NLR Onderzoeksprogramma

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "NLR Onderzoeksprogramma 2016-2019"

Transcriptie

1 NLR Onderzoeksprogramma CONCEPT 1 oktober 2015

2

3 -3- Inhoudsopgave Inleiding 5 1 Topsector High Tech Systemen en Materialen Road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space Bijdrage decentrale overheden aan Topsector HTSM: NEVASCO 13 2 Maatschappelijk thema Logistiek en Mobiliteit 14 3 Maatschappelijk thema Defensie 15 4 NLR Programma voor Kennis voor Beleid: Topsector High Tech Systemen en Materialen Aerostructures Engine subsystems and components Maintenance, Repair and Overhaul (MRO) Aircraft Systems Future Concepts Space 26 5 NLR Programma voor Kennis voor Beleid: Thema Logistiek en Mobiliteit ATM-programma Luchtvaartveiligheidsprogramma Milieuprogramma Navigatie en remote sensing 35 6 NLR Programma voor Kennis voor Beleid: Thema Defensie Luchtwaardigheid, Certificatie en Kwalificatie (LCK) Simulatie Instandhouding van militaire luchtvaartuigen Adaptief luchtoptreden in irreguliere conflicten OT&E en invoering F Kennis als Vermogen (Key Enabling Technologies) 43 A Luchtvaartveiligheid 44 B Air Traffic Management en luchthavens 45 C Human Effectiveness 47 D Milieu en beleidsondersteuning 48 E Avionicatechnologie 50

4 -4- F Vliegtuigsystemen en vliegproeven 51 G Defensiesystemen 53 H Ruimtevaartsystemen 55 I Levensduurbewaking en innovatieve ontwerpmethoden 56 J Platformtechnologie en Flight Physics 57 K Composieten- en constructietechnologie 59 L Testen en evalueren van constructies 61 Faciliteiten als Vermogen (Key Enabling Facilities) 63 M Air Traffic System-simulatoren 64 N Vluchtnabootsers en missiesimulatiefaciliteiten 65 O Laboratoriumvliegtuigen 66 P Aerospace Systems-faciliteiten 67 Q Prototypefabricage- en testfaciliteiten 69 R Aero- en engineering testfaciliteiten 70 S Windtunnels 72 Bijlage 1 Relatie tussen de beleidsartikelen en activiteiten van de overheid, de thema s en de NLR-programma s voor Kennis voor Beleid 73 Bijlage 2 Afkortingen, organisaties, apparatuur e.d. 75 (76 pagina s totaal)

5 -5- Inleiding Het kabinet heeft eind 2014 de Toekomstvisie Wetenschap aan de Tweede Kamer aangeboden. Deze visie zal aandacht besteden aan de samenhang en de versterking van de samenwerking tussen het fundamenteel en het toegepast onderzoek. Het kabinet stelt met kennisinstellingen, bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties op basis van deze wetenschapsvisie een Nationale Wetenschapsagenda op waar de toekomstige thema's voor de wetenschap in staan. De gezamenlijke ambitie van het kabinet en de kenniscoalitie (waaronder de TO2-onderzoeksinstellingen zoals het NLR) is om te komen tot een agenda waarin keuzes worden gemaakt voor maatschappelijke thema s en wetenschappelijke topgebieden. Eind 2015 moet er een voorstel voor de Nationale Wetenschapsagenda liggen. De Nationale Wetenschapsagenda zoekt aansluiting bij bestaande onderzoeksagenda s zoals het Europese onderzoeksprogramma Horizon Op termijn zal de Nationale Wetenschapsagenda doorwerken in de ontwikkelingsrichting van de nationale onderzoeksinstituten en in investeringen in grote onderzoeksfaciliteiten. Een uitvloeisel van de Visie Toegepast Onderzoek, die door het ministerie van Economische Zaken naar aanleiding van Kamervragen in 2013 is opgesteld, is onder andere dat alle toegepast onderzoeksorganisaties, zoals verenigd in TO2-verband, een zelfevaluatie dienen uit te voeren op basis van de vraag wat de impact is van hun activiteiten op maatschappelijk, economisch en technologisch terrein. Het doel van de Kennis Impact Audit (KIA) is om met behulp van de zelfevaluatie in kaart te brengen welke impact het NLR heeft, en hierop een beoordeling te laten uitvoeren door een onafhankelijke, internationaal samengestelde, auditcommissie; het doel is verder om advies en aanbevelingen van deze auditcommissie te verkrijgen voor versterking van de betekenis die het NLR kan hebben voor de Nederlandse en Europese innovatie-infrastructuur. Deze audit heeft in juni 2015 plaatsgevonden. De conclusie van de internationale commissie is dat het NLR een grote maatschappelijke, economische en technologische impact heeft. Dat betekent dat het NLR de gewenste invloed heeft: toegepast onderzoek verrichten en daarmee oplossingen aandragen voor maatschappelijke uitdagingen. Op 26 maart 2015 heeft de Automated Composite Manufacturing (ACM) Pilot Plant zijn deuren geopend in Flevoland. In dit Field Lab zijn de werkzaamheden gericht op het doorontwikkelen van geautomatiseerde fabricageprocessen voor composieten die door middel van harsinjectie (RTM) worden vervaardigd. Het is een initiatief van Fokker Landing Gear en het NLR. De nieuwe faciliteit wordt alom gezien als een belangrijke stap om de hoogwaardige kennis over composieten in Nederland uit te bouwen. In bredere zin richt de Pilot Plant zich op de productie van industriële harsen die met composiet vezels worden versterkt.

6 -6- Het beschikt daartoe over ultramoderne apparatuur, waaronder één van de grootste gerobotiseerde vlechtmachines voor composiet vezels in Europa. Het is tot stand gekomen door middel van een Publieke-Private Samenwerking tussen Fokker Landing Gear en het NLR, in nauwe samenwerking met het ministerie van Economische Zaken, de provincie Flevoland en de gemeente Noordoostpolder. Het Logistiek Centrum Woensdrecht (LCW) en het NLR breiden hun samenwerking uit op het gebied van de instandhouding van wapensystemen van de Luchtmacht. Hiervoor zal LCW intensief gebruik maken van NLR's diepgaande kennis en hoogwaardige technologie. Het NLR werkt intussen al op locatie samen met de afdeling Programma Management van het LCW die binnen de Luchtmacht de regie voert over de instandhouding van de wapensystemen. Focus hierbij ligt op de permanente identificatie van componenten die de beschikbaarheid van de vloot en/of de kosten nadelig beïnvloeden. Het ministerie van EZ heeft aan de TO2-instituten in 2015 een aanvullend budget ter beschikking gesteld ter compensatie van de korting op de Rijksbijdragen Dit zogeheten TO2-flexbudget moet worden ingezet voor zeven samenwerkingsprogramma s tussen de TO2- instituten gericht op de in Horizon 2020 geformuleerde maatschappelijke uitdagingen, waaronder het programma Slim, groen en geïntegreerd vervoer dat zich richt op synergie in kennisontwikkeling voor autonoom vervoer op de weg, over water en door de lucht. Een ander programma is Veilige samenleving waarvan het NLR de trekker is. Dit programma betreft onder andere onderwerpen met betrekking tot de bescherming tegen criminaliteit en terrorisme. Op de TO2-dag in mei 2015 zijn specialisten uit wetenschap, overheid en bedrijfsleven bij elkaar gekomen om de huidige status en toekomst van de zeven programma s te bespreken. Daarbij zijn kennisvragen geïdentificeerd waaraan de TO2-instituten een onderscheidende bijdrage kunnen leveren en waarbij een stevige link bestaat met het fundamenteel onderzoek. Het vorige kabinet heeft besloten de subsidies voor onderzoek, die werden gealloceerd via de Technologische Top Instituten (TTI), te beëindigen en het onderzoek voor topsectoren vorm te geven met de bestaande publieke kennisinfrastructuur. In dit kader hebben TNO en NLR een meerjarig strategisch programma voor de transitie van TTI M2i uitgewerkt: TTI-transitie Materialen. Het programma zal in de komende jaren worden uitgevoerd. De Nederlandse overheid neemt een positieve grondhouding aan met betrekking tot ruimtevaart. In dat kader is er een Small Business Innovation Research (SBIR)- Ruimtevaartfonds opgericht in het raamwerk van de TKI-regeling. Het biedt Nederlandse bedrijven de mogelijkheid bestaande kennis om te zetten in een succesvol product. Het NLR kan daar met zijn ruimtevaart capabilities in ondersteunen. De divisie Luchtverkeer van het NLR is voortaan Aerospace Operations genaamd, omdat die benaming meer recht doet aan de capabilities en onderzoeksterreinen van deze divisie.

7 -7- In het voorliggende NLR-onderzoeksprogramma dat in het kader van de vraaggestuurde programmering voor de overheid wordt uitgevoerd wordt onderscheid gemaakt tussen: Kennis voor Beleid Dit betreft middellange termijn onderzoek (twee tot vijf jaren) op het gebied van economische en maatschappelijke vraagstukken van significant belang voor het bedrijfsleven en andere sectorpartijen (inclusief TKI-samenwerkingsprojecten) en op het gebied van beleidsvraagstukken van de overheid. Kennis als Vermogen Dit betreft lange termijn onderzoek (langer dan vijf jaren), op initiatief van het NLR, gericht op het in stand houden en ontwikkelen van kennis die het NLR in staat stelt toekomstige industriële vragen en beleidsvragen te kunnen beantwoorden; vragen die nog niet helder of slechts ten dele zijn gearticuleerd. Hierbij dient uitdrukkelijk gedacht te worden aan toekomstige vragen vanuit het bedrijfsleven die in het verlengde liggen van de road-maps van de Topsector High Tech Systemen en Materialen, en maatschappelijke thema s gekoppeld aan het Logistiek en Mobiliteitprogramma en het Defensie-programma. Faciliteiten als Vermogen Dit betreft de ontwikkeling van de grote onderzoeks- en testfaciliteiten, benodigd voor het (kunnen) uitvoeren van bovengenoemde programma s enerzijds en van onderzoeksopdrachten voor industrie, civiele en militaire luchtvaartoperators en overheid anderzijds. De grote onderzoeks- en testfaciliteiten (Faciliteiten als Vermogen) en de kennis van het NLR (Kennis als Vermogen) worden ingezet in de gehele Kennis voor Beleid-programmering inclusief PPS-samenwerkingsprojecten. Kennis als Vermogen en Faciliteiten als Vermogen ondersteunen het vraaggestuurde KvB-programma dat gekoppeld is aan de road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space van de Topsector HTSM. In het deelprogramma Kennis voor Beleid is de vraagarticulatie van de betrokken departementen leidend op basis van de thema s (topsectoren en maatschappelijke thema s) met bijbehorende kenmerkende activiteiten waarlangs de vraagprogrammering en financiering van het onderzoek bij de kennisinstellingen zullen plaatsvinden. De thema s waarbij het NLR als betrokken kennisinstelling staat genoemd en de betrokken regievoerende ministeries zijn: Thema (topsector) High Tech Systemen en Materialen (EZ); Thema (maatschappelijk thema) Logistiek en Mobiliteit (IenM); Thema (maatschappelijk thema) Defensie (Def).

8 -8- Dit heeft geresulteerd in zes NLR-programma s voor het thema High Tech Systemen en Materialen, vier NLR-programma s voor het thema Logistiek en Mobiliteit, en vijf NLRprogramma s voor het thema Defensie. In het deelprogramma Kennis als Vermogen wordt rekening gehouden met marktomstandigheden die door de Nederlandse industrie onder andere worden geuit op de bijeenkomsten van de NLR Adviescommissies en Adviesraad. In het deelprogramma Faciliteiten als Vermogen wordt de ontwikkeling gepresenteerd van de grote onderzoeks- en testfaciliteiten. Het NLR bezit een groot aantal faciliteiten dat wordt gekenmerkt door een ruime veelzijdigheid. Ondanks dat de financiering van de faciliteiten onder druk staat wordt erkend dat de beschikbaarheid van de faciliteiten noodzakelijk is voor het kunnen uitvoeren van het Kennis voor Beleid-programma. In het voorliggende NLR Onderzoeksprogramma wordt per NLR-programma een korte beschrijving gegeven. Voorts wordt vermeld of er op hoofdlijnen belangrijke wijzigingen zijn ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Bij de KvB-programma s worden de in 2016 verwachte uit te voeren werkzaamheden en projecten vermeld, evenals de nationale samenwerkingspartners. Bij de KaV-programma s worden de inzet bij opdrachtgevers in de komende vier jaren vermeld en de samenwerkingsverbanden. Bij de secties over KaV-en FaV-programma s is ter illustratie een aantal onderwerpen van de toepassing van de hoofdkennisgebieden aangegeven. De getoonde werkzaamheden in deze onderwerpen zijn niet in alle gevallen uitgevoerd in het kader van de in het voorliggende document vermelde kennis- en faciliteitenontwikkeling.

9 -9- Topsector High Tech Systemen en Materialen 1 Topsector High Tech Systemen en Materialen De Nederlandse topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM) ontwikkelt en produceert hoogwaardige eindproducten, halffabricaten, componenten en materialen voor klanten over de hele wereld. Nederlandse hightech producten worden wereldwijd toegepast in bijvoorbeeld vliegtuigen en satellieten. In heel Nederland zijn circa mensen in de hightech sector werkzaam die in 2012 voor 45 miljard aan export hebben gegenereerd en 3,6 miljard in R&D hebben geïnvesteerd. Daarmee is deze topsector van alle andere topsectoren de grootste exporteur van goederen vanuit Nederland en goed voor ruim 50 procent van de private R&D-investeringen. Nederland, en de topsector HTSM in het bijzonder, speelt een essentiële rol in het bedenken en realiseren van oplossingen voor de wereldwijde maatschappelijke uitdagingen: Global Challenges, Smart Solutions. Een voorbeeld van hightech oplossingen voor wereldwijde maatschappelijke uitdagingen is: Smart study on Climate - Tropomi, een nieuwe norm voor meting van de luchtkwaliteit. Nederland heeft een leidende positie in aardobservatieinstrumenten. Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen zoals het NLR werken aan de ontwikkeling van het satellietinstrument Tropomi dat in 2016 de ruimte in gaat en een belangrijke rol zal spelen in klimaatonderzoek en meting van de luchtkwaliteit. Een ander voorbeeld is: TAPAS in het kader van Smart Climate and Mobility. Thermoplasten in de luchtvaartindustrie zorgen voor lichtere vliegtuigen die minder brandstof nodig hebben. Vaak worden componenten van thermoplast gemaakt, maar de ambitie is om grote vliegtuigonderdelen van thermoplast te maken. De Nederlandse vliegtuigindustrie heeft wereldwijd in de luchtvaart een leidende positie opgebouwd op het gebied van vezelversterkt thermoplastcomposiet. Nederlandse bedrijven, MKB, kennisinstituten en universiteiten werken nauw samen met Airbus in het TAPAS 2-project (Thermoplastic Affordable Primary Aircaft Structure). Zij ontwikkelen nieuwe materialen, geautomatiseerde productietechnieken en nieuwe ontwerpconcepten op het gebied van thermoplastmateriaal.

10 Road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space 1.1 Road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space In vervolg op het High Tech Systemen en Materialen (HTSM) Innovatie-contract is onder regie van het Topteam HTSM een Kennis- en innovatieagenda (KIA) opgesteld voor de periode In deze KIA maakt HTSM deel uit van het nationale kennis- en innovatiecontract De road-maps Aeronautics EU-project RECREATE (REsearch on a CRuiser Manufacturing and Maintenance en Enabled Air Transport Environment) voor vermindering van brandstofverbruik Space zijn in respectievelijk 2014 en 2015 geüpdatet en betreffen twee van de zeventien gezamenlijke road-maps die het publiekprivaat onderzoek programmeren binnen de Topsector HTSM. Het NLRonderzoeksprogramma KvB Thema HTSM is gekoppeld aan deze road-maps. Daarnaast draagt het NLR bij aan de road-maps High Tech Materials en Automotive. De Topsector HTSM is één van de sectoren waarin Nederland wereldwijd uitblinkt en is een prioriteit van de Nederlandse overheid. Het competitieve, onderscheidende vermogen van de Nederlandse vliegtuigmaak- en onderhoudssector betreft kennisintensieve en technologische niches op het gebied van de volgende vijf technologische innovatiethema's: Aerostructures; Engine subsystems and components; Maintenance, Repair and Overhaul (MRO); Aircraft systems; Future concepts. Ruimtevaart is, in het licht van zijn grensoverschrijdende aard, een exportmarkt bij uitstek. De sterke positie in de institutionele markt maakt het voor Nederlandse bedrijven mogelijk om een steeds groter aandeel te verwerven op de commerciële markt. De concurrentiepositie is met betrekking tot activiteiten in de road-map Space gericht op drie focusgebieden: High-Tech Space Instrumentation; High-Tech Space Systems and Components; Downstream Space Applications and geo-services.

11 Road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space Prioriteiten en programma s De road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space geven een beeld van de prioritaire onderzoeksvragen op de belangrijkste technologiegebieden en toepassingsdomeinen en benoemen nadrukkelijk de relevantie van de onderzoeksagenda s voor maatschappelijke uitdagingen. De prioriteiten zijn ontleend aan een pressure cooker sessie met bedrijven uit de luchtvaartsector, kennisinstellingen en de overheid die georganiseerd is bij LRN te Zoetermeer (26 oktober 2011) en sessies die georganiseerd zijn door NSO. De prioriteiten worden onderschreven in Letters of Intent die eind 2012 zijn getekend door betrokken stakeholders. In 2014 zijn in diverse kennisarena s de prioriteiten geactualiseerd door de Nederlandse industrie, kennisinstellingen en overheid. Het NLR heeft het NLR-onderzoeksprogramma Kennis voor Beleid Thema HTSM door middel van zes onderzoekslijnen (met dezelfde naamgeving als van de vijf technologische innovatiethema's, en daarbij de zesde onderzoekslijn Space ) gekoppeld aan de Topsector HTSM en de HTSM road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space NLR in de road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space Een illustratief voorbeeld van NLR-activiteiten in de road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance betreffen werkzaamheden op het gebied van thermoplasten. De Nederlandse vliegtuigindustrie heeft een leidende positie opgebouwd op het gebied van vezelversterkt thermoplast De vlechtmachine van de Automated Composites Manufacturing Pilot Plant composiet. Het NLR werkt nauw samen met Fokker Aerostructures, TenCate, Airborne Aerospace, CoDeT, DTC, KE-works, KVE Composites Group, Technobis Fiber Technologies, TU Delft, Universiteit Twente en Airbus in het vervolg op het project TAPAS 2. De NLR-werkzaamheden omvatten onder meer de ontwikkeling en integratie van huiddelen, een raamframe en een rompdeel. Daarnaast krijgt ook Structural Health Monitoring een plaats in het proces. Voorbeelden van projecten met NLR-deelname op het gebied van vliegtuigoperaties die deel uitmaken van de road-map AMM zijn de Europese Horizon 2020-projecten Personalised Airport Systems for Seamless Mobility and Experience (PASSME) en Future Sky Safety. PASSME heeft als doelstelling om industry-driven, passenger-centric nieuwe oplossingen aan te dragen ten behoeve van passagiers, luchthavens en luchtvaartmaatschappijen teneinde te

12 Road-maps Aeronautics Manufacturing and Maintenance en Space kunnen voldoen aan de groei van commerciële vluchten in Europa in de komende jaren tot aan Het doel is om de reistijd tenminste met 60 minuten te beperken door middel van integratie van informatie tussen alle stakeholders, en luchthaven- en vliegtuigoperaties zodanig te transformeren dat de reistijd tijdsefficiënt, naadloos, robuust en toegankelijk verloopt. Dit vereist significante oplossingen, zoals een realtime passenger-centric systeem voor het sturen van passagiersstromen dat input van luchthaven en passagier gebruikt om deze passagiersstromen minuten vooruit in de tijd te kunnen voorspellen. De partners in het project zullen nauw samenwerken met de luchthavens van Schiphol en Hamburg en met de KLM om de user-centred design- en evaluatiemethodologie adequaat aan te sturen. Future Sky Safety is een door de EU mede-gefinancierd project op het gebied van de veiligheid van de Europese luchtvaart; het project is gestart in Het programma voorziet in het samenbrengen van 33 Europese partners om nieuwe instrumenten en nieuwe methoden te ontwikkelen op het terrein van luchtvaartveiligheid gedurende een periode van vier jaren. De researchactiviteiten richten de focus op vier hoofdonderwerpen: 1) het verbeteren van veiligheid aan boord van vliegtuigen, 2) het reduceren van risico s van ongevallen, 3) het verbeteren van processen en technologieën om near-total control over de veiligheidsrisico s te bereiken, en 4) het verbeteren van veiligheidsperformance onder onverwachte omstandigheden. Op het terrein van de road-map Space worden nationale R&D-activiteiten gerealiseerd in samenwerking met SRON en TNO, zoals bijvoorbeeld op de gebieden Thermal Control, Structures en Ground Segment Data Processing. De werkzaamheden betreffen projecten met het MKB en hebben directe links met de NSO technology road-maps Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Het NLR Onderzoeksprogramma is voor wat betreft KvB - Thema HTSM op hoofdlijnen ongewijzigd ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogamma

13 NEVASCO 1.2 Bijdrage decentrale overheden aan Topsector HTSM: NEVASCO De vraag naar innovatieve omgevingsinformatie groeit snel. Dit is een gevolg van de toenemende druk op onze leefomgeving. Met de lancering van de Copernicussatellieten investeert Europa grote bedragen om de Europese dienstensector te positioneren op deze wereldwijde groeimarkt. Voor de Nederlandse downstream sector liggen er prima kansen binnen de marktsectoren: (offshore) Energie, Agro&Food, Ontwikkeling van steden in deltagebieden en Monitoring van kritische infrastructuur. Daarmee vormen deze downstream diensten de verbinding van de ruimtevaart met het topsectorenbeleid en de internationaal (h)erkende Nederlandse industriële sterkten. Om deze kansen te verzilveren is onder meer een versterking van de internationale concurrentiepositie van de Nederlandse downstream sector noodzakelijk. Dit proces is in gang gezet door de vorming van NEVASCO (NEtherlands Value Adders Services COllective), een nieuw samenwerkingsverband van meerdere kleinere downstream MKB s gericht op gezamenlijke dienstverlening op de internationale markt. Voor verbetering van de marktpositie is innovatie van producten en diensten en een adequate diensteninfrastructuur nodig. SensorWorld is een ecosysteem in ontwikkeling vanuit NEVASCO MKB s en (TO2-) kennisinstellingen dat invulling geeft aan a) de ontwikkeling van slimme sensortoepasssingen, en b) de definitie en ontwikkeling van een ondersteunende (big data) diensteninfrastructuur (in samenwerking met Amsterdam Science Park/ASP). Modellering van de fysische processen die zich afspelen op het land, op en in het water en in kustgebieden, en de toegankelijkheid van Copernicus-satellietdata staan hierbij centraal NLR in NEVASCO In het kader van sensordataverwerking ontwikkelt het NLR in samenwerking met ASP, de TO2-kennisinstellingen en met het downstream MKB de technologie, algoritmen en infrastructuur voor een door NEVASCO commercieel te exploiteren platform dat aan de basis staat van dienstverlening op genoemde (inter)nationale markten. Het NLR onderzoekt daarbij de kansen om SensorWorld te positioneren als Fieldlab in het kader van Smart Industry Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Het programma (GeoValley) dat aan de initiële ontwikkeling van het Geomatics Business Park ten grondslag ligt, is in 2014 succesvol afgerond. NEVASCO kan worden gezien als een landelijke opschaling van het regionale initiatief GPB waarbij nu in organisatorische èn infrastructurele zin verdergaande stappen worden gezet om massa te bereiken.

14 -14- Maatschappelijk thema Logistiek en Mobiliteit 2 Maatschappelijk thema Logistiek en Mobiliteit In de Strategische Kennis- en Innovatieagenda (SKIA) formuleert het ministerie van IenM strategische kennisvragen voor de belangrijkste thema s voor de toekomst van Nederland. De SKIA vormt samen met andere beleidsnota's de basis voor de programmering en prioriteitstelling van onderzoek binnen het departement en de kennisinstituten die aan het ministerie gelieerd zijn. Daarnaast geeft de agenda samen met de onderliggende beleidsdocumenten richting aan de onderzoeksprogrammering van het NLR. De agenda richt de aandacht en de middelen voor kennis en innovatie op zeven thema s, waarvan vooral Duurzame mobiliteit van belang is voor de onderzoeksprogrammering van het NLR. De keuze voor de thema s volgt uit een analyse van trends en ontwikkeling, afgezet tegen ambitieuze doelen van IenM. Nadrukkelijk zoekt IenM de samenwerking. Zowel met de sectorpartijen en de kennisinstellingen in de Gouden Driehoek als met belangrijke spelers in het buitenland. De voor de luchtvaart belangrijkste doelen in de IenM SKIA zijn: 1) Nederlandse economische kerngebieden zijn blijvend bereikbaar en kunnen wereldwijd met andere stedelijke regio s concurreren; 2) Personen en goederen kunnen duurzaam, veilig en binnen voorspelbare tijd worden verplaatst, ter land, te water en in de lucht. Een derde doel dat voor de luchtvaart van belang is, De energie-, water- en grondstofketens zijn gesloten, heeft betrekking op de ontwikkeling van schone en klimaatvriendelijke alternatieve brandstoffen. Ook hieraan werkt het NLR met verschillende partijen samen. De eerste twee doelen zijn nader uitgewerkt in de Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie en de hieraan gerelateerde kennisvragen zijn door het NLR opgenomen in de verschillende programmaonderdelen, gericht op innovaties voor versterking van de Nederlandse luchtvaartsector in een internationaal speelveld. De kennisontwikkeling die hieruit voortvloeit wordt gebruikt voor het beantwoorden van strategische kennisvragen en innovatieopgaven die relevant zijn voor de beleidsontwikkeling van DG Bereikbaarheid (DGB). Prioriteitsstelling van door het NLR uit te voeren onderzoek geschiedt in samenspraak met DGB. Over het algemeen zijn de te bereiken innovaties voor de luchtvaart verankerd in de door ACARE opgestelde Strategic Research and Innovation Agenda (SRIA) waarmee het Europese onderzoek in Horizon 2020 geprogrammeerd wordt.

15 -15- Maatschappelijk thema Defensie 3 Maatschappelijk thema Defensie De Koninklijke Luchtmacht (Commando Luchtstrijdkrachten (CLSK)) beschermt het Nederlandse en het buitenlandse luchtruim. De luchtmacht ondersteunt bestrijding van internationale onrust en biedt hulp bij rampen. In Nederland zorgt ze voor veiligheid vanuit de lucht. Hiervoor beschikt het krijgsmachtdeel over hooggekwalificeerd personeel, vliegtuigen, helikopters en andere wapensystemen. Nederland draagt bij aan vrede en veiligheid in de wereld. Het ministerie van Defensie koopt daarom materieel in zoals pantservoertuigen, vliegtuigen en schepen. Deze worden ingezet voor missies en oefeningen. Het ministerie van Defensie investeert jaarlijks voor ruim 1,6 miljard euro aan defensiematerieel. Het aanschaffen van materieel wordt gedaan met behulp van het Defensie Materieel Proces (DMP). Het DMP bevat regels voor aanschaffen van militair materieel, informatiesystemen en infrastructuur voor projecten vanaf 5 miljoen euro. Vanaf een projectbudget van 25 miljoen euro worden projecten opgenomen in het materieelprojectenoverzicht dat rond Prinsjesdag verschijnt. Het kabinet heeft in 2012 besloten om 18 miljard te bezuinigen als gevolg van de wereldwijde crisis. Dit heeft gevolgen voor het defensiematerieel. Het kabinet vermindert onder andere het aantal F-16 s met 19, voert 17 transporthelikopters af, en neemt het derde transportvliegtuig (DC-10) slechts tijdelijk in dienst. Ondanks dat een deel van de bezuinigingen sindsdien is teruggedraaid is de impact op de bedrijfsvoering van de krijgsmacht nog steeds groot. Met het verschijnen met de nota van de minister van Defensie In het belang van Nederland heeft het kabinet in 2013 gekozen voor de F-35. Op basis van het beschikbare budget zullen naar verwachting 37 toestellen besteld worden. Een ander voor het NLR belangrijk besluit in de nota is de keuze om over te gaan tot de aanschaf van een MALE UAV-systeem. Het NLR is op verschillende vlakken betrokken bij het F-35 project, zowel in de ondersteunende rol richting de overheid, als het feit dat het NLR contractpartij is voor de betrokken industrie. Het NLR werkt samen met Airbus Defence and Space Netherlands op het gebied van Embedded Training waarbij de vlieger in de gelegenheid gesteld wordt om te oefenen tegen computer-gegenereerde dreigingen. Op het gebied van composiet materialen en het uitvoeren van testen wordt er intensief samengewerkt met Fokker voor de in-flight opening doors, het landingsgestel en de vanghaak. Daarnaast heeft het NLR de ambitie om op het gebied van life cycle management verder bij te dragen aan de F-35 in de operationele fase.

16 -16- Topsector High Tech Systemen en Materialen 4 NLR Programma voor Kennis voor Beleid: Topsector High Tech Systemen en Materialen Inleiding Het NLR koppelt de programmering van de onderzoekslijnen van KvB HTSM aan de road-maps en regionale initiatieven van de Topsector HTSM. De vijf aeronautics onderzoekslijnen van KvB HTSM zijn, naast relevante koppeling met andere road-maps en regionale initiatieven, één op één gekoppeld aan de vijf innovatiethema s van de road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance. De zesde onderzoekslijn Space van KvB HTSM is gekoppeld aan de drie focus areas van de road-map Space. Dit is weergegeven in de onderstaande figuur. KvB HTSM heeft twee ingangen: enerzijds de nieuwe, op de road-maps van de Topsector HTSM gebaseerde ingang en anderzijds de al langer bestaande KvB-ingang met de zes onderzoekslijnen: 1. Aerostructures; 2. Engine subsystems and components; 3. Maintenance, Repair and Overhaul (MRO); 4. Aircraft systems; 5. Future concepts; 6. Space. In de hierna volgende secties worden samenvattingen van deze programma s gegeven. KvB = koppeling Aerostructures Engine subsystems and components Maintenance, Repair en Overhaul (MRO) Aircraft systems Future concepts Space Topsector HTSM Road-map Aeronautics manufacturing and maintenance Road-map Space Bijdrage aan topsector HTSM: CompoWorld Bijdrage aan topsector HTSM: NEVASCO Koppeling van de KvB-programmering aan road-maps en regionale initiatieven

17 Aerostructures 4.1 Aerostructures Programmabeschrijving Het doel van het programma is invulling geven aan de in 2014 geüpdatete road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance (thema: Aerostructures) en de in 2015 geactualiseerde road-map Space (focus area: High-tech Generieke robotcel als onderdeel van de Automated Composites space systems and Manufacturing Pilot Plant voor onderzoek naar Robot-Based Composites components) van de Topsector HTSM. Ook gaat het om het opbouwen van kennis die kan worden ingezet bij het ontwikkelen van nieuwe innovatieve constructieve concepten en geautomatiseerde fabricageconcepten voor civiele en militaire vliegtuigen die voldoen aan de door vliegtuigbouwers opgestelde targets met betrekking tot kosten en gewicht. Verder is het van belang om kennis op te bouwen die kan worden ingezet bij het ondersteunen van innovatieve fabricageconcepten door het uitvoeren van digitale simulaties. Om de Nederlandse overheid en industrie ook in de toekomst te kunnen blijven ondersteunen bij beleidsvorming en concurrerende productontwikkeling is innovatie noodzakelijk op het gebied van Direct Manufacturing technieken zoals Selective Laser Melting voor metalen, composiet materialen (bijvoorbeeld nieuwe thermoplasten, structureel textiel zoals vlechten), nieuwe fabricageprocessen zoals vacuüm harsinjectietechnieken, perstechnologie en Automated Fibre Placement NLR-werkzaamheden In het kader van een aantal PPS- en EU-projecten zullen de mogelijkheden van Automated Fibre Placement, Out-of-Autoclave processing en Robot-Based Composites Manufacturing verder worden doorontwikkeld. Op het gebied van metalen zal het in 2015 gestarte vierjarige onderzoek op het gebied van Direct Manufacturing door middel van Selective Laser Melting worden voortgezet.

18 Aerostructures Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Eind 2014 is het vierjarige PPS-programma Materials (Metals) for Addtive Manufacturing opgezet. Dit programma zal in 2016 worden voortgezet. In 2016 ligt de nadruk in het programma op het ontwikkelen van procedures en routines voor het kwalificeren van Additive Manufacturing (AM)-metalen en het certificeren van AM- processing. In 2016 zal verder worden gewerkt aan de programmalijnen in het kader van het TAPAS 2- project. Het toegepaste onderzoek zal worden voortgezet naar fabricagetechnologieën voor thermoplasten met toepassingen in vliegtuigrompen, stuurvlakken en/of vleugelpanelen en ophangpunten (pylon) voor vliegtuigmotoren. De nadruk zal hierbij liggen op het onderzoeken van de mogelijkheden van in situ consolidatie tijdens fibre placement en het ontwikkelen van een robuust en snel fibre placement proces met thermoplasten. In het kader van out-of-autoclave processen zal onderzoek worden gepleegd naar vacuüm injectie (met hoge temperatuurbestendige harssystemen) in combinatie met geautomatiseerde preform aanmaak voor kleine vliegtuigen. Door middel van de inzet van de Automated Composites Manufacturing Pilot Plant zal onderzoek worden opgestart naar robot-based composites manufacturing voor zwaarbelaste, dikwandige composiet delen Projecten (Aeronautics Manufacturing and Maintenance): uitvoering van het project Thermoplastic Affordable Primary Aircraft Structure 2 (TAPAS 2) - doorlopend vanuit 2015; EU-project: JTI Eco-design - doorlopend; EU-project: Creating Non-Conventional Laminates (CANAL) - doorlopend; EU-project: LOw COst Manufacturing and Assembly of Composite and Hybrid Structures (LOCOMACHS) - doorlopend; EU-project: Boltless assembling Of Primary Aerospace Composite Structures (BOPACS) - doorlopend; EU-project: Enabling Next Generation COmposite Manufacturing by In-Situ Structural Evaluation and Process Adjustment (ECOMISE) - doorlopend; EU-project: Engine Breakthrough Components and Subsystems (E-Break) - doorlopend.

19 Engine subsystems and components 4.2 Engine subsystems and components Programmabeschrijving Het doel van het programma is invulling geven aan de road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance (thema: engine subsystems and components). De doelstelling is verdieping van kennis van de werking van gasturbines, hun prestaties en de belasting op componenten, en het verkennen en ontwikkelen van analyse-methoden en nieuwe technologieën voor gasturbines en onderdelen met veel betere prestaties. Inconel-basisplaat waarin fabricageexperimenten worden gecombineerd met proefstaafjes om de microstructuur te onderzoeken De Nederlandse industrie heeft behoefte aan gasturbineproducten met superieure eigenschappen, niet in de laatste plaats om de concurrentie met lagelonenlanden aan te kunnen gaan. Om potentiële producten te identificeren en feasibilities en trade-off studies uit te voeren is een goede kennisbasis noodzakelijk van de gasturbine in algemene zin en de parameters die de prestaties domineren. Vanuit deze kennis en met geschikte tools, bijvoorbeeld het gasturbinesimulatieprogramma GSP, moeten de belastingen op onderdelen van de gasturbine kunnen worden gekwantificeerd vanuit een aangereikte eisenset. Leden van de Dutch Aero Engine Cluster (DAEC) hebben zich ten doel gesteld om een belangrijke stap voorwaarts te zetten door te investeren in technologie-ontwikkeling en het vernieuwen van fabricageprocessen. De ambitie is om meer ontwerpverantwoordelijkheid te nemen en een hogere plaats in de toeleveringsketen richting motorfabrikanten te bewerkstelligen NLR-werkzaamheden In 2015 is prioriteit gegeven aan onderzoek naar de aanmaak van gasturbine-onderdelen en het gedrag van de hiervoor benodigde materialen met behulp van Selective Laser Melting via het Publiek-Private-Samenwerkings-project Materials for Additive Manufacturing. Afhankelijk van de goedkeuring van de financiering zal in 2016 in het kader van het project IMPACT II worden onderzocht hoe Polymer Matrix Composites (PMC s) kunnen worden toegepast in de hete delen (200 C en 350 C) van of in de buurt van een gasturbine. In het kader van dit onderzoek zal in 2016 een aantal vlakke platen worden gemaakt en getest. Fabricagetesten zullen worden uitgevoerd voor zowel vacuüminjectie en drukinjectie. Om dit onderzoek te faciliteren zal gebruik worden gemaakt van een in 2015 aangeschafte vacuüm

20 Engine subsystems and components injectiemachine met een data-acquisitiesysteem dat de meest relevante proces parameters kan registreren (bijvoorbeeld harsafname, temperatuur in het voorraadvat en de injectieslangen, en hoogte van het vacuüm). Harssystemen welke zullen worden onderzocht zijn cyanaat-esters, Polyimides, Bismalimide (BMI) en Benzoxazines Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Het onderzoek in dit programma zal voornamelijk plaatsvinden via Publiek-Private Samenwerkings (PPS)-projecten. Het voorgestelde project IMPACT II is een samenwerkingsproject van meerdere deelnemers waarin deze partijen elk hun eigen kosten financieren Projecten PPS-project: Materials for Additive Manufacturing - doorlopend vanuit 2015; EU-project: Engine Breakthrough Components and Subsystems (E-Break) - doorlopend; (Voorgesteld) samenwerkingsproject: IMPACT II - nieuw.

21 Maintenance, Repair and Overhaul (MRO) 4.3 Maintenance, Repair and Overhaul (MRO) Programmabeschrijving Het doel van het programma is invulling geven aan de road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance (thema: Maintenance, Repair and Overhaul). De doelstelling is het opbouwen en verdiepen van kennis en ontwikkelen van methodieken om nieuwe gasturbinecomponenten te ontwerpen en te fabriceren of gebruikte componenten te Engine replacement parts repareren. Ook betreft de doelstelling de identificatie en opbouw van kennis van innovatieve automatiseringsmethoden en -technologieën om de Nederlandse gasturbine-onderhoudsbedrijven zo efficiënt mogelijk te ondersteunen. Door de toenemende complexiteit en integratie van multidisciplinaire hybride systemen in vliegtuigen en helikopters is optimalisatie en automatisering van onderhoudsprocessen steeds belangrijker en essentiëler voor de industrie en gebruikers. Samen met de MRO-industrie en gebruikers zal onderzoek worden verricht ter ontwikkeling van geschikte technologische oplossingen, tools en methodes NLR-werkzaamheden Er zijn op dit moment geen specifieke werkzaamheden voor 2016 gedefinieerd. Indien projecten worden gerealiseerd zullen de werkzaamheden zich voornamelijk richten op het ontwikkelen van technologie, zoals modellering van faalgedrag, etc. voor hoge temperatuur-materialen en -coatings Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Gezien de onzekerheid in de realisatie van het onderzoek zijn er geen wijzigingen aan te geven ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Projecten Er zijn geen specifieke projecten gedefinieerd voor 2016.

22 Aircraft Systems 4.4 Aircraft Systems Programmabeschrijving Het doel van het programma is invulling geven aan de in 2014 geüpdatete road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance (thema: Aircraft systems). De luchtvaart is aan voortdurende verandering onderhevig door de invoering van nieuwe functies, nodig Optimalisatie van vliegtuigbekabeling is één van de onderwerpen in het KvB-programma Aircraft Systems om aan de meest recente eisen op het gebied van regelgeving, capaciteit, milieu en passagierscomfort te kunnen voldoen. Nederland telt een aantal industriële spelers die op wereldniveau actief zijn op het gebied van Aircraft Systems en zich moeten kunnen onderscheiden van hun concurrenten. Ten behoeve van het waarborgen van een competitieve, lange termijn positie in de toeleveringsketen moeten Nederlandse ondernemingen hun zelfscheppende design en build competenties versterken. De Nederlandse industrie heeft de ambitie om ook in de toekomst systeemcomponenten te kunnen blijven toeleveren aan internationale vliegtuigprogramma s. Elektrische installaties aan boord van vliegtuigen zullen in de komende jaren significante wijzigingen ondergaan, en vliegtuigsystemen zullen een steeds crucialere rol vervullen aan boord van vliegtuigen NLR-werkzaamheden Het programma is erop gericht om de kennis, expertise en innovatie op het gebied van luchtvaartsystemen verder te ontwikkelen en aan te scherpen in nauw overleg met en ten behoeve van het versterken van de concurrentiepositie van de Nederlandse industrie. Dit wordt in 2016 vormgegeven door middel van publiek-private samenwerking op de volgende gebieden: Systemen voor milieuvriendelijke (groene) vliegtuigen: - Modulaire systemen (avionica, elektromechanische actuatoren, elektrisch aangestuurde subsystemen); - Geïntegreerde vliegtuigbekabelingssystemen; - Antenne-, besturings- en trainingssystemen. Systemen ter bevordering van de veiligheid van vliegtuigen: - Communicatie-, navigatie- en surveillancesystemen; - Sensorsystemen (radar, optisch, akoestisch); - Cockpitdisplaysystemen; - Veiligheidssystemen.

23 Aircraft Systems Systeemontwerpmethoden en hulpmiddelen: - Certificatiespecificaties en gerelateerde regelgeving; - Optimalisatie van luchtwaardigheidscertificatie; - Innovatieve systeemcertificatie; - Modelgebaseerd ontwerpen en toepassing van moderne softwaretechnologie in vliegtuigen; - Instrumentatiesystemen (ten behoeve van compliance finding) Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Het programma Aircraft Systems is op hoofdlijnen ongewijzigd ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Projecten Clean Sky 2 core partner project: Advanced Modular Architecture for electrical distribution Integrated with Avionics (AMALIA) (mits het voorstel voor het project geselecteerd wordt) - nieuw; Clean Sky 2 core partner project: Dynamically Scaled Flight Testing (vliegproeven met behulp van schaalmodellen) (mits het voorstel geselecteerd wordt) - nieuw; EU-project: Flight Test for Runway Excursion (Future Sky) - nieuw; EU-project: Advanced Cockpit for Reduction of Stress and Workload (ACROSS) - nieuw; EU-project: Electro Mechanical Actuators (ACTUATION 2015) - doorlopend vanuit 2015; EU-project: Large scale demonstration of the future electronics platforms (ASHLEY) - doorlopend; EU-project: 2nd Generation Active Wing Active Flow- Loads & Noise control on next generation wing (AFLoNext) - doorlopend; Elektromagnetische overspraak tussen kabels in vliegtuigen (Crosstalk) - doorlopend; Flexibility in cable bundles (Efficient methodology for flexibility in cable bundles) - nieuw; Thermische analyses van vliegtuigbekabeling - doorlopend.

24 Future Concepts 4.5 Future Concepts Programmabeschrijving Het doel van het programma is invulling geven aan de in 2014 geüpdatete road-map Aeronautics Manufacturing and Maintenance (thema: Future concepts). Daartoe wordt kennis opgebouwd over het ontwikkelen van nieuwe innovatieve en multifunctionele constructies voor civiele vliegtuigen die bijdragen aan door overheid opgestelde targets met betrekking tot het reduceren van het brandstofverbruik en verminderen van de uitstoot van schadelijke gassen. Het zal uit het oogpunt van concurrentiekracht gezien noodzakelijk worden om energiezuinige concepten voor straalvliegtuigen te introduceren en om een deel van het luchttransport te realiseren met energiezuinige propellervliegtuigen. In de Strategic Research Agenda - 2 nd edition van ACARE zijn voor brandstofbesparing, geluidsreductie en reductie van schadelijke uitlaatgassen kwantitatieve doelstellingen vastgelegd die ook door de Europese vliegtuigindustrie worden onderschreven. Een significante brandstofbesparing kan worden gerealiseerd door over te gaan op innovatieve vleugeltechnologieën. Er wordt kennis opgebouwd op de relevante flight physics kennisgebieden en er worden vernieuwende technologieën onderzocht op directe toepasbaarheid. Een significante geluidsvermindering aan de bron kan alleen worden gerealiseerd door zowel het propeller- en motorgeluid als het airframe noise te reduceren NLR-werkzaamheden In 2016 werkt het NLR samen met Nederlandse partners in het EU-project Clean Sky JTI Smart Fixed Wing Aircraft (SFWA) aan ontwerp-, analyse- en testmethodologie, waarbij readiness van ontwikkelde technologieën worden gedemonstreerd in samenwerking met voor de Nederlandse industrie belangrijke OEM s. Tegelijkertijd worden in 2016 andere werkzaamheden in het kader van Clean Sky 2 uitgevoerd, waarbij het NLR deelneemt als onderdeel van diverse consortia. Een voorbeeld daarvan is het project Thermoplastic Affordable Primary Aircraft Structure 2 (TAPAS 2) project waarin technologie wordt ontwikkeld ten behoeve van toekomstige, grootschalige toepassingen van thermoplastische composieten. Het doel is om de Nederlandse industrie te positioneren voor toekomstige programma s van Airbus en voor programma s voor kleinere vliegtuigen zoals zakenjets.

25 Future Concepts Ook werkt het NLR aan het Horizon 2020-project Aircraft 3rd Generation MDO for Innovative Collaboration of Heterogeneous Teams of Experts (AGILE) dat zich in consortiumverband richt op vliegtuigontwerpprocessen waarbij verschillende tools in een supply chain met elkaar praten. In 2016 zal verder gewerkt worden aan het verder ontwikkelen van efficiënte energieconcepten voor de luchtvaart en spin-off toepassingen daarbuiten Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma Werkzaamheden in het kader van Clean Sky 2 zullen een vervolg en uitbreiding krijgen Projecten Horizon 2020-project Aircraft 3rd Generation MDO for Innovative Collaboration of Heterogeneous Teams of Experts (AGILE) - nieuw; Horizon 2020-project Personalised Airport Systems for Seamless Mobility and Experience (PASSME) - doorlopend vanuit 2015; Clean Sky JTI Smart Fixed Wing Aircraft - doorlopend; Clean Sky 2, ITD of Innovative Aircraft Demonstration Platforms (IADP)- onderdelen waaraan diverse Nederlandse consortia deelnemen - doorlopend.

26 Space 4.6 Space Programmabeschrijving Het programma Space richt zich op de in 2015 geüpdatete road-map Space zoals opgesteld vanuit de topsector HTSM. Daarbij richt het programma zich zowel op upstream als downstream aspecten en sluit daarmee aan bij de behoefte van nationale bedrijven die in de ruimtevaart actief zijn. Zowel technologie voor satellietsystemen en bijbehorende instrumenten, subsystemen en componenten, als het gebruik van de satelliet payload data en daarvan afgeleide diensten komen aan de orde. Samenwerking met de industrie vindt plaats door middel van publiekprivate samenwerking en opdrachten die met de industrie en/of andere onderzoeksorganisaties worden uitgevoerd voor ESA of in het kader van nationale of EU-programma s. De specifieke onderwerpen uit het NLR programma sluiten aan bij de productgerichte road-maps zoals die in 2013 onder leiding van het NSO zijn geactualiseerd en waarin het bedrijfsleven in samenwerking met NLR haar plannen heeft vastgelegd. Het NLR draagt als kennisonderneming bij aan de doelstellingen van de diverse road-maps door kennis op te bouwen en technologie te ontwikkelen op de volgende specifieke terreinen: On-board dataprocessing Ontwikkeling van space qualified avionica (hardware en software) voor satellietsystemen. Deze avionica is primair gericht op de dataprocessing voor het instrument (de payload ) zoals die zich aan boord van de satelliet bevindt. Warmtehuishouding Het NLR ondersteunt de Nederlandse industrie op thermisch gebied bij subsysteemontwerp en bij de ontwikkeling van de thermische componenten ten behoeve van het beheersen van de warmtehuishouding van satellieten. Tevens kan de aanwezige kennis worden ingezet voor de ontwikkeling met Nederlandse bedrijven van thermal control systems. Electrical Ground Support Equipment (EGSE) Het NLR ontwikkelt kennis en technologie voor Electrical Ground Support Equipment (EGSE) zowel op het gebied van simulatie als op het gebied van EGSE-hardware en interfacing met de satellietsubsystemen die item-under-test zijn.

27 Space Satellietclustertechnologie Om de Nederlandse industrie te kunnen ondersteunen bij de ontwikkeling van satellietsystemen, ontwikkelt en onderhoudt het NLR kennis over het totale ruimtevaartsysteem in samenwerking met de TU Delft. Structuurdelen satellieten en geleidende composieten structuren Dit betreft een onderdeel van de onderzoekslijn Aerostructures. Grondsegment dataprocessing, satellietnavigatie en aardobservatie Ontwikkeling van kennis en technologie gerelateerd aan de dataverwerking van satellietdata gericht op economisch, maatschappelijk en wetenschappelijk relevante toepassingen voor bedrijven die dergelijke downstream toepassingen ontwikkelen NLR-werkzaamheden In 2016 concentreren de werkzaamheden zich op een aantal deelgebieden: Thermal Control Systems; GNSS with critical performance; Space Structures & Materials; Small Satellite (Constellations): o Small Satellite Launcher (Horizon 2020 SMILE-project); o (Inter-)satellite communication (for small satellites with array antennas); o RF-instrumentontwikkeling (PanelSAR flankerend); o In orbit validatie (van de NLR micro-parallelle pomp). Next generation reaction wheels; Next generation algoritmes voor ontsluiting en processing van Big Earth Data Belangrijke wijzigingen ten opzichte van het NLR Onderzoeksprogramma De belangrijkste wijziging in het programma is de plaatsing in 2016 van de activiteiten in het gedachtegoed van Smart Industry / Industrie 4.0: ruimtevaarttoepassingen worden naadloos geïntegreerd met The Internet of Things / The Internet of Services Projecten EU Horizon 2020: SMILE-project ten behoeve van een Small Sat Launcher - nieuw; Strategische ontwikkelingen van gepompte koelsystemen in Europa (gepland) - nieuw; Nieuwe projectvoorstellen in het kader van EU Horizon 2020 Space (gepland) - nieuw.

28 -28- Thema - Logistiek en mobiliteit 5 NLR Programma voor Kennis voor Beleid: Thema Logistiek en Mobiliteit Inleiding Om de toenemende concurrentie het hoofd te kunnen blijven bieden werkt de Nederlandse luchtvaartsector nauw samen met overheid en kennisinstellingen aan de ontwikkeling en innovatie van betrouwbare, veilige en duurzame mobiliteit door de lucht. Het luchtverkeer is een belangrijk element van het totale transportsysteem van passagiers en hoogwaardige goederen voor snel vervoer over grote (intercontinentale) afstanden. Verbeteringen in de luchtvaart vragen om een internationale aanpak, zoals bijvoorbeeld in het kader van SESAR en FABEC. Het vraaggestuurd programma Logistiek en Mobiliteit bij het NLR is maximaal ingericht om tegemoet te komen aan de maatschappelijke en economische aspecten van het luchttransport en in het bijzonder aan de aspecten die samenhangen met de nationale en internationale ontwikkeling van het luchtverkeer. In mondiaal perspectief is Nederland al jarenlang een bijzonder sterke luchtvaartnatie die erin geslaagd is een bijzonder goed netwerk van luchtverbindingen te ontwikkelen. Dit netwerk speelt een belangrijke rol in de internationale bereikbaarheid van Nederland, en daarmee van onze economische ontwikkeling. De Nederlandse overheid heeft dit altijd van groot belang gevonden en om die reden gefaciliteerd. Tegelijkertijd stelt de overheid ook de kaders. Met luchtvaart zijn immers ook publieke belangen gemoeid. Het is aan de overheid om alle belangen af te wegen, van economische belangen tot milieu, leefbaarheid, ruimtelijke ordening en veiligheid. De maatschappelijke vraagsturing op het gebied van Mobiliteit/ Bereikbaarheid is gekoppeld aan de Topsector Logistiek om zo kennis, maar vooral innovatie zo veel mogelijk ten dienste te stellen aan de agenda s van deze topsector. Hierdoor komen de kennis- en innovatiebehoeften voor het versterken van de Topsector Logistiek én voor een robuust, veilig en duurzaam mobiliteitssysteem samen en is synergiewinst mogelijk. Het NLR zorgt voor up-to-date kennis op het gebied van lucht- en ruimtevaart die IenM nodig heeft om beleid te kunnen maken en uitvoeren. IenM heeft deze kennisopbouw zelf niet (meer) in huis om een wetenschappelijk goed gefundeerd beleid te maken. De specifieke kennisvragen worden uiteindelijk door het NLR (in samenwerking met IenM) vertaald in onderzoeksvragen en in onderzoeksprogramma s. IenM kent voor het onderdeel Luchtvaart vier kennisprogramma s: 1. ATM-programma; 2. Luchtvaartveiligheidsprogramma; 3. Milieuprogramma; 4. Navigatie en remote sensing. In de hierna volgende secties worden samenvattingen van deze programma s gegeven.

Kansen voor groei. Nederland aan kop in luchten ruimtevaart

Kansen voor groei. Nederland aan kop in luchten ruimtevaart Kansen voor groei Nederland aan kop in luchten ruimtevaart Partners in groei Internationaal liggen er grote kansen voor groei van de Nederlandse lucht- en ruimtevaart; met positieve effecten voor werkgelegenheid,

Nadere informatie

Topsector HTSM. Innovatie Contract LRN Subthema (Aero)space

Topsector HTSM. Innovatie Contract LRN Subthema (Aero)space Topsector HTSM Innovatie Contract LRN Subthema (Aero)space Netwerkmeeting NSO 28-10-2011 1 Inhoud HTSM en LRN Wat is een innovatiecontract? Hoe ziet de organisatie eruit? Hoe gaat de werking in de Gouden

Nadere informatie

Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen

Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Amandus Lundqvist Voorzitter Topteam HTSM 21 maart 2014 Topteam HTSM advies toename private én publieke

Nadere informatie

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Roadmap 2.0 Aanleiding en context Status Roadmaps 2.0 Evaluatie Hoe verder? Waarom Roadmap 2.0; het budget Consequenties van het beleid en in

Nadere informatie

Smart Industries, Smart Connections Leo Esselman, Financieel directeur NLR, Kernteamlid cluster maakindustrie Amsterdam Economic Board Innovatie

Smart Industries, Smart Connections Leo Esselman, Financieel directeur NLR, Kernteamlid cluster maakindustrie Amsterdam Economic Board Innovatie Smart Industries, Smart Connections Leo Esselman, Financieel directeur NLR, Kernteamlid cluster maakindustrie Amsterdam Economic Board Innovatie Ontketend - 10 sept 2015 Innovatie Ontketend: Smart Industries,

Nadere informatie

Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020

Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Martin Bakker, november 2013 Samenvatting Het nieuwe kaderprogramma voor onderzoek & innovatie van de Europese Unie, Horizon 2020, geeft een breed scala

Nadere informatie

Nederland: de Maritieme Wereldtop

Nederland: de Maritieme Wereldtop 1 Nederland: de Maritieme Wereldtop Veilig, duurzaam en economisch sterk Maritiem Cluster in de Topsector Water: Innovatiecontract en Topconsortium Kennis en Innovatie V2.0, Samenvatting, 23 december 2011

Nadere informatie

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek.

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek. 00 Ruimtevaart in Nederland en in Europa - Kort resume van de Nederlandse positie. Aandacht voor de komende Ministersconferentie van de European Space Agency (ESA) In december 2014 vindt de ESA Ministersconferentie

Nadere informatie

Innovatiecontract High Tech Systemen & Materialen. Bart Reijnen Voorzitter SpaceNed

Innovatiecontract High Tech Systemen & Materialen. Bart Reijnen Voorzitter SpaceNed Innovatiecontract High Tech Systemen & Materialen Bart Reijnen Voorzitter SpaceNed NSO Netwerkbijeenkomst, 10 april 2012 Voortgang sinds NSO Netwerkbijeenkomst oktober 2011 Roadmap Aerospace in 2 delen:

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 14536 17 juli 2012 Regeling van de Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie van 9 juli 2012, nr. WJZ / 12079119,

Nadere informatie

Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie

Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie Institute for Aerospace Maintenance Maastricht (IAMM) Kennis als wapen in mondiale concurrentie 11 december 2014 Het project EUregio Life Cycle Costing (EULC2) is mede mogelijk gemaakt door bijdragen van

Nadere informatie

NSO presentatie Big Science Industry Day 16 oktober 2013 Joost Carpay Netherlands Space

NSO presentatie Big Science Industry Day 16 oktober 2013 Joost Carpay Netherlands Space 1 NSO presentatie Big Science Industry Day 16 oktober 2013 Joost Carpay (j.carpay@spaceoffice.nl; Netherlands Space www.spaceoffice.nl) Office Netherlands Space Office (NSO) Ruimtevaartorganisatie van

Nadere informatie

Topsectoren aanpak en de Nederlandse Defensie & Veiligheid gerelateerde industrie. Samen naar de top!

Topsectoren aanpak en de Nederlandse Defensie & Veiligheid gerelateerde industrie. Samen naar de top! Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie Topsectoren aanpak en de Nederlandse Defensie & Veiligheid gerelateerde industrie Samen naar de top! Drs. G.M. Landheer Directeur Topsectoren en Industriebeleid

Nadere informatie

MKB-innovatiestimuleringsplan 2016 voor de topsector HTSM (en ICT) Utrecht, 5 februari 2016

MKB-innovatiestimuleringsplan 2016 voor de topsector HTSM (en ICT) Utrecht, 5 februari 2016 MKB-innovatiestimuleringsplan 2016 voor de topsector HTSM (en ICT) Utrecht, 5 februari 2016 MKB-Innovatiestimuleringsplan voor de topsector HTSM - 1 - Inleiding: De topsector High Tech Systemen en Materialen

Nadere informatie

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoudsopgave Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 1 Inleiding en werkwijze

Nadere informatie

SAMENVATTING NOTA. Defensie Industrie Strategie

SAMENVATTING NOTA. Defensie Industrie Strategie SAMENVATTING NOTA Defensie Industrie Strategie NOTA Defensie Industrie Strategie 1 Samenvatting De veiligheidssituatie in de wereld is verslechterd. Europa moet zelf meer doen om de eigen veiligheid te

Nadere informatie

Topsectoren. Hoe & Waarom

Topsectoren. Hoe & Waarom Topsectoren Hoe & Waarom 1 Index Waarom de topsectorenaanpak? 3 Wat is het internationale belang? 4 Hoe werken de topsectoren samen? 5 Wat is de rol voor het MKB in de topsectoren? 6 Wat is de rol van

Nadere informatie

Inschrijfformulier NAG (2017)

Inschrijfformulier NAG (2017) Advancing your Aerospace and Airport Business Inschrijfformulier NAG (2017) Naam van de onderneming 1] : Contactpersoon 2] : Dhr/Mw Titulatuur: Voorletters: Voornaam: Achternaam: Functie contactpersoon:

Nadere informatie

Wapensysteemmanagement

Wapensysteemmanagement Wapensysteemmanagement Directeur Wapensystemen & Bedrijven Commodore drs. A.R. Laurijssen 1 Intro Commodore drs. Richard Laurijssen Huidige functie: Directeur Wapensystemen & Bedrijven Geboren 06 november

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio

Nadere informatie

14 december 2011 Amandus Lundqvist voorzitter topteam HTSM

14 december 2011 Amandus Lundqvist voorzitter topteam HTSM 14 december 2011 Amandus Lundqvist voorzitter topteam HTSM Topteam HTSM: advies Toename private èn publieke R&D investeringen in HTSM Herkenbaar en attractief technisch vakonderwijs Overheid als innovatieve

Nadere informatie

Kansen voor topsector HTSM:

Kansen voor topsector HTSM: Kansen voor topsector HTSM: Nederlands-Aziatische samenwerking in high-tech clusters Sound analysis, inspiring ideas Nederlands-Aziatische samenwerking biedt kansen voor topsector HTSM Het Nederlandse

Nadere informatie

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Infrastructures & Mobility Delft Research Initiatives Delft Research Initiatives Energie, Gezondheid, Infrastructuren & Mobiliteit, en Leefomgeving

Nadere informatie

Het creëren van een innovatieklimaat

Het creëren van een innovatieklimaat Het creëren van een innovatieklimaat Bertholt Leeftink Directeur- Generaal Bedrijfsleven & Innovatie Inhoud 1. Waarom bedrijven- en topsectorenbeleid? 2. Verdienvermogen en oplossingen voor maatschappelijke

Nadere informatie

Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot:

Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: Jac. Gofers 16 april 2015 1 Smart Industry Een Smart Industry is een industrie met (productie)faciliteiten die een maximale flexibiliteit realiseren met betrekking tot: de productvraag (specificaties,

Nadere informatie

Bezoek Omgevingsraad Schiphol

Bezoek Omgevingsraad Schiphol 24 sept 2015 Bezoek Omgevingsraad Schiphol NLR - Amsterdam 24 september 2015 Welkomstwoord directie Marja Eijkman Divisiemanager Aerospace Operations NLR - Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum 7 sept

Nadere informatie

DE INDUSTRIE: MOTOR VAN VERNIEUWING. Drie acties voor een nieuw Kabinet. Manifest 2017

DE INDUSTRIE: MOTOR VAN VERNIEUWING. Drie acties voor een nieuw Kabinet. Manifest 2017 DE INDUSTRIE: Drie acties voor een nieuw Kabinet MOTOR VAN Manifest 2017 VERNIEUWING Nederlandse industriële bedrijven behoren tot de top van de wereld. We zijn wereldmarktleider in chipmachines en medische

Nadere informatie

Horizon 2020 Kansen voor Hogescholen

Horizon 2020 Kansen voor Hogescholen Horizon 2020 Kansen voor Hogescholen DG Onderzoek en Innovatie mei 2013 Inhoud presentatie Opzet toekomstig Europees R&I beleid Hoofdlijnen Horizon 2020 Waar staan we nu? Kansen voor hogescholen in Horizon

Nadere informatie

Status Roadmap 2.0 10.4.2012 Nico van Putten

Status Roadmap 2.0 10.4.2012 Nico van Putten Status Roadmap 2.0 10.4.2012 Nico van Putten Roadmap 2.0 Aanleiding en context Status Roadmaps 2.0 Evaluatie Hoe verder? Waarom Roadmap 2.0; het budget Consequenties van het beleid en in Regeerakkoord

Nadere informatie

Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1

Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Achterhoek 2020 Tom van der Horst, TNO 28 januari 2015 1 Dutch industry fit for the future?! onze wereld verandert en dus ook onze industrie. met impact op economie en samenleving smart industry agenda

Nadere informatie

HOLLAND HIGH TECH 22 SEPTEMBER 2015 PAUL DE KROM, VOORZITTER RAAD VAN BESTUUR TNO

HOLLAND HIGH TECH 22 SEPTEMBER 2015 PAUL DE KROM, VOORZITTER RAAD VAN BESTUUR TNO HOLLAND HIGH TECH 22 SEPTEMBER 2015 PAUL DE KROM, VOORZITTER RAAD VAN BESTUUR TNO TNO KARAKTERISTIEKEN Nederlandse organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek TNO wet Onafhankelijke non-profit

Nadere informatie

Smart Industry in Brabant

Smart Industry in Brabant Smart Industry in Brabant 1 Waarom is (Smart) Industry belangrijk voor Brabant? Vergelijking met Nederland ~20% ~30% ~50% Industrial employment manufacturing industry Company R&D spending Bron: BOM 2 HTSM

Nadere informatie

Boeing, Koninklijke Ten Cate nv, Stork Fokker en Universiteit Twente starten nieuw onderzoekscentrum

Boeing, Koninklijke Ten Cate nv, Stork Fokker en Universiteit Twente starten nieuw onderzoekscentrum Boeing, Koninklijke Ten Cate nv, Stork Fokker en Universiteit Twente starten nieuw onderzoekscentrum ENSCHEDE, vrijdag 12 juni 2009 - Directieleden van Boeing, Koninklijke Ten Cate nv, Stork Fokker en

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT. RvT maart 2013

Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT. RvT maart 2013 Uw business case voor energiebesparing TKI-ISPT RvT maart 2013 Het topsectorenbeleid Overheid, Rijksdient voor ondernemend Nederland Tenders voor Demo, pilot en Early adapter projecten Topcluster voor

Nadere informatie

TNO Early morning Toast Biogas trends and technology development. Leon Stille Leon.stille@tno.nl +31652779011

TNO Early morning Toast Biogas trends and technology development. Leon Stille Leon.stille@tno.nl +31652779011 TNO Early morning Toast Biogas trends and technology development Leon Stille Leon.stille@tno.nl +31652779011 TNO Partners TNO is een onafhankelijk kennis instituut met meer dan 80 jaar ervaring in technologie

Nadere informatie

LESSEN UIT DE AUTOMOTIVE

LESSEN UIT DE AUTOMOTIVE LESSEN UIT DE AUTOMOTIVE ir. drs. Jan Wouters VGN 14-10- 16 CONTENT Automotive Industry Dynamisch Speelveld Hoe spelen we daarop in? Focus onderwijs / triple helix 1 AUTOMOTIVE INDUSTRIE Themagebieden

Nadere informatie

Het Bedrijfslevenbeleid

Het Bedrijfslevenbeleid Het Bedrijfslevenbeleid NAAR DE TOP! Sjoerd Visser Programmadirectie Topsectoren i.o. Inhoud Regeerakkoord Bedrijfslevenbeleid - ambitie - topsectoren - ruimtelijke aspecten - financiering - Proces fasering

Nadere informatie

Toegepast onderzoek naar composieten bij het NLR Michel Peters Algemeen Directeur NLR 28 november 2012

Toegepast onderzoek naar composieten bij het NLR Michel Peters Algemeen Directeur NLR 28 november 2012 Toegepast onderzoek naar composieten bij het NLR Michel Peters Algemeen Directeur NLR 28 november 2012 Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium National Aerospace Laboratory NLR Vestigingen NLR Maintenance

Nadere informatie

Satelliet communicatie voor onbemande vliegtuigen

Satelliet communicatie voor onbemande vliegtuigen Satelliet communicatie voor onbemande vliegtuigen Kooy Symposium 2010 14 April 2010 ESA Onbemande vliegtuigen gebruik Ondersteunende technologieën Frank.Zeppenfeldt@esa.int ESA s rol bij totstandkoming

Nadere informatie

Ruimtevaart: Dé innovatiemotor voor concurrentievermogen ten dienste van de samenleving. Van Goed na ar Top(sec tor)

Ruimtevaart: Dé innovatiemotor voor concurrentievermogen ten dienste van de samenleving. Van Goed na ar Top(sec tor) Ruimtevaart: Dé innovatiemotor voor concurrentievermogen ten dienste van de samenleving Van Goed na ar Top(sec tor) R u i m t e v a a r t : D é i n n o v at i e m o t o r v o o r c o n c u r r e n t i

Nadere informatie

Algemene Ledenvergadering

Algemene Ledenvergadering Algemene Ledenvergadering MRO segment René van Doorn Netherlands Aerospace Group Chairman of the Board NAG ALV MRO segment 151209 1 Algemene Ledenvergadering MRO segment A G E N D A 1 MRO Toekomstige Ontwikkelingen

Nadere informatie

MSS Micro SCADA Systeem

MSS Micro SCADA Systeem Wijnand van Asseldonk / Alex Otten MSS Micro SCADA Systeem Agenda ICT in een oogopslag Aanleiding ontwikkeling MSS Keuzemogelijkheden Uitwerking van de keuze Aanvullende wensen ICT in een oogopslag Opgericht

Nadere informatie

Naar meer scherpte in de Rijk-Regio agenda voor innovatiestimulering. Berry Roelofs Principal Consultant

Naar meer scherpte in de Rijk-Regio agenda voor innovatiestimulering. Berry Roelofs Principal Consultant Naar meer scherpte in de Rijk-Regio agenda voor innovatiestimulering Berry Roelofs Principal Consultant Utrecht, 17 december 2015 Goede uitgangssituatie, maar Nederland doet het goed 16 e economie van

Nadere informatie

TNO-instrumentarium Creatieve Industrie

TNO-instrumentarium Creatieve Industrie TNO-instrumentarium Creatieve Industrie Instrumenten TNO voor Innovatie Vraagarticulatie Kennisoverdracht Kennisontwikkeling Technologisch consult in samenwerking met Syntens Branche Innovatie Agenda Challenge

Nadere informatie

Naar een kennisprogramma Bodem & Ondergrond

Naar een kennisprogramma Bodem & Ondergrond Naar een kennisprogramma Bodem & Ondergrond Douwe Jonkers Directoraat-Generaal Ruimte & Water COB-congres 30 oktober 2014 Inhoud Aanleiding Thema s Werkwijze Start Kennisprogramma Bodem & Ondergrond Vandaag:

Nadere informatie

Hoe gebruiken we de Maritieme Strategie om maritieme innovatie te stimuleren?

Hoe gebruiken we de Maritieme Strategie om maritieme innovatie te stimuleren? Hoe gebruiken we de Maritieme Strategie om maritieme innovatie te stimuleren? Brigit Gijsbers - Directeur Maritieme Zaken, Ministerie van Infrastructuur en Milieu De Nederlandse Maritieme Strategie 2015-2025

Nadere informatie

Intentieverklaring. Ontwikkeling innovatiecluster met composieten in de bouw

Intentieverklaring. Ontwikkeling innovatiecluster met composieten in de bouw Intentieverklaring Ontwikkeling innovatiecluster met composieten in de bouw 19 november 2014 1 Partijen: 1. Royal HaskoningDHV Nederland B.V., vertegenwoordigd door mevrouw I. Siebrand-Oosterhuis, Business

Nadere informatie

Smart Industry 4.0. Edwin van Rensch/Eric Megens

Smart Industry 4.0. Edwin van Rensch/Eric Megens Smart Industry 4.0 Edwin van Rensch/Eric Megens Agenda o Introductie Hotraco Group o Introductie Smart Industry 4.0 o Data model Hotraco Product improvement Remote service Benchmark Additional service

Nadere informatie

Rotterdam The Hague Innovation Airport

Rotterdam The Hague Innovation Airport Rotterdam The Hague Innovation Airport Rotterdam The Hague Innovation Airport Hybride en elektrisch vliegen Foto Pipistrel Rotterdam The Hague Airport positioneert zichzelf als internationale proeftuin

Nadere informatie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie Verbinden van wetenschap en samenleving NWO-strategie 2019-2022 Verbinden van wetenschap en samenleving Dit strategisch plan beschrijft de koers van NWO voor de jaren 2019 tot en met 2022. NWO legt hierin

Nadere informatie

Bijeenkomst MKB Infra en Rijkswaterstaat. Guido Hagemann/Arnold Breur 7 juni 2018

Bijeenkomst MKB Infra en Rijkswaterstaat. Guido Hagemann/Arnold Breur 7 juni 2018 Bijeenkomst MKB Infra en Rijkswaterstaat Guido Hagemann/Arnold Breur 7 juni 2018 1 Inhoud De wereld van Rijkswaterstaat De opgave en strategische prioriteiten van Rijkswaterstaat Realisatie via het gedachtegoed

Nadere informatie

Horizon 2020. MKB instrument & Fast track to Innovation. Martijn Lammers. Nationaal Contactpunt voor het MKB in Horizon 2020.

Horizon 2020. MKB instrument & Fast track to Innovation. Martijn Lammers. Nationaal Contactpunt voor het MKB in Horizon 2020. Horizon 2020 MKB instrument & Fast track to Innovation 10 juni 2015 Martijn Lammers Nationaal Contactpunt voor het MKB in Horizon 2020 2 1 Boodschap 3 MKB instrument: wat is het? Financiering voor High

Nadere informatie

Colofon. Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland NBSO Chengdu. Opgesteld door: Bertrille Snoeijer, NBSO Chengdu

Colofon. Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland NBSO Chengdu. Opgesteld door: Bertrille Snoeijer, NBSO Chengdu Colofon Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland NBSO Chengdu Opgesteld door: Bertrille Snoeijer, NBSO Chengdu Contactpersoon: NBSO Chengdu Chief Representative : Bertrille Snoeijer

Nadere informatie

NL.IN.BUSINESS Mondiale uitdagingen, Nederlandse oplossingen

NL.IN.BUSINESS Mondiale uitdagingen, Nederlandse oplossingen NL.IN.BUSINESS 2020 Mondiale uitdagingen, Nederlandse oplossingen MONDIALE UITDAGINGEN Verstedelijking, economische groei en verduurzaming brengen uitdagingen met zich mee op bijvoorbeeld het gebied van

Nadere informatie

Inhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020

Inhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020 OP EFRO OOST-NEDERLAND 2014-2020PRESENTATIE KENNISPARK, 23 APRIL 2014 JOLANDA VROLIJK, PROGRAMMAMANAGER EFRO OP EFRO Oost-Nederland 2014-2020 Inhoud presentatie 1. Inleiding Europese Fondsen: cohesie beleid

Nadere informatie

de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein CR Den Haag

de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein CR Den Haag Postbus 20701 2500 ES Den Haag Telefoon (070) 318 81 88 Fax (070) 318 78 88 Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein 2 2511 CR Den Haag Afschrift aan de Voorzitter van de Eerste

Nadere informatie

Het wat hoe en waarom van Fotonica

Het wat hoe en waarom van Fotonica Het wat hoe en waarom van Fotonica Ron van der Kolk, Directeur PhotonicsNL Fotonica: Toekomst of een kans voor nu? Definitie van Fotonica Fotonica is de technologie die zich richt op het opwekken, transporteren

Nadere informatie

Het MaDeSi project: Maintenance Decision Support & Simulation. Wim Lammen (NLR) AMC Seminar, Amsterdam 8 november 2017

Het MaDeSi project: Maintenance Decision Support & Simulation. Wim Lammen (NLR) AMC Seminar, Amsterdam 8 november 2017 Het MaDeSi project: Maintenance Decision Support & Simulation Wim Lammen (NLR) AMC Seminar, Amsterdam 8 november 2017 MaDeSi: doelstelling Ontwikkeling van generieke methodiek (+ proof of concept) Simulatie

Nadere informatie

Historie maritieme sector

Historie maritieme sector 09-02-2010 1 Historie maritieme sector Sanering maritieme sector in 80 er jaren: lage kosten strategie, Maritieme sector daarna pieken en dalen Huidig streven: excelleren in hoogwaardige niches met acceptabel

Nadere informatie

Kick-off programma Kwaliteit van de Samenleving in Zuid-Holland 10 december 2015

Kick-off programma Kwaliteit van de Samenleving in Zuid-Holland 10 december 2015 Kick-off programma Kwaliteit van de Samenleving in Zuid-Holland De aftrap Op heeft JSO met u de aftrap gegeven van het programma Kwaliteit van de Samenleving in Zuid- Holland. Het programma voorziet in

Nadere informatie

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30 Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober 2018 13:00-17:30 Beste genodigde, Een urgenter vraagstuk dan de toekomst van onze planeet is er niet. Daarom is er ook geen urgentere

Nadere informatie

Advanced Instrumentation. Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet. 10 Oktober 2012

Advanced Instrumentation. Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet. 10 Oktober 2012 Advanced Instrumentation Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet 10 Oktober 2012 Agenda Wat is Advanced Instrumentation? Hoe past Advanced Instrumentation in de keten van fundamenteel onderzoek

Nadere informatie

Roadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding

Roadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding Roadmap BIM Loket Versie 7, 1 december 2015 1.1 Inleiding Eind april 2015 is de Stichting BIM Loket opgericht. Afgelopen maanden is de organisatie ingericht en opgestart. Mede op verzoek vanuit de BIR

Nadere informatie

Diensteninnovatie: wat is dat?

Diensteninnovatie: wat is dat? Over de AWT De Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (AWT) adviseert regering en parlement over beleid voor wetenschap, technologie en innovatie De AWT adviseert gevraagd en ongevraagd.

Nadere informatie

Dutch Sports Infrastructure. Nationaal Export Event. Ruben Dubelaar

Dutch Sports Infrastructure. Nationaal Export Event. Ruben Dubelaar Nationaal Export Event Ruben Dubelaar I 1 Wat doet FME met voetbal? I 2 Clusters FME Agro & Food Betaalbaar en gezond voedsel voor iedereen met technologie uit NL door slimmere samenwerking in de keten.

Nadere informatie

Rabobank Cijfers & Trends

Rabobank Cijfers & Trends Ingenieursbureaus Een ingenieursbureau adviseert, ontwerpt, ontwikkelt, voert projecten uit en realiseert plannen op het gebied van onder meer stedenbouw, grond-, water- en wegenbouw, burgerlijke en utiliteitsbouw,

Nadere informatie

Topsectoren en de Samenwerkingsagenda EZ-provincies-MKB

Topsectoren en de Samenwerkingsagenda EZ-provincies-MKB High Tech Systems & Materials Life Sciences & Health Agro-Food Logistiek BEDRIJVEN Water Topsectoren en de Samenwerkingsagenda EZ-provincies-MKB Creatieve Industrie Energie Meer geld en betere dienstverlening

Nadere informatie

CompoWorld Banenmotor voor (Noord) Flevoland

CompoWorld Banenmotor voor (Noord) Flevoland CompoWorld 2012-2015 Banenmotor voor (Noord) Flevoland Fred Abbink Voorzitter Stichting CompoWorld Emmeloord, 25 november 2015 Inhoud presentatie Ontstaan en doelen CompoWorld Resultaten CompoWorld 2012-2014

Nadere informatie

RUIMTEVAART: QUO VADIS?

RUIMTEVAART: QUO VADIS? RUIMTEVAART: QUO VADIS? Symposium 50 jaar NVR 21 december 2001 Dr. A.G.M. Driedonks, Algemeen Directeur NIVR RUIMTEVAART: QUO VADIS? Onderwerpen Heroriëntatie Nederlands ruimtevaartbeleid 2001 ESA Ministers

Nadere informatie

Hoe verder? (Bas Buchner)

Hoe verder? (Bas Buchner) Hoe verder? (Bas Buchner) 1 Het Maritiem Innovatiecontract Er wordt goed samengewerkt in projecten én er is ruimte/geld voor funderend (middel)lange termijn onderzoek. Zo ontwikkelen we de kennis en de

Nadere informatie

Volgens goed gebruik worden de activiteiten en aandachtspunten binnen de vereniging ingericht op een planmatige aanpak vertaald in dit jaarplan.

Volgens goed gebruik worden de activiteiten en aandachtspunten binnen de vereniging ingericht op een planmatige aanpak vertaald in dit jaarplan. JAARPLAN 2014 Inleiding Volgens goed gebruik worden de activiteiten en aandachtspunten binnen de vereniging ingericht op een planmatige aanpak vertaald in dit jaarplan. De vereniging heeft vertrouwen in

Nadere informatie

1. Ambitie, doelstellingen, acties

1. Ambitie, doelstellingen, acties 1. Ambitie, doelstellingen, acties Van Nederlandse distributie naar Nederlandse ketenregie Uitvoering van het Nationaal Innovatieprogramma Logistiek en Supply Chain Management 1 Agri-Food Chemie Hightech

Nadere informatie

Maintenance Innovatie in de Delta Regio, de strategie van Zuid Nederland tot 2020. Gerard Blom & Patrick Essers

Maintenance Innovatie in de Delta Regio, de strategie van Zuid Nederland tot 2020. Gerard Blom & Patrick Essers Maintenance Innovatie in de Delta Regio, de strategie van Zuid Nederland tot 2020 Gerard Blom & Patrick Essers Contents Koepelvisie Strategic Board Delta Region Strategische Innovatie Agenda Innovatiethema

Nadere informatie

Bijlage 2. Human Capital Agenda s

Bijlage 2. Human Capital Agenda s Bijlage 2 Capital s De topsectoren gaan een human (onderwijs en scholing) voor de langere termijn opstellen en zullen onderwijsinstellingen hierbij betrekken. De s bevatten o.a. een analyse van de behoefte

Nadere informatie

Nieuwe kansen in de verhouding tussen huurder en verhuurder van laboratoria. Jeff Gielen, 28 oktober 2014. www.biofacilities.nl

Nieuwe kansen in de verhouding tussen huurder en verhuurder van laboratoria. Jeff Gielen, 28 oktober 2014. www.biofacilities.nl Nieuwe kansen in de verhouding tussen huurder en verhuurder van laboratoria Jeff Gielen, 28 oktober 2014 www.biofacilities.nl Inhoud 1. Kadans Biofacilities 2. Expertise en support + services 3. Lessons

Nadere informatie

AMC seminar 10 oktober 2013. Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium National Aerospace Laboratory NLR

AMC seminar 10 oktober 2013. Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium National Aerospace Laboratory NLR Maintenance Performance voor Life Cycle Management Carla Andela (carla.andela@nlr.nl) Collaborative Engineering Systems department Nationaal Lucht-en Ruimtevaart laboratorium AMC seminar 10 oktober 2013

Nadere informatie

R&D-barometer Onderzoek van VNO-NCW onder de grote Nederlandse R&D-bedrijven. November 2018

R&D-barometer Onderzoek van VNO-NCW onder de grote Nederlandse R&D-bedrijven. November 2018 R&D-barometer 2018 Onderzoek van VNO-NCW onder de grote Nederlandse R&D-bedrijven November 2018 Inhoud 1. Achtergronden onderzoek 2. Kerncijfers R&D-barometer 2018 3. De trends in R&D; samenwerking blijft

Nadere informatie

Advanced Instrumentation: boordevol kansen. Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem

Advanced Instrumentation: boordevol kansen. Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem Advanced Instrumentation: boordevol kansen Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem boordevol kansen Big Science Industriedag 7 oktober 2015 Hans Priem Introductie Roadmap Advanced Instrumentation

Nadere informatie

Valorisatie Technosprong. Paul Althuis, 10-10-2011

Valorisatie Technosprong. Paul Althuis, 10-10-2011 Valorisatie Technosprong Paul Althuis, 10-10-2011 Visie Op regionaal niveau heeft Technosprong over 2010-2016 bijgedragen aan de realisatie van een optimaal starterklimaat in een regio vol open innovatie

Nadere informatie

3D printing; Een Industriële Uitdaging. Ad Aarnoutse Directeur - ADLOGIXS

3D printing; Een Industriële Uitdaging. Ad Aarnoutse Directeur - ADLOGIXS 3D printing; Een Industriële Uitdaging Ad Aarnoutse Directeur - ADLOGIXS Verkenning naar 3DPrinting Verkenning naar 3Dprinting in Zeeuwse Economische regio Veel interesse bij bedrijven maar wat kun je

Nadere informatie

Duurzame kennis door publiek-private samenwerking. Annet Zweep Directie Agrokennis

Duurzame kennis door publiek-private samenwerking. Annet Zweep Directie Agrokennis Duurzame kennis door publiek-private samenwerking Annet Zweep Directie Agrokennis Opbouw van mijn verhaal 1. Introductie van mijzelf 2. Topsector en proces 3. Per PPS van vandaag: doel, opzet en wijze

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 32 637 Bedrijfslevenbeleid Nr. 204 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag,

Nadere informatie

Economie, innovatie en duurzaamheid zijn van

Economie, innovatie en duurzaamheid zijn van Inter-Steunpunten Transitieplatform Economie, innovatie en duurzaamheid zijn van belang in transport Hilde Meersman, Cathy Macharis, a Christa Sys, Eddy Van de Voorde, Thierry Vanelslander, Ann Verhetsel

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie oktober 2014 In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren

Nadere informatie

Managing Aircraft Maintenance in a global economic recession. Seminar Asset Management Control Gilze-Rijen 8 november 2012

Managing Aircraft Maintenance in a global economic recession. Seminar Asset Management Control Gilze-Rijen 8 november 2012 Managing Aircraft Maintenance in a global economic recession Seminar Asset Management Control Gilze-Rijen 8 november 2012 Leo van Rijn Vice President Base Maintenance KLM Engineering & Maintenance 40 years

Nadere informatie

NIVR Klanttevredenheidsonderzoek (2008)

NIVR Klanttevredenheidsonderzoek (2008) Klanttevredenheidsonderzoek (2008) 1. Inleiding Het is op 1 januari 2007 een reorganisatie gestart. Om de effecten van deze reorganisatie te kunnen vaststellen is begin 2007een klanttevredenheidsonderzoek,

Nadere informatie

Kennismanagement in de maritieme sector

Kennismanagement in de maritieme sector Kennismanagement in de maritieme sector Het Maritiem Kennis Centrum Presentatie voor de CEDA op 11 mei 2004 door Ir E.W.H. Keizer Voorzitter van het Management Team MKC MKC CEDA -001 1 MKC Kennis en innovatie

Nadere informatie

Smart Cities Center. Prof.ir. Elphi Nelissen

Smart Cities Center. Prof.ir. Elphi Nelissen Smart Cities Center Prof.ir. Elphi Nelissen Inleiding Wat zijn Smart Cities (1) De Smart Cities definitie volgens de TU/e: De uitdaging hoe steden optimaal te ontwerpen en transformeren tot slimme/intelligente

Nadere informatie

Horizon 2020 Secure Societies

Horizon 2020 Secure Societies Horizon 2020 Secure Societies hét Europese programma voor onderzoek en innovatie Paul Kruis, Agentschap NL 12 november 2013 European Union, 2013 Van KP7 naar H2020 Het Zevende Kaderprogramma Security en

Nadere informatie

Linco Nieuwenhuyzen Adviseur Strategie Brainport Development

Linco Nieuwenhuyzen Adviseur Strategie Brainport Development Linco Nieuwenhuyzen Adviseur Strategie Brainport Development Brainport Development ontwikkelingsmaatschappij nieuwe stijl Bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid Strategie-ontwikkeling-uitvoering

Nadere informatie

Project 'Smart tooling procesindustrie'

Project 'Smart tooling procesindustrie' Project 'Smart tooling procesindustrie' Partners zijn o.a.: Het project draagt bij aan: Versnelling overgang kenniseconomie + innovatieve bedrijfsomgeving Uitwisseling kennis & best practices Versterking

Nadere informatie

Uw specialist in technisch management

Uw specialist in technisch management IP-Solutions Het technisch beheer van installaties staat onder druk. De toenemende concurrentie, kostendruk en veranderende wet- en regelgeving vraagt om grotere transparantie, flexibiliteit en efficiency.

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Hoe ontwikkel je een regionale economy?

Hoe ontwikkel je een regionale economy? 1 Hoe ontwikkel je een regionale economy? Model van 5 elementen Excellent Science World leading and accessible positions in sciences People make the difference Attracting world class scientists and talented

Nadere informatie

28753 Publiek-private samenwerking Bedrijfslevenbeleid. Brief van de minister van Economische Zaken

28753 Publiek-private samenwerking Bedrijfslevenbeleid. Brief van de minister van Economische Zaken 28753 Publiek-private samenwerking 32637 Bedrijfslevenbeleid Nr. 33 Brief van de minister van Economische Zaken Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 4 april 2014 Hierbij

Nadere informatie

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Datum: 22 april 2013 Betreft: Beleidsreactie op het advies "De

Nadere informatie

Uitvoeringskader Watertechnologie 2014-2020. Bijlage Succesvolle watertechnologieprojecten

Uitvoeringskader Watertechnologie 2014-2020. Bijlage Succesvolle watertechnologieprojecten Uitvoeringskader Watertechnologie 2014-2020 Bijlage Succesvolle watertechnologieprojecten Overzicht succesvolle waterprojecten Vanaf 2000 wordt in Fryslân gewerkt aan de ontwikkeling van het watertechnologiecluster

Nadere informatie

Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020. SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt

Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020. SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020 SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt Noordelijke specialisatie in beeld Samengestelde behoeften Samengestelde oplossingen Achtertuin als proeftuin/

Nadere informatie

Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie

Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Europese EFRO-subsidies voor innovatie en CO 2 -reductie Via het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) stimuleert Europa de regionale

Nadere informatie