhaal voor iedereen te kunnen realiseren. Om dit mogelijk te maken, moet de EU in een nieuwe strategie concrete en harde doelen met betrekking tot armoedebestrijding voorop stellen. Armoede Uitbannen Tegen 2020 De Europese Unie moet zich engageren om het armoedecijfer drastisch te doen dalen en moet daartoe als indicator de ambitieuze 0%-doelstelling voorop schuiven. Tegen 2020 mag geen enkele EU-burger nog onder de armoedegrens leven. De Europese armoedegrens wordt gedefinieerd volgens het 60% nationaal mediaan inkomen. In een tweejaarlijkse rapportage worden lidstaten verplicht verantwoording af te leggen van de al dan niet ondernomen stappen en acties om de Europese 0%-doelstelling te bereiken. Het Europees Netwerk Armoedebestrijding (EAPN), bundelt alle nationale krachten binnen de EU inzake armoedebestrijding. Ook BAPN is lid van deze koepel. EAPN hamert eveneens op het vertrekpunt van de rechtenbenadering in een volgende strategie a new model [ ] that puts the economy at the service of societal needs [ ] and actively reduces inequalities and poverty, rooted in a rightsbased approach. Such a model is vital to prove that the EU can deliver on its promises of security, and deliver a coherent and sustainable vision which people can rely on to defend their interests and the public good. (EAPN proposals on a new EU post-2010 strategy, 2009, p.3) Ondanks het hoge armoedecijfer, kan niet worden ontkend dat de Europese Unie doorheen de geschiedenis en dit meer dan andere wereldspelers aandacht heeft besteed aan het sociale aspect. In dit opzicht wordt vaak verwezen naar het Europees Sociaal Model, denk maar aan de uitbouw van het sociale zekerheidsstelsel. Wanneer de EU de beslissing nam om haar markten open te gooien en de vrijheid van goederen, diensten, te promoten, werden op hetzelfde moment ook sociale maatregelen van kracht die de burgers zouden moeten beschermen tegen de vrije markt. Dat de EU ook steeds aandacht schonk aan het beschermen van al haar burgers, is een belangrijke vaststelling omdat ze duidelijk het verschil met andere wereldspelers laat zien. In Amerika bijvoorbeeld, primeert het individuele op het gemeenschappelijke, waardoor ook de sociale bescherming minder sterk werd uitgebouwd. 16

17 Het verschil tussen Amerika en Europa is de manier van denken; individueel of gemeenschapsgericht. In Amerika is de individuele vrijheid zo belangrijk, want dat zou de natuur van de mens zijn. In Europa heb je tenminste nog een beetje die andere kant, waarin men inzet voor elkaar en de gemeenschap. Overleggroep Werk en Sociale Economie, Brussel, 2 juli 2009 In Amerika, daar heb je niets! Als je op straat terecht komt, ja trek je plan en voila. Werkgroep Wieder, Brugge, 18 augustus 2009 Europa trok doorheen de tijd dus vaak de sociale kaart en ging telkens opnieuw op zoek naar een gezond evenwicht tussen het economisch en sociaal beleid. De vraag die zich stelt is echter in hoeverre we vandaag nog kunnen spreken over dit Europees Sociaal Model. Welke plaats neemt het sociale in binnen het algehele EU-beleid, en hoe wordt dit sociale ingevuld? Om hier een beter zicht op te krijgen, schetsen we kort de kenmerken van het Europees Sociaal Model volgens Francine Mestrum (Attac Vlaanderen). Het Europees Sociaal Model stoelt volgens Mestrum op drie principes; sociaal burgerschap, bescherming tegen de markt en het onttrekken van sommige goederen aan de markt. 5 Het sociaal burgerschap ontleent Mestrum aan T.H. Marshall die het sociaal burgerschap ziet als een aanvulling op het politieke burgerschap. Het sociaal burgerschap stelt dat alle burgers aan elkaar gelijk zijn. In dit opzicht wordt ook gesproken over het verlangen om als EU rechtvaardig te zijn. In de twintigste eeuw en in tegenstelling tot vroeger, werd de ongelijkheid immers meer en meer als onaanvaardbaar en tegennatuurlijk gezien. De gelijkheid van het sociaal burgerschap houdt geen inkomensgelijkheid in, maar ze beschouwt alle burgers wel als gelijkwaardig voor de wet en voor de sociale, economische en politieke rechten. Het is deze filosofie van de gelijkheid die ook aan de basis ligt van onze mensenrechten, met inbegrip van sociale, economische en culturele rechten. 6 Het is niet voldoende deze stelling van gelijkheid aan te nemen, er moet ook effectief voor worden gezorgd dat iedereen toegang heeft tot zijn of haar rechten. Zo komen we bij het tweede kenmerk van het Europees Sociaal Model, namelijk het onttrekken van bepaalde goederen aan de werking van de vrije markt. Om te verzekeren dat iedereen in gelijke mate kan deelnemen aan de samenleving, om ervoor te zorgen dat ook mensen die in een minder sterke economische positie zitten op gelijke wijze hun rechten kunnen afdwingen, is het absoluut noodzakelijk dat deze rechten automatisch en voor iedereen van kracht zijn. Het is dus niet de willekeur van de markt die hierover het laatste woord kan hebben. Eens te meer is dit geen uitsluiten van de markt, maar wel beletten dat sommige mensen er wegens hun economische situatie geen toegang zouden toe hebben. Op die manier kan de economische ongelijkheid geen politieke en andere gevolgen hebben Mestrum, Attac Vlaanderen, 17

18 In onze samenleving is het niet iemands inkomen dat bepalend is voor de vraag of iemand zijn kinderen naar school kan sturen of naar de dokter kan gaan als hij/zij ziek is. Mensen hebben recht op gezondheid en op onderwijs. Dat is een burgerrecht. 7 Met andere woorden, rechten of het afdwingen ervan, mag niet afhankelijk worden van een andere factor, zoals bijvoorbeeld iemands socio-economische status of de markt. De beslissingen over de toegang tot gezondheidszorg, werk,, moeten genomen worden vanuit een perspectief dat vertrekt van het menselijke! Werkgroep La Rochelle, Roux, 25 november 2009 Wie zijn werk verliest of wie weinig verdient moet een recht op uitkeringen en op openbare diensten hebben. Het is niet de markt die kan beslissen of iemand het recht heeft om te overleven. 8 Dit laatste verwijst mee naar Mestrums derde kenmerk van het Europees Sociaal Model, namelijk dat mensen moeten worden beschermd tegen de (wisselvalligheden van de) markt. Er moet dus hier en daar corrigerend worden opgetreden om het principe gelijke rechten voor iedereen te verzekeren. Het Europees Sociaal Model draait, uitgaande van bovenstaande kenmerken, dus om de bescherming van het individu en verbindt deze idee met het rechtenverhaal: we kunnen maar de rechten van iedereen verzekeren wanneer niet alles onderhevig is aan, en dus afhankelijk wordt gemaakt van, de krachten van de markt. Wanneer we echter vaststellen dat het in voege treden van die rechten niet voor elke EU-burger een vanzelfsprekendheid is en dat er drempels en hindernissen blijven bestaan om toegang te hebben tot deze rechten, stelt zich de vraag of dit model in de praktijk ook wel echt bestaat, want Ik kan geen computer betalen, dus ik heb geen internet. Maar op de opdracht van mijn dochter staat dan wel zie Werkgroep De Brug, Hasselt, 1 september 2009 Ik woon in een klein appartement in Brussel, het is veel te klein voor het gezin en er is veel vocht op de muren. De isolatie is ook niet wat het moet zijn, we stoken voor de buren. Door mijn slechte woonst kan ik me op niets anders concentreren. Werkgroep 2 De Schakel, Brussel, 10 november 2009 De huur van mijn woning kost teveel. Nochtans is het een basisbehoefte. Je hebt een dak boven je hoofd nodig om te kunnen leven. De huurprijzen zouden meer gereglementeerd moeten zijn, dat iedereen er toegang toe heeft en dat er geen misbruik van gemaakt kan worden. Werkgroep 1 De Schakel, Brussel, 30 oktober 2009 Bij veel dienstverlening, zoals bij de dokter, moet je eerst betalen en krijg je het later pas terug, maar ik kan dat niet voorschieten. Ik kan mijn schulden al niet afbetalen! Werkgroep Wieder, Brugge, 18 augustus 2009 Als je in armoede zit, dan heb je geen auto. Het is 15 jaar geleden dat ik met de auto gereden heb. Daar wordt wel vrijheid mee weggehaald ook. Werkgroep Wieder, Brugge, 18 augustus ibid 8 ibid 18

19 Bovenstaande citaten van mensen in armoede getuigen van de gebrekkige toegang die zij hebben tot hun rechten. De dagelijks realiteit waarin de EU-burger zich beweegt, creëert dus een heel ander verhaal dan dat van de gelijke toegang tot de grondrechten voor iedereen. De markt en de overheersing van de economische pijler in de strategie hebben hier wellicht hun hand in gehad. Competition and market freedoms have been held sacred over the defense of fundamental rights. (EAPN, juli 2009, an EU we can trust, p. 1) EAPN pleit in dit kader voor een onderzoek van de impact van de privatisering en liberalisering van openbare diensten op de toegang tot rechten. Het prangende armoedecijfer, de hoge werkloosheid, de beperkte toegang van de zwakkeren in onze samenleving tot kwalitatieve huisvesting, tot degelijk onderwijs, tot gezondheidszorg, zorgen ervoor dat Europa met haar sociaal model aan overtuigingskracht verliest. De toegang tot de rechten wordt vaak ook bemoeilijkt door de administratieve rompslomp die erbij hoort, wat blijkt uit volgend citaat. Een sociaal Europa is heel belangrijk. Maar als het een administratief Europa wordt, zal er een muur ontstaan die ervoor zorgt dat nog meer mensen in armoede terecht komen. Bijvoorbeeld, de mutualiteiten genereren aanvullende diensten buiten het RIZIV zoals ondernemingen doen, ze vragen aan mensen administratieve ( papieren ) bewijzen om hun toegang tot een bepaald recht te geven. Maar dat remt de uiteindelijke hulp! Werkgroep La Rochelle, Roux, 25 november 2009 Dat er een groot verschil is tussen recht hebben op en ook werkelijk toegang hebben tot dat recht, wordt vaak vergeten. Op papier heb je misschien recht op een goede woning en een goede job, en alle andere rechten, maar dat is papier hé. In t echt is dat niet het geval. Werkgroep t Hope, Roeselare, 13 oktober 2009 Het probleem is hier dat de informatie niet tot bij de mensen geraakt! Als ik in schulden zat is er ook niemand naar mij gekomen om te zeggen wat ik moest doen. Het is vooral de hulpverlening die bij de mensen moet geraken, dan kan het recht nog aanwezig zijn, als het er niet geraakt, ben je er niks mee. Ik heb iemand nodig die zegt vraag dat aan of doe dit en dat. Ge kunt dat allemaal niet op eigen houtje oplossen, dat is mijn grootste frustratie. Werkgroep Wieder, Brugge, 18 augustus 2009 Hoewel de EU een Europees Sociaal Model zou hebben, lijkt dit in de praktijk vaak eerder een illusie te zijn. Daarmee staat dit Model op de helling, en daarmee ook meteen het geloof van de burgers in de EU als geheel. Zo stelt de Eurobarometer 70, die peilt naar de publieke opinie van burgers in de EU, dat Europeanen in het algemeen een negatief idee hebben over de richting van de nationale ontwikkelingen én van de EU in zijn geheel. Bovendien stelt men dat dit wantrouwen doorheen de tijd toeneemt. In augustus 2007 is 23% van de burgers het oneens over de richting van de EU, in augustus 2008 is dit aantal al gestegen tot 34%. (Eurobarometer 70, EC, december 2008) Het is geen toeval dat EAPN in haar aanbevelingsnota voor 2010 kiest voor de titel An EU we can trust, waarmee ze onder meer verwijzen naar de noodzaak om in een nieuwe strategie duidelijke vooruitgang te boeken op sociaal vlak, meer bepaald in de strijd tegen armoede en ongelijkheid. Uit de European Citizens Consultation, een bijeenkomst waarin 1605 EU-burgers bevraagd werden over de verwachtingen die zij hebben ten opzichte van de EU, blijkt bovendien dat men van de EU verwacht dat ze zich sterk engageert en bezighoudt met de sociale pijler. (European Citizen s Consultation, 2009) 19

20 In 26 [out of 27] consultations, concerns about the social situation in Europe were discussed. Issues raised included the consequences of demographic change, problems with current healthcare systems, fears of declining living standards and weak protection of the socially disadvantaged. [ ] In 25 [out of 27] consultations, people voiced serious concerns about the economic and financial crisis, and its consequences for the competitiveness of the EU, potentially leading to an increasing poverty and unemployment. [ ] In 10 consultations, the security situation was mentioned as a concern by the participants. (European Citizen s Consultation, 2009, p.5) De Europese Unie lijkt via haar beleid de trend te zetten die ons steeds verder weg duwt van datgene wat wij als burgers en inwoners van de EU verwachten. Ook in de vele gesprekken die we voerden met mensen in armoede, kwam de angst voor de toekomst en de richting die de EU uitgaat, vaak terug. De angst voor een eenzijdige economische benadering van de EU is groot. Alles draait in de definitie van de Lissabonstrategie rond economie, dit is puur economisch bekeken, dan kan je onmogelijk rekening houden met het milieu en het sociale. Overleggroep Werk en Sociale Economie, Brussel, 2 juli 2009 Duurzaamheid en sociale samenhang, die woorden zijn erbij gezet om het wat te verzachten, kijk naar hoeveel woorden naar de economie gaan in de definitie. Overleggroep Werk en Sociale Economie, Brussel, 2 juli 2009 Deze bezorgdheden worden ook door tal van middenveldorganisaties op regionaal, nationaal en zelfs Europees niveau geuit. De Spring Alliance 9 bijvoorbeeld is een platform van verschillende Europese organisaties uit het maatschappelijk middenveld die hun krachten bundelen om de EU te overtuigen in haar beleid eerst te denken aan de mens en de planeet. Met de slogan put people and planet first, klagen ze de eenzijdige economische invalshoek van de EU aan. Ook wij pleiten voor een heroriëntering en het opnieuw installeren van een evenwicht tussen de drie verschillende pijlers. Wij willen een EU die ons zekerheid biedt, we moeten op de EU kunnen vertrouwen en bouwen. We willen een democratische EU, waarin naar iedereen geluisterd wordt. We moeten er zeker van zijn dat de EU waartoe wij ons engageren, de belangen behartigt van elk individu dat daarbinnen leeft. De EU mag ons geen gevoel geven van verdwaaldheid of aan je lot overgelaten worden. 9 Bestaande uit the European Environmental Bureau, the European Trade Union Confederation, Social Platform en Concord. 20