Txt L.,t6bS. Monitoring gebruik faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht. Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecojoge & miheu

Transcriptie

1 Txt L.,t6bS Monitoring gebruik faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht Onderzoek op 19 locaties langs rijkswegen A2, Al2, A27 en A28 F. van Vliet G.J. Brandjes Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecojoge & miheu Z9551

2 RWS bibliotheek locatie Utrecht Postbus LA Utrecht Monitoring gebruik faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht Onderzoek op 19 locaties langs rijkswegen A2, Al2, A27 en A28 F. van Vliet G.J. Brandjes BIBLIOTHEEK RIJKSWATERSTAAT UTRECHT NR.... /'\K\ Bureau Waardenburg Adviseurs voor ecologie & milieu Postbus 365, 4100 AJ Culemborg Telefoon , Fax wbbbuwa ol website: www buwarsl bv opdrachtgever: Rijkswaterstaat Utrecht 19 december 2006 rapport nr

3 Status uitgave: eindrapport Rapport nr.: Datum uitgave: 19 december 2006 Titel: Subtitel: Samenstellers. Aantal paginas inclusief bijlagen: Project nr.: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever: Referentie opdrachtgever: Akkoord voor uitgave: Monitoring faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht Onderzoek op 19 locaties langs rijkswegen A2, Al2, A27 en A28 drs F. van Vliet drs. G.J. Brandjes drs G.J.Brandjes Rijkswaterstaat Utrecht Postbus 650, 3430 AR Nieuwegein Orderbon nr dd 13 maart 2006 Directeur Bureau Waardenburg bv drs. AJ M. Meijer Paraaf: M 'W _ _ Bureau Waardenburg bv is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Bureau Waarden burg bv; opdrachtgever vrijwaart Bureau Waardenburg bv voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing. Bureau Waardenburg bv / Rijkswaterstaat Utrecht Dit rapport is vervaardigd op verzoek van opdrachtgever hierboven aangegeven en is zijn eigendom. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d,m.v druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Bureau Waardenburg bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Het kwaliteitsmanagementsysteem van Bureau Waardenburg bv is door CERTIKED gecertificeerd overeenkomstig BRL 9990:2001 / lso 9001:2001 \ Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu \,,,,,,/ Postbus 365, 4100 Al Culemborg Telefoon , Fax wbb@buwa.nl website: 2

4 Voorwoord Rijkswaterstaat Utrecht wil alle faunapassages in haar beheersgebied evalueren op hun effectiviteit voor de dieren die in de omgeving van de voorzieningen voorkomen. Rijkswaterstaat Utrecht heeft Bureau Waardenburg opdracht gegeven om de monitoring van faunapassages in 2005 en 2006 uit te voeren. Het onderzoek is opgedeeld in drie delen: Monitoring van 13 locaties langs de Al2, A27 en A28. Uitvoering: najaar 2005 en voorjaar Rapportnummer: Monitoring van Ecoduct Leusderheide (A28) en de boommarterbrug (Al2). Uitvoering: voorjaar Rapportnummer: Monitoring van 19 locaties langs de A2, Al2, A27 en A28. Uitvoering: voorjaar 2006 en najaar Rapportnummer: Het voorliggende rapport (06-090) bevat de resultaten van het derde deel van het onderzoek. Aan de totstandkoming van dit rapport werkten mee: G.J. Brandjes projectleiding, veldwerk en rapportage F. van Vliet veldwerk en rapportage Vanuit Rijkswaterstaat Utrecht is het project begeleid door de heer P. van Veen en mevrouw D. Grote Beverborg. 3

5 Inhoud Voorwoord.3 1 Inleiding. 1.1 Aanleiding Doelstelling Opzet van het onderzoek Onderzoeksiocaties Methodiek Resultaten Omstandigheden tijdens het veldwerk Resultaten per locatie Bespreking per doelsoort (alle locaties) Ecologische relevantie voor doelsoorten in relatie tot locatiekeuze Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Literatuur Bijlagen

6

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Sinds de begin jaren negentig is in het beheersgebied van Rijkswaterstaat Utrecht een groot aantal faunapassages aangelegd (momenteel 34) om het versnipperende effect van de infrastructuur op de natuur te verminderen. Dit zal de komende jaren blijven doorgaan. Kennis over het gebruik van de reeds aangelegde faunapassages door (de beoogde) dieren is echter nog beperkt. Rijkswaterstaat Utrecht wil daarom alle faunavoorzieningen evalueren op hun effectiviteit voor de dieren die in de omgeving van de voorzieningen voorkomen. Rijkswaterstaat Utrecht heeft om die reden een 'Monitoringplan naar de functionaliteit van de faunapassages bij Rijkswaterstaat Utrecht' opgesteld. Rijkswaterstaat Utrecht heeft Bureau Waardenburg in het kader van bovenstaand plan opdracht gegeven voor de monitoring van de 34 faunapassages. Het onderzoek is opgedeeld in drie delen: Monitoring van 13 locaties langs de Al2, A27 en A28 in najaar 2005 en voorjaar 2006 (sporenonderzoek). Monitoring van de boommarterbrug over de Al2 en Ecoduct Leusderheide over de A28 in voorjaar en zomer 2006 (videomonitoring en sporenonderzoek). Monitoring van 19 locaties langs de A2, Al2, A27 en A28 in voorjaar 2006 en najaar 2006 (sporenonderzoek). Hetvoorliggende rapport bevat de resultaten van het derde deel van het onderzoek (rapportnummer ). Deel 1 en 2 van het onderzoek zijn respectievelijk onder de rapportnummers en verschenen. 1.2 Doelstelling Het doel van het onderzoek is een indruk te krijgen van: - de functionaliteit van de faunapassages: soorten en aantallen dieren die van de voorziening gebruik maken; - het ecologische belang voor de doelsoorten, de relevantie van de locatiekeuze; - de relatie met de omgeving (aanwezigheid van soorten: Natuurloket en verspreid ingsatlassen); - eventuele maatregelen voor verbetering van (het rendement van) de voorzieningen. 7

8

9 2 Opzet van het onderzoek 2.1 Onderzoeksiocaties Het onderzoek omvat 19 locaties binnen het beheersgebied van Rijkswaterstaat Utrecht. De locaties betreffen zowel kleinschalige voorzieningen (faunabuizen, looppianken) als omvangrijke passages (viaducten met stobbenwallen etc.) en zowel overdekte als niet overdekte faunapassages. Een overzicht van de onderzochte locaties is opgenomen in Bijlage 1. Voor aanvullende informatie over de locaties wordt verwezen naar de Werkbeschrijving monitoringsonderzoek faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht'. 2.2 Methodiek Methode stobbenwallen, faunatunnels, doorgetrokken oevers en viaduct met vegetatiedek Materiaal: sporenbed van zilverzand (zie foto). Locatie sporenbed: midden onder het kunstwerk over de gehele relevante breedte van het passeertraject'. Bezoekfrequentie en -periode: controle eenmaal per week gedurende 6 weken in de periode april-juni 2006 en gedurende 6 weken in september-november Het betreft hier overdekte passages, met uitzondering van het viaduct met vegetatiedek Heidepassage. Het onderzoek is uitgevoerd door middel van zandbedden (zilverzand). Bij elke controle is het sporenbed uitgelezen (eventueel gefotografeerd) en opnieuw in conditie gebracht. VoorbecicJ van zanclbed mei sporen van o.a. kat, konin, kikker ei: IosrniiIs.

10 Methode duiker met looppianken en faunabuizen Materiaal: triplex sporenplaten met papier en inktstempel. Locatie: ruim binnen het kunstwerk over de gehele breedte van de loopstrook, loopplank of buisbodem. Bezoekfrequentie en -periode: controle eenmaal per week gedurende 6 weken in de periode april-juni 2006 en gedurende 6 weken in september-november Het betreft hier overdekte passages. Het onderzoek is uitgevoerd door middel van de inktmethode', zoals dit bij eerder grootschalig onderzoek voor de DWW is toegepast. Bij elke controle zijn twee papieren vellen, die zijn bevestigd op een triplex plaat aan weerszijden van een door paraffine-olie en koolstof (mengsel) verzadigd inktstempel (absorptiedoek) vervangen en geïnterpreteerd. Zie illustratie voor enkele voorbeelden van inktprenten. / /1 / Voorbeeld inktprenten van hermeli/n (links) en kikker. 10

11 3 Resultaten 3.1 Omstandigheden tijdens het veldwerk Als gevolg van harde wind en regen was de conditie van enkele zandbedden, met name het zandbed van locatie Heidepassage, gedurende een deel van de onderzoeksperiode slecht. Harde wind vervaagt sporen en regen maakt sporen onherkenbaar. Op een te nat zandbed drukken de poten van passerende (kleine) dieren niet tot nauwelijks af. Op een te droog zandbed zijn sporen van grote soorten soms moeilijk herkenbaar (plofsporen'), maar zijn sporen van muizen en amfibieën juist zeer goed te herkennen. Enkele zandbedden hebben daarnaast te lijden gehad van overmatige betreding door mensen (voetgangers, fietsers), zoals de Kromme IJssel. Er is gecorrigeerd voor onderzoeksweken die door slecht weer en/of verstoring geen bruikbare gegevens hebben opgeleverd. In de kolom opmerkingen' van Bijlage 2 is specifiek aangegeven welke onderzoeksweken per locatie zijn komen te vervallen en waardoor. 3.2 Resultaten per locatie Bijlage 2 geeft een totaaloverzicht van de vastgestelde sporen van zoogdieren en amfibieën per locatie (soorten, aantallen, looprichting, opmerkingen) voor iedere controledatum gedurende beide onderzoeksronden. Gebruik door vogels en ongewervelden is niet structureel geregistreerd, maar is op veel locaties wel geconstateerd. Hieronder worden de resultaten per locatie gepresenteerd in een samenvattende tabel en toegelicht. De resultaten van de voorjaars- en najaarsronde zijn in deze tabellen gesommeerd (en in Bijlage 2 gescheiden). Eventuele opvallende verschillen tussen beide onderzoeksperioden worden in de tekst besproken. In de tabellen wordt tevens het totale aantal onderzoeksdagen (tussen haakjes) en de toegepaste onderzoeksmethode (zand' of inkt') genoemd. Het totale aantal onderzoeksdagen kan per locatie enigszins verschillen, o.a door verlies aan gegevens na harde regen of wind (zie paragraaf 3.1). 11

12 3.2.1 Hollandsche IJssel (A2 - hm 69,10) Hollancische IJssel (92) zand r. 0 r. W onbepaald salamander pad 1-3 kikker egel vos? bosmuis bruine rat 1-1 konijn kat Deze voorziening betreft een stobbenwal langs de Hollandsche IJssel onder het viaduct in de A2. Tussen de brede watergang en de stobbenwal ligt een relatief rustige asfaltweg. De stobbenwal is in 2001 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. Marterachtigen zijn gedurende het onderzoek echter niet vastgesteld. Wel zijn (incidenteel) amfibieën, egel, bosmuis en konijn vastgesteld. Kat is evenwel de meest frequent passerende soort. Daarnaast zijn tweemaal mogelijke prenten van een vos vastgesteld. Deze prenten waren echter niet meer intact en konden daarom niet met zekerheid gedetermineerd worden. Alle sporen van amfibieën (zes) bevonden zich dicht langs de stobben wal. In het voorjaar is deze onderdoorgang door aanzienlijk minder soorten (uitsluitend kikker, muis en kat) gebruikt dan in het najaar. De frequentie van gebruik is voor alle 12

13 soorten echter Vrij gering (met uitzondering van kat). Dit geldt overigens uitsluitend voor de bodemgebonden fauna. Lokale eenden en duiven lopen namelijk zeer veel onder dit viaduct heen en weer (uitsluitend langs de watergang = ver weg van de stobbenwal). Deze vogelbewegingen' zijn niet in de tabel opgenomen Kromme IJssel (A2 - hm 70,35) Kromme IJssel Noord (92) zand -- r. 0 r. W onbepaald salamander pad kikker bosmuis bruine rat Kromme IJssel Zuid (92) zand r. 0 r. W onbepaald salamander pad bosmuis bruine rat Deze faunavoorziening betrof een in 2001 aangebrachte zogenaamde florarol' langs de kade, maar deze structuur is vrijwel geheel verdwenen door de tand des tijds'. De locatie 13

14 is dus feitelijk niet meer aangepast; de onderzochte constructies betreffen de twee verharde kaden aan weerszijden van de Kromme Ijssel. Deze loopstroken' worden gebruikt als voet- en fietspad en verbinden het Park Oudegein (ten oosten van de A2) met de Geinpolder en de Polder Over-Oudland (ten westen van de A2). De verdwenen florarol was aangelegd voor kleine zoogdieren, marterachtigen en amfibieën. Beide loopstroken zijn gedurende de onderzoeksperiode uiteraard intensief gebruikt door mensen (voetgangers, fietsers). Diersporen zijn vrijwel uitsluitend langs de randen van de voorzieningen geregistreerd, waar de zandbedden redelijk intact bleven. Van de doelsoorten (van de florarol) zijn amfibieën en kleine zoogdieren (bosmuis) vastgesteld. Het meest talrijk op locatie Kromme IJssel waren echter bruine rat en kat. Het soortenspectrum van beide kaden is vergelijkbaar, uitsluitend kikker is niet op beide kaden vastgesteld. Het meest opvallende verschil tussen het voor- en najaar van 2006 is het geheel ontbreken van bruine rat in de najaarsperiode. Deze soort was in het voorjaar op de noord kade één van de meest frequent vastgestelde soorten. Tijdens het inzetten van het zand voor de najaarsronde was in het restant van het oude zandbed (van het voorjaar) van Kromme IJssel Noord een spoor van een egel aanwezig. Deze soort is tijdens de twee reguliere onderzoeksperioden niet vastgesteld (en ontbreekt dus in de tabel), maar wel toegevoegd aan de lijst van vastgestelde soorten in paragraaf Spoorlijn Woerden Den-Haag (Al2 - hm 4355) r ir 4' '

15 Spoorlijn Woerden-Den Haag (95) r. N zand r. Z onbepaald salamander pad kikker egel bunzing muskusrat bosmuis bruine rat haas konijn kat Deze voorziening betreft een doorgetrokken oever langs het water parallel aan de spoorlijn Woerden-Den Haag onder het viaduct van de Al2. De voorziening is bedoeld voor kleine zoogdieren, grote zoogdieren (ree), marterachtigen en amfibieën. Van de doelsoorten zijn amfibieën, marterachtigen (bunzing) en kleine zoogdieren vastgesteld. Tevens zijn egel, muskusrat, haas en konijn vastgesteld. Het gebruik door de meeste soorten was gedurende de onderzoeksperiode incidenteel (bunzing en muskusrat bijvoorbeeld slechts éénmaal in 95 dagen). Langs de oever zijn regelmatig sporen van watervogels (meerkoet, wilde eend) geregistreerd (niet in de tabel). Enkele soorten zijn uitsluitend in het najaar geregistreerd: kikker, bunzing, muskusrat en haas (maximaal drie registraties per soort). Verder is in het najaar een toename van het aantal muizenbewegingen' te zien geweest. De pad is de enige soort' die uitsluitend (tweemaal) in het voorjaar is vastgesteld. Voorzover bekend is geen sprake van een daadwerkelijke populatie reeën in de omgeving van Woerden (Van Haaften & Pelzers, 1992). Frequent gebruik door reeën valt dan ook niet te verwachten van deze voorziening. 15

16 3.2.4 Linschoten (Al2 - hm 44,00) Linschoten (88) zand r. N r. Z onbepaald salamander pad kikker wezel? (bos)muis bruine rat konijn kat Even ten oosten van de vorige voorziening (spoorlijn Woerden-Deri Haag) is een tweede voorziening onder de Al2 aangebracht, namelijk een stobbenwal in een landbouwtunnel (verharde landweg). De voorziening is in 2004 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. Muizen zijn gemiddeld iedere dag geregistreerd (bosmuis' is als soort vastgesteld). Dit wijst erop dat de stobbenwallen worden bewoond door (bos)muizen. Ook amfibieën maken regelmatig gebruik van de voorziening: in het voorjaar uitsluitend enkele padden, maar in het najaar tevens kikker en vooral salamarider. Kleine marterachtigen zijn niet vastgesteld. Wel waren tweemaal mogelijke wezelprenten aanwezig, maar deze waren overlopen' door muizen en niet meer als zodanig te herkennen. In de herfst passeerde éénmaal een konijn. Op 16 november 2006 bevond zich een haas op minder dan 100 MA

17 meter van de voorziening. Deze soort is niet in tunnel Linschoten vastgesteld (wel <500 m westelijker op het zandbed van Spoorlijn Woerden-Den Haag') Lange Vliet (Al2 - hm 55,00) Lange Vliet Oost (82) inkt r. N r. Z onbepaald salamander pad kikker bunzing bruine rat muis Lange Vliet West (82) inkt r. N r. Z onbepaald kikker bunzing (bos)muis kat Langs de waterloop de Lange Vliet' zijn onder de Al2 aan weerszijden van de aanwezige duiker loopplanken aangebracht. De loopplanken zijn recent (2005) aangelegd voor kleine zoogdieren, marterachtigen en amfibieën. 17

18 Voor wat betreft de doelsoorten zijn de looppianken gedurende het voorjaar 2006 uitsluitend incidenteel door muizen gebruikt (zie Bijlage 2). In het najaar van 2006 werden de planken echter tevens gebruikt door bunzing en amfibieën (en bruine rat) en werd dus beter voldaan aan de doelstelling. De bunzingsporen lopen vaker richting noord dan richting zuid. Dit suggereert dat het exemplaar of de exemplaren elders een alternatieve route gebruiken om de Al2 te passeren (in zuidelijke richting). De frequentie van gebruik door muizen was in het najaar duidelijk hoger dan in het voorjaar. De frequentie van gebruik door amfibieën was het gehele najaar laag (en - zoals gezegd - nul in het voorjaar). Katten gebruiken de planken regelmatig. Het feit dat de voorziening recent is aangelegd, kan een verklaring zijn voor het aanvankelijk beperkte gebruik door fauna Fort Vechten (Al2 - hm 64,50) Fort Vechten (89) r. N zand r. Z onbepaald kikker egel bunzing bosmuis bruine rat haas konijn

19 Deze voorziening betreft een kleinwildtunnel onder de Al2 ter hoogte van Fort Vechten. De tunnel is in 2002 aangelegd en doelsoorten zijn kleine zoogdieren, grote zoogdieren, marterachtigen en vleermuizen. Voor wat betreft doelsoorten maken egel, muis, haas, konijn, bunzing en vleermuizen (zie onder) gebruik van de tunnel. Het gebruik door konijn en egel was in het voorjaar frequent, maar in het najaar nihil respectievelijk incidenteel. Gebruik door muizen (meest geregistreerde soort) was in het najaar duidelijk frequenter dan in het voorjaar, dat van bruine rat andersom. Een kikker - de enige vastgestelde soort' amfibie - passeerde in oktober. Verder zijn sporen van kat veelvuldig geregistreerd. In principe is de voorziening voldoende hoog en breed voor reeën, maar de aanzienlijke lengte is bij Fort Vechten de beperkende factor voor acceptatie door reeën (hoogte x breedte / lengte = < 0,35; Van Nierop, 1988). Sporen van reeën zijn niet aangetroffen. Op 20 juni, 28 juni, 19 juli en 5 september 2006 (zwoele' nachten zonder neerslag en wind) is tunnel Fort Vechten onderzocht op gebruik door vleermuizen met behulp van een bat detector. De waarnemer bevond zich vanaf zonsondergang tot enkele uren daarna halverwege de tunnel (zittend op de grond) en op 28 juni tot zonsopkomst. Midden in de tunnel hebben waarnemingen uitsluitend betrekking op passerende dieren, buiten de tunnel tevens op foeragerende en langs vliegende exemplaren. Een sterke zaklamp is gebruikt om de vliegrichting midden in de tunnel zeker te stellen tijdens het wegsterven van het geluid (snel zowel links als rechts schijnen om de van de waarnemer af vliegende vleermuis nog te onderscheppen). Op alle vier de dagen is gebruik van de tunnel door vleermuizen vastgesteld (zie tabel). Drie soorten vleermuizen gebruikten de tunnel: watervleermuis, gewone dwergvleermuis en gewone grootoorvleermuis. Het gebruik is marginaal, het gaat hooguit om enkele dieren per sessie. De vliegrichting in de avonduren is zuid (of richting onbekend: exemplaar niet opgepikt met zaklamp), tijdens de aansluitende ochtendsessie (28-29 juni) zijn tegen de verwachting in geen terugkerende' vleermuizen (r. N) waargenomen. Boven de locatie Fort Vechten is ook nog tweemaal een hoog overvliegende rosse vleermuis waargenomen. Tijdens één van de vleermuisbezoeken zijn op het zandbed uitwerpselen en sporen van een hermelijn gevonden. Deze soort is tijdens de twee perioden van sporenonderzoek niet vastgesteld op het zandbed (staat daarom ook niet in de tabel), maar maakt dus kennelijk 66k gebruik van de tunnel. De soort is dan ook wel toegevoegd aan de lijst van vastgestelde soorten in paragraaf 3.3. Tijdens de vleermuissessie van 20 juni 2006 is het live' gebruik door een egel waargenomen. Deze egel liep in gestaag tempo van noord naar zuid door de tunnel, liet zich halverwege niet weerhouden door de benen van de zittende waarnemer, klom schaamteloos over diens spijkerbroek (!) en vervolgde onverschrokken zijn weg richting het zuiden. 19

20 Waarnemingen vleermuizen 2006 midden in tunnel Fort Vechten (mcl. vliegrichting) Soort 20 juni 28juni 19 juli 5 sept. r.n r.z r.? r.n r.z r.? r.n r.z r.n r.z Watervleermuis FGew. dwergvleermuis Gew. grootoorvleermuis Waarnemingen vleermuizen 2006 rond tunnel Fort Vechten (mcl. vliegrichting). Soort 20juni 28juni 19juli 5 sept. Rosse vleermuis 1 (hoog over) - 1 (hoog over) - Gew. dwergvleermuis Gew. grootoorvleermuis Amsterdam-Rijnkanaal (A27 - hm 67,20) 20

21 Amsterdam-Rijn kanaal (92) zand r. 0 r. W onbepaald salamander pad kikker egel bunzing Vos woelrat? (bos)muis bruine rat haas konijn kat Ter hoogte van de kruising van het Amsterdam-Rijnkanaal met de A27 is deze doorgetrokken oever' met stobbenwal als faunavoorziening aangebracht. De voorziening is in 2003 aangelegd en doelsoorten zijn kleine zoogdieren, marterachtigen en amfibieën. De voorziening verbindt de polders Klein Vuylcop en Vuylcop. Aan de westzijde van de voorziening is een bosschage aanwezig. Bosmuizen bewonen de stobbenwal: sporen staan veelvuldig op het zandbed langs de stobben. De onderdoorgang wordt verder frequent gebruikt door bruine rat (holen in de oever) en konijn. Daarnaast gebruiken egel, bunzing en amfibieën de onderdoorgang Vrij regelmatig, vos en haas relatief weinig. In het najaar zijn alle soorten vastgesteld, in het voorjaar ontbraken waarnemingen van salamander, kikker, vos (pas vanaf eind oktober waargenomen), woelrat (onzekere waarneming) en haas Kromme Rijn (A27 - hm 78,93) (foto's zie volgende pagina) Kromme Rijn (89) inkt - r. 0 r. W onbepaald kikker egel bosmuis konijn kat

22 Deze faunabuis onder de A27, iets ten noorden van het viaduct over de Kromme Rijn, is in 2001 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. 22

23 De buis is in het voorjaar frequent gebruikt door egel en in het najaar in het geheel niet. Katten en muizen gebruikten in beide perioden af en toe de buis. Daarnaast is de buis incidenteel gebruikt door kikker (in principe géén doelsoort van deze voorziening) en konijn in het voorjaar respectievelijk najaar Voorveidse Polder (A27 - hm 81,40) Voorveldse Polder (86) inkt r. 0 r. W onbepaald pad hermelijn bunzing woelrat? (bos)muis bruine rat Deze faunabuis onder een afrit (Veemarkt) van de A27 is aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. De voorziening staat in verbinding met de stobbenwal onder de A27 en een faunabuis aan de westzijde van de A27 (de oprit). Deze drie faunapassages zijn in 2004 en 2005 reeds onderzocht in het kader van een project voor de gemeente Utrecht (Brandjes, 2006; zie onder). De voorziening wordt gebruikt door de kleine marterachtigen bunzing (incidenteel en uitsluitend in het voorjaar) en hermelijn (vrij regelmatig, vooral in het voorjaar). Daarnaast wordt de buis regelmatig gebruikt door (bos)muis (vooral in het najaar) en bruine rat (uitsluitend in het najaar). Eénmaal is pad geregistreerd (najaar) en een mogelijke woelrat (onvoigroeide bruine rat niet uitgesloten). 23

24 Het gebruik door fauna van faunabuis Voorveldse Polder komt overeen met de bevindingen van het eerdere onderzoek: zowel bunzing, hermelijn als (bos)muis zijn in 2004 en k reeds vastgesteld. Tevens zijn toen egel, wezel en kikker vastgesteld. De onderzoeksperiode in 2004 en 2005 behelsde echter vier seizoen (tweemaal lente en herfst) in plaats van één periode van 42 dagen. De stobbenwal onder de A27 en de faunabuis onder oprit aan de westkant van de A27 zijn in 2004 en 2005 gebruikt door dezelfde soorten als faunabuis Voorveidse Polder in 2004 en Heidepassage (A27 hm 92,60).. man. Tr A l 1 W ill, 1 A. ' Heidepassage (45) zand r. 0 r. W onbepaald kikker egel mol Vos Deze voorziening kan worden beschreven als 'breed vegetatiedek op viaduct met stobbenwal'. De voorziening is in 2000 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. 24

25 Door het blootgestelde' karakter van deze faunapassage zijn de resultaten van relatief veel onderzoeksweken verloren gegaan (met name in het najaar). Echter, 66k in gunstige onderzoeksweken is het aantal vastgestelde soorten (5) en sporen gering gebleken. Uitsluitend vos is meer dan tweemaal vastgesteld. De brede groenstrook heeft het uiterlijk van een ecoduct. Gebiedseigen heischrale vegetatie uit de bermen ten westen van de A27 loopt in feite naadloos' door over de snelweg richting het oosten. Aan de oostzijde van de A27 ontaardt de groenstrook echter in een verkeerslus, waar dus ook eventueel migrerende fauna belandt. Er is dus geen sprake van een ononderbroken verbinding van het groen' tussen de west- en de oostzijde van de snelweg. Dit verklaart mogelijk ook de relatief magere resultaten van het onderzoek wat betreft gebruik door (bodemgebonden) zoogdieren (naar verwachting heeft de vijfmaal richting oost migrerende vos vijfmaal de oprit van de A27 moeten oversteken om in het aangrenzende bos te belanden). Wel is de groenstrook inmiddels leefgebied van (flora en) insecten: waargenomen pal boven de A27 zijn klein koolwitje, kleine vos, hooibeestje, bruine sprinkhaan en ratelaar Groenendaal (A27 - hm 94,17) 25

26 Groenendaal (79) zand r. 0 r. W onbepaald kamsalamander salamander pad kikker egel mol (bos)muis bunzing Vos Deze voorziening betreft een stobbenwal onder de A27 langs beide zijden van de Lage Vuurscheweg. De voorziening is in 1999 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. De locatie verbindt het Cronebos aan het oosten van de A27 met een lommerrijke villawijk aan de westzijde. Aan weerszijden van de onderdoorgang liggen poelen waarin o.a. kamsalamander voorkomt (Brandjes & Langendorif, 2004). De locatie wordt door relatief veel soorten gebruikt, waaronder drie soorten(groepen) amfibieën, egel, bunzing en vos. De frequentie van gebruik door de meeste doelsoorten is echter gering, uitsluitend vos en muizen (in het najaar) zijn regelmatig vastgesteld. Ook het gebruik door amfibieën (overigens géén specifiek genoemde doelsoortengroep voor deze passage) is incidenteel, ondanks de aanwezigheid van voortpiantingspoelen aan weerszijden. Wel betrof één salamanderspoor - vanwege de grote omvang - met zekerheid een kamsalamander (de enige van het onderzoek). Deze voorziening is in 2000 reeds onderzocht (Ottburg & Smit, 2000). Toen zijn tevens wezel (1) en boommarter (2) vastgesteld. Sporen van mol, bunzing en vos ontbraken echter in Een jaar v56r de aanleg van de stobbenwallen (1999) is midden onder het viaduct een hazelworm aangetroffen (schriftelijke mededeling Jelle Harder). Deze soort komt algemeen voor in het aangrenzende Cronebos. Ki-

27 Zandheuvel (A27 - hm 96,02) Zandheuvel (86) zand r. 0 r. W onbepaald salamander pad kikker egel bunzing boommarter Vos (bos)muis konijn Zandheuvel betreft een zeer ruim gedimensioneerd viaduct met stobbenwallen. De brede zone bestemd voor de fauna is van het wegverkeer afgeschermd door een hoge schutting van palen. De voorziening bestaat al sinds 1993 en is in het verleden reeds een keer onderzocht (Ottburg & Smit, 2000). De resultaten van beide onderzoeken komen redelijk overeen. Boommarter en bunzing gebruikten de locatie echter wel incidenteel in 2006 (uitsluitend in het najaar), maar niet in Ree is daarentegen niet tijdens het huidige onderzoek vastgesteld. Mogelijk gebruikte deze soort de onderdoorgang in 2006 niet omdat de locatie door enkele zwervers met tenten bewoond werd. Daarentegen was het gebruik door ree in 2000 dermate incidenteel (éénmaal passerend), dat aan het ontbreken van waarnemingen in 2006 niet teveel waarde gehecht kan worden. 27

28 De meest frequente gebruiker van de onderdoorgang in 2006 was konijn, al stammen alle waarnemingen uit het voorjaar. In 2000 is slechts één spoor van een konijn gevonden. Evenals in 2000 was het gebruik door egel en vos in 2006 incidenteel. Amfibieën en muizen gebruikten de voorziening in beide jaren regelmatig, met name het aantal sporen van kikkers in 2006 (27) valt op. Buiten beide onderzoeksperioden zijn in de zomer van 2006 tevens sporen van bruine rat op het zandbed aangetroffen (niet in de tabel) Heidelaan (A27 - hm 97,25) Heidelaan (86) r. 0 zand r. W onbepaald salamander pad 2-1 kikker egel mol hermelijn bunzing vos (bos)muis konijn

29 Deze stobbenwal onder de A27 ter hoogte van de Heidelaan is in 2000 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. De voorziening wordt gebruikt door een scala van soorten, maar uitsluitend de bosmuis is frequent geregistreerd. Deze soort bewoont de stobbenwal. Ook amfibieën (strikt genomen geen doelsoorten van de voorziening) en vos (groot zoogdier', dus strikt genomen 66k geen doelsoort) zijn regelmatig vastgesteld, echter vooral (amfibieën) of uitsluitend (vos) in het najaar. Incidenteel passeerden tevens egel (voorjaar), mol (najaar), hermelijn (voorjaar) en bunzing (vooren najaar). Eenmaal is konijn vastgesteld (voorjaar) Randweg Oost (A27 - hm 103,80) 44 - ;f & ' w lklq 66 Randweg Oost (89) bruine rat kat inkt r. 0 r. W onbepaald Deze voorziening betreft een aangepaste duiker onder de A27 ter hoogte van de Noordpolder te Veen (Eemnes). In de duiker zijn in 2004 loopplanken aangebracht voor amfibieën, kleine zoogdieren en marterachtigen. Op deze locatie is gedurende de onderzoeksperiode (89 dagen) slechts eenmaal een bruine rat en eenmaal een kat (beide in het najaar) vastgesteld. Het is met dit resultaat de minst gebruikte voorziening van het onderzoek. Het is niet duidelijk waarom deze intacte voorziening op een potentiële locatie voor doelsoorten zo weinig gebruikt is. De 29

30 voorziening bestaat inmiddels twee jaar en zou onderhand frequenter gebruikt moeten worden Faunatunnel Huizen (A27 hm 106,29) i.ç.,..-..., '. 2.. V.- : & r.:. ). t.1 r : 2 -. ¼ \,. t, - -,-. l., ; ' - '.v t... t 1 S.. ' - :» 1 ORO 44hW. Faunatunnel Huizen (89) inkt r. 0 r. W onbepaald pad kikker muis bruine rat Deze ronde kleinwildtunnel onder de A27 verbindt de poldergebieden Blaricummermeent en de Kampen met elkaar. De tunnel is in 1996 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. Deze doelsoorten hebben gedurende de onderzoeksperiode weinig gebruik gemaakt van de voorziening. Uitsluitend enkele sporen van muizen (uitsluitend najaar) en bruine rat (uitsluitend voorjaar) zijn vastgesteld. De tunnel wordt ook incidenteel door amfibieën gebruikt (uitsluitend in het najaar) en af en toe door mensen. 30

31 Kolonel van Rooyenweg 1 (A28 - hm 14,87) Kolonel van Rooyenweg 1 (89) inkt r. Z onbepaald kikker r. 1 N 1 - egel (bos)muis konijn kat Deze faunabuis is reeds in 1983 aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. De tunnel is sindsdien nog niet onderzocht wat betreft het gebruik door fauna. De tunnel verbindt de uitgestrekte bosgebiederi van de Utrechtse Heuvelrug aan weerszijden van de A28 met elkaar. Konijnen hebben tijdens het voorjaar regelmatig gebruik gemaakt van de buis. In de omgeving van de buis is duidelijk activiteit (holen, keutels e.d.) van konijnen waar te nemen. In het najaar is echter geen enkel spoor van konijn op de sporenplaat vastgesteld. Ook het eenmalige gebruik door egel stamt uit het voorjaar. Sporen van kikker daarentegen zijn uitsluitend in het najaar gevonden. Muizen maken zowel in het voor- als najaar frequent gebruik van de tunnel. Op 9 november 2006 was een bosmuis onder de sporenplaat aanwezig. Op 16 november waren hier zelfs drie exemplaren aanwezig. 31

32 Het raster ligt ter hoogte van de faunabuis enigszins plat, waardoor deze lokaal niet langer als barrière voor kleine zoogdieren functioneert. Het (gedateerde, lage) raster dient hersteld te worden, of beter nog, vervangen te worden door modern kleinwildraster (zie paragraaf 4.2 Aanbevelingen) Kolonel van Rooyenweg 2 (A27 - hm 15,07) Kolonel van Rooyenweg 2 (89) inkt r. N r. Z onbepaald kikker egel (bos)muis Deze faunabuis ligt iets ten noordoosten van de vorige locatie (Kolonel van Rooyenweg 1). Ook deze buis is in 1983 reeds aangelegd voor kleine zoogdieren en marterachtigen. Hoewel 66k rond deze tunnel activiteit van konijn was waar te nemen (waaronder twee zichtwaarnemingen in het najaar), hebben gedurende de onderzoeksperiode geen konijnen de buis gepasseerd. Muizen zijn echter veelvuldig vastgesteld (vooral in het najaar), in het najaar tevens een aantal kikkers en in het voorjaar éénmaal een egel. Ook onder deze sporenplaat was op zowel 9 november 2006 als op 16 november een bosmuis aanwezig. 32

33 Valleikanaal (A28 - hm 2020) 33

34 Valleikanaal West (86) zand r. N r. Z onbepaald salamander pad 4-4 egel muis bruine rat kat Valleikanaal Oost (86) zand r. N r. Z onbepaald salamander kikker egel bunzing muskusrat muis bruine rat kat Aan weerszijden van het Valleikanaal ter hoogte van de onderdoorgang met de A28 zijn de oevers doorgetrokken (2001). Doelsoorten zijn kleine zoogdieren, marterachtigen en amfibieën. De voorziening verbindt het stedelijk gebied van Amersfoort aan de noordwestzijde van de A28 met het poldergebied (inclusief Landgoed Stoutenburg) aan de zuidoostzijde. Gedurende het onderzoek zijn diverse doelsoorten gepasseerd: amfibieën, egel, bunzing en muizen. De (noord)oostelijke oever werd in het voorjaar door meer soorten en in grotere aantallen gebruikt dan de (zuid)westelijke oever. In de herfst was dit andersom (zie Bijlage 2). Het gebruik door doelsoorten is - met uitzondering van muizen - incidenteel. Egel en bunzing zijn uitsluitend in het voorjaar vastgesteld. Opmerkelijk is het waarneempatroon van amfibieën op beide oevers (zie Bijlage 2). Op locatie Valleikanaal West ontbraken sporen van amfibieën in het voorjaar, maar deze waren hier in het najaar frequent aanwezig, met name sporen van salamanders (30 registraties). Op locatie Valleikanaal Oost daarentegen zijn in het voorjaar nog incidenteel sporen van salamander en kikker vastgesteld, in het najaar ontbraken sporen van amfibieën op deze oever volledig. 34

35 Barneveidsebeek (A28 - hm 20,94) Barneveidsebeek (86) r. N zand r. Z onbepaald egel hermelijn bunzing muskusrat bosmuis bruine rat kat Ook bij de onderdoorgang van de Barneveidsebeek onder de A28 is de noordelijke oever doorgetrokken (2004). Doelsoorten zijn kleine zoogdieren, marterachtigen en amfibieën. Voor wat betreft doelsoorten zijn egel, hermelijn en bunzing vastgesteld. Deze soorten maken zeer incidenteel gebruik van de oever. Hetzelfde geldt voor de muskusrat, die tweemaal is vastgesteld. Veel regelmatiger is het gebruik door bosmuis (met name najaar), bruine rat en kat. 3.3 Bespreking per doelsoort (alle locaties) Onderstaande tabel geeft een samenvattend overzicht van het gebruik door doe/soorten per locatie. De doe/soorten verschillen per locatie (zie tabel, gebaseerd op het Onderzoeksplan passages van RWS Utrecht), maar betreffen in algemene zin (voor alle 35

36 locaties gesommeerd) met name beschermde soorten zoogdieren en amfibieën. Spitsmuizen, muizen, salamanders, padden en kikkers zijn in de tabel als groep weergegeven (sporen van soorten uit deze groepen' zijn doorgaans niet tot op soort te determineren, met uitzondering van waterspitsmuis indien de staartkiel afdrukt en bosmuis indien het spoor een sprongengalop' betreft). Vogels, ongewervelden en hond zijn niet structureel geregistreerd en ook niet in de tabel (of Bijlage 2) opgenomen. In totaal zijn 16 soorten zoogdieren en amfibieën tijdens het onderzoek op de faunapassages vastgesteld: egel, mol, boommarter, hermelijn, bunzing, vos, huiskat, (bos)muis, bruine rat, muskusrat, haas, konijn, kamsalamander, salamander', pad' en kikker'. Kamsalamander en salamander' zijn als twee soorten beschouwd omdat vrijwel alle niet gedetermineerde salamandersporen betrekking zullen hebben op kleine watersalamander gezien de verspreiding van deze soort in de regio. Pad' zal vrijwel uitsluitend betrekking hebben op gewone pad, omdat rugstreeppad vrijwel nergens in de omgeving van de onderzochte Voorzieningen voorkomt (Bergmans & Zuiderwijk, 1986; RAyON, 2005). Kikker' heeft in ieder geval betrekking op bruine kikker (omdat deze soort live' in de buisopening van Voorveldse Polder en op één loopplank van Lange Vliet is waargenomen), maar vermoedelijk zal een deel van de waarnemingen tevens betrekking hebben op groene kikker'. Van alle in het Onderzoeksplan passages van RWS Utrecht genoemde doelsoorten voor de onderzochte locaties (hiertoe behoren dus niet soorten als das en eekhoorn) zijn uitsluitend spitsmuizen, wezel en ree nergens vastgesteld. Spitsmuizen begeven zich zelden ver buiten hun habitat en worden (mede) om die reden zelden vastgesteld in faunabuizen, -tunnels of op loopplanken. Ree was uitsluitend doelsoort voor de locaties Spoorlijn Woerden-Den Haag en Fort Vechten en werd bovendien nog verwacht op locatie Zandheuvel. Op geen van deze drie locaties is de soort vastgesteld (zie paragraaf 3.2 voor een verklaring hiervoor). Het ontbreken van wezel in het gehele onderzoek is moeilijk te verklaren. In vergelijkbaar onderzoek ontbreekt de soort doorgaans niet, maar is wel altijd minder vertegenwoordigd dan hermelijn en vooral bunzing. De meeste doelsoorten (9) zijn vastgesteld op de locatie Amsterdam-Rijnkanaal (11 soorten inclusief niet-doelsoorten'), gevolgd door Spoorlijn Woerden-Den Haag met 8 doelsoorten (eveneens 11 inclusief niet-doelsoorten'). Beide locaties worden gekenmerkt door zeer ruime dimensies, een relatief rustige ligging en een combinatie van watergangen, oevers, open ruimte en een stobbenwal. Het totaal aantal vastgestelde soorten is op alle locaties (beduidend) hoger dan het aantal doelsoorten, maximaal ii op de locaties Amsterdam-Rijnkanaal, Spoorlijn Woerden-Den Haag, Zandheuvel en Heidelaan. Zandheuvel en Heidelaan betreffen eveneens ruim gedimensioneerde onderdoorgangen met stobbenwallen. Faunabuizen en loopplanken worden door minder soorten gebruikt dan viaducten en tunnels met stobbenwallen (zie tabel). Randweg Oost is de enige locatie binnen het onderzoek die niet door doelsoorten is gebruikt (wel door bruine rat en kat). 36

37 Tabel 1. Vastgestelde soorten per locatie (+) ti/dens het onderzoek (voor- en na/aar 2006 gesommeerd). Doelsoorten van de betreffende locatie zijn weergegeven in een gristint. t 0- M,,n,fnwrnr7ipnin,y t -- je' E - (1) D E E - D c () = ' -Eo = cz ) - Hollandsche IJssel Kromme LIssel Spoorlijn Woerden-Den Haag Linschoten Lange Vliet Fort Vechten Amsterdam-Rijnkanaal Kromme Rijn Voorveldse polder Heidepassage Groenendaal Zandheuvel Heidelaan Randweg Oost Faunatunnel Huizen Kolonel van Rooyenweg Kolonel van Rooyenweg Valleikanaal Barneveldsebeek totaal aantal locaties te Van de zoogdieren zijn muizen, huiskat, egel, bruine rat, bunzing en konijn op respectievelijk 89%, 84%, 74%, 68%, 53% en 47% van de onderzochte locaties vastgesteld. Op beduidend minder locaties zijn vos, hermelijn, mol, muskusrat, haas en boommarter vastgesteld, namelijk op respectievelijk 26%, 21%, 16%, 16%, 16% en 5% van de onderzochte locaties. Egels zijn op de meeste locaties vastgesteld. Een deel van de locaties waar géén egels zijn vastgesteld, wordt gekenmerkt door openheid en gebrek aan opgaande vegetatie (Faunatunnel Huizen, Lange Vliet) en/of het feit dat het loopplanken betreft (Randweg Oost, Lange Vliet). Hoewel egels in het verleden geregeld vastgesteld zijn op (brede) loopplanken is bekend dat loopplanken niet tot het favoriete type faunapassage van de soort behoren (Brandjes et al., 2001; Brandjes et al., 2002). Het ontbreken van egel op de locaties Linschoten en Voorveldse Polder gedurende het huidige onderzoek is minder goed te verklaren. Van locatie Voorveldse Polder is bekend dat er egels voorkomen en ook van de lokale faunavoorzieningen gebruik maken (Brandjes, 2006). Mollenritten zijn op een drietal locaties met onverharde stroken en stobbenwallen rond Hilversum vastgesteld. Molshopen zijn op veel meer locaties rond de voorzieningen 37

38 waargenomen zonder dat sporen van d verschenen. Loopplanken en faunabuizen typen faunapassages voor mollen. soort op het zand of de papieren zijn vormen daarom waarschijnlijk ongeschikte Verrassend waren de drie sporen van een boommarter in dezelfde week op het zandbed van Zandheuvel. Hoewel de soort bekend is uit de regio (Einde Gooi etc.), vormt de verspreiding aan de westkant van de A27 geen kernleefgebied van de soort, maar zogenaamd overloopgebied' (Alleijn et al., 1997). Om die functie te kunnen handhaven en (op termijn) uit te breiden is het van groot belang dat de soort barrière A27 duurzaam' kan passeren. Ook al is de soort niet opgevoerd als doelsoort voor Zandheuvel, de locatie leent zich door de ruime dimensies, goede aansluiting met het achterland en de geografische ligging wel goed voor de rol van boommarterpassage (naar verwachting beter dan Groenendaal en Heidepassage). Het aangetoonde incidentele gebruik onderstreept deze bevinding. Hermelijn is op drie zandbedden en in één faunabuis vastgesteld. Voor al deze voorzieningen was de soort ook doelsoort. In de faunabuis Voorveldse Polder is de hermelijn een vrij regelmatige passant (13 registraties), op de overige locaties is de soort hooguit tweemaal vastgesteld. Bij Fort Vechten is de soort niet gedurende de twee onderzoeksronden vastgesteld maar wel daarbuiten (midzomer). Gezien de habitateisen en de verspreiding in Nederland werd hermelijn op meer locaties verwacht dan gedurende het huidige onderzoek is vastgesteld. De bunzing is de meest frequent waargenomen marterachtige van het onderzoek. Op tien locaties zijn sporen gevonden en op sommige locaties is het gebruik vrij regelmatig, bijvoorbeeld bij Amsterdam-Rijnkanaal (19x), Fort Vechten (17x) en Lange Vliet (12x). De bunzing is vooral vastgesteld op zandbedden (op/in de ruimere voorzieningen dus), maar ook op loopplanken (Lange Vliet) en in één faunabuis (Voorveldse Polder). Deze soort wordt bij onderzoek aan faunapassages relatief vaak in relatie tot watergangen vastgesteld (in vergelijking tot hermelijn en vooral wezel). Vossen zijn vastgesteld op vijf locaties, waaronder de vier ruime onderdoorgangen met stobbenwallen onder de A27 bij Hilversum (doorsnijding de Utrechtse Heuvelrug - Gooise stuwwal). Daarnaast is de soort vastgesteld bij het Amsterdam-Rijnkanaal, eveneens een ruime voorziening met stobbenwal. Hoewel dit in het huidige onderzoek niet is aangetoond, maakt de soort toch ook regelmatig gebruik van faunabuizen. op enkele locaties is de soort niet aangetroffen, maar werd hier wel verwacht (bijvoorbeeld bij de Kolonel van Rooyenweg 1 en 2). Muizen zijn op iedere locatie vastgesteld met uitzondering van Heidepassage en Randweg Oost. In veel gevallen bewonen' de muizen de stobben onder de viaducten en zijn daardoor op veel locaties de meest frequent vastgestelde soortengroep. Veel muizensporen hebben betrekking op (galopperende) bosmuizen. Betreft muizensporen stappende' exemplaren dan is onderscheid met woelmuizen vrijwel nooit betrouwbaar te maken. Dergelijke sporen zijn als van muis' de boeken in gegaan. 0

39 Bruine rat en muskusrat zijn niet beschermde soorten die nergens gelden als doelsoorten voor de voorzieningen. Met name bruine rat is echter op veel locaties vastgesteld. Deze soort bewoont vaak de locatie zelf (holen aanwezig in het zandbed etc.) en is doorgaans dan ook - indien voorkomend - frequent geregistreerd. De zeer opvallende prenten van muskusrat zijn op drie locaties vastgesteld. Deze soort passeert een barrière naar verwachting vooral via de watergang zelf, indien deze aanwezig is uiteraard, en zal daarom op meer locaties passeren dan met de toegepaste onderzoeksmethoden is aan te tonen. Haas is aangetoond op drie locaties: Spoorlijn Woerden-Den Haag, Amsterdam- Rijnkanaal en Fort Vechten. De eerste twee locaties zijn bijzonder ruim, gelegen in open landschap en daardoor zeer geschikt voor haas (die openheid van het habitat prefereert). Het eenmalige gebruik bij Fort Vechten is verrassender, deze tunnel is relatief krap en verdekt gelegen voor een dergelijke soort van het open landschap. Konijnen gebruikten locatie Fort Vechten veel regelmatiger (34x). Deze soort is op negen locaties vastgesteld, waaronder faunabuis Kromme Rijn. Het is bekend dat konijnen regelmatig faunabuizen gebruiken (Brandjes et al., 2002). Op locatie Zand heuvel was konijn de meest frequent geregistreerde soort (69x). Katten vormen frequente gebruikers van alle voorzieningen, met uitzondering van Voorveldse Polder, Faunatunnel Huizen (afgelegen gebied zonder bebouwing) en Kolonel van Rooyenweg 2 (bos zonder naburige bebouwing). Op sommige locaties is de kat de meest geregistreerde soort (bijvoorbeeld Hollandsche Ijssel: 27 van de 51 sporen van in totaal negen soorten). Gebruik van faunabuizen door katten heeft een significant negatief effect op het gebruik door wilde zoogdieren, met name muizen en amfibieën (Brandjes etal., 2002). Frequent gebruik door katten kan dan ook gezien worden als een ongewenst bijverschijnsel binnen de doelstelling van een voorziening (gebruik door fauna'). Het is echter ondoenlijk om gebruik door katten selectief tegen te gaan zonder het gebruik door andere roofdieren als vos en bunzing negatief te beïnvloeden. Amfibieën zijn op 89% van de locaties vastgesteld, waarvan kikkers op 84%, padden op 63% en salamanders op 53% van de locaties (zie tabel). Dit resultaat is boven verwachting, wat o.a. geïllustreerd wordt door het feit dat op 12 van de 17 locaties, waar salamanders, padden en/of kikkers zijn vastgesteld, amfibieën geen doelsoorten van de voorziening waren. Amfibieën schuwen smalle faunabuizen met een diameter van 30 of 40 cm niet (zie bijvoorbeeld Kromme Rijn en Voorveldse Polder) en zijn tevens aangetroffen in faunabuizen in bosgebieden op droge zandgronden, ver weg van oppervlaktewater (zie Kolonel van Rooyenweg 1 en 2). Op géén van de onderzochte locaties is echter sprake van massale, gerichte trek door amfibieën. Valleikanaal West en Zandheuvel vormen nog de meest frequent door amfibieën gebruikte locaties met 28 vastgestelde salamandersporen respectievelijk 27 kikkersporen. Op basis van de gegevens uit het huidige deelonderzoek en de gegevens van de reeds eerder onderzochte faunapassages in het beheersgebied van RWS Utrecht (Brandjes & 39

40 Van Vliet, 2006; Brandjes et al. 2006) is het mogelijk om de relatie tussen de geografische ligging van alle faunapassages in de provincie Utrecht, het gebruik door doelsoorten en bijvoorbeeld het habitat inzichtelijk te maken op overzichtskaarten per doelsoort. Het vervaardigen van dergelijke illustraties valt buiten het kader van de huidige rapportage. Als voorbeeld echter is hieronder een kaart van de bunzing opgenomen. Op de kaart is o.a. af te lezen dat 12 van de 34 locaties gebruikt worden door de bunzing, dat locaties op de bosrijke Utrechtse Heuvelrug minder door deze soort worden gebruikt dan die in de open gebieden en dat de meest frequent gebruikte voorzieningen gelegen zijn in de periferie van de stad Utrecht. (Overigens is locatie 20, in tegenstelling tot wat de kaart suggereert, wel degelijk gelegen in bosgebied. De kaart betreft uitsluitend de provincie Utrecht, terwijl het gedeelte van de A27 vanaf locatie 17 t/m 23 feitelijk in de provincie Noord-Holland ligt en tevens in bosrijk gebied). Aantal sporen van bunzing per locatie fl \ (.-..- o \ () meefd,,nlo - bogbd ,;: IQ \\'L -- Kaart 1. Gebruik van 34 locaties in beheersgebied RWS Utrecht door de bunzing. 3.4 Ecologische relevantie voor doelsoorten in relatie tot locatiekeuze Het is zeer moeilijk te bepalen in hoeverre het (incidenteel) gebruik van bepaalde doelsoorten op de onderzochte locaties daadwerkelijk relevant' is in termen van duurzaam behoud voor de toekomst', genetische uitwisseling voldoende gewaarborgd' etc., dit alles in relatie tot de dichthederi van de (doel)soorten in de omgeving. Deze 40

41 dichtheden zijn over het algemeen niet bekend en zonder uitgebreid onderzoek zeer moeilijk in te schatten. Niet zelden werd een soort wél verwacht, maar niet vastgesteld (bijvoorbeeld wezel die nergens is vastgesteld) of juist niet verwacht, maar wél vastgesteld (bijvoorbeeld kikker in de buizen van de Kolonel van Rooyenweg, een bosrijke omgeving zonder water). In geval van de wezel bijvoorbeeld is zeer moeilijk in te schatten in hoeverre het geconstateerde uitblijven van het gebruik op de locaties, waar kleine marterachtigen wél zijn opgevoerd als doelsoorten en vermoedelijk ook voorkomen, van negatieve invloed is op de lokale wezelstand. In geen enkel geval is het uitblijven van wezelwaarnemingen te verklaren vanuit verkeerd aangelegde voorzieningen of ongelukkig gekozen locaties. In vergelijkbaar onderzoek op vergelijkbare locaties met dezelfde typen voorzieningen zijn wezels namelijk wél regelmatig aangetroffen (bijvoorbeeld Brandjes et al., 2002). Andersom is het even moeilijk om aan te geven in hoeverre het regelmatige gebruik door hermelijn van faunabuis Voorveldse Polder van positieve invloed is op de lokale hermelijnenstand. In de eerste plaats kunnen de hermelijnensporen aldaar betrekking hebben op één regelmatig heen en weer lopend exemplaar, maar ook op verschillende minder vaak heen en weer lopende exemplaren. Het is daarentegen zeer aannemelijk maar moeilijk aantoonbaar dat het incidentele gebruik door de boommarter bij Zandheuvel genetisch gezien van groot belang is, omdat het aantal boommarters op de Utrechtse Heuvelrug beperkt is, de soort relatief veel wordt doodgereden op de (snel)wegen van de Utrechtse Heuvelrug en omdat de A27 een meer absolute' barrière is en in die zin nauwelijks te passeren is in vergelijking tot lokale wegen (waar oversteekpogingen 's nachts relatief vaak zullen slagen). Amfibieën zijn relatief gevoelig voor versnippering door wegen omdat de kans op het halen van de overkant van een door verkeer bereden asfaltweg relatief gering is (ten opzichte van zoogdieren). Een snelweg is voor amfibieën absoluut onneembaar en de aanleg van een snelweg tussen een bestaande voortplantingspoel en een bestaand overwinteringsgebied zal binnen enkele jaren leiden tot het uitsterven van de lokale populatie door verkeerssterfte. Zelfs op lokale landweggetjes kan de verkeerssterfte aanzienlijk zijn, waardoor lokale populaties zich maar ternauwernood kunnen handhaven. Op de meeste locaties zijn amfibieën vastgesteld. In het geval van incidenteel gebruik van faunabuizen en amfibieëntunnels door amfibieën is bewezen dat anders absoluut onbereikbare deelgebieden met elkaar verbonden worden (aangezien amfibieën geen kans hebben ongeschonden een snelweg over te steken). Hierdoor is uitwisseling tussen doorsneden gebieden in principe mogelijk gebleken, hoe spaarzaam' ook. In geval van reeds bestaande viaducten waar amfibieën in principe reeds gebruik van (kunnen) maken, is gebleken dat stobbenwallen dit gebruik kunnen optimaliseren, bijvoorbeeld bij Linschoten waar salamanders selectief passeerden langs de stobbenwallen en duidelijk minder langs het deel van de tunnel zonder dekking. Door de aanleg van stobbenwallen maken mogelijk méér exemplaren van de onderdoorgang gebruik dan zonder de aanpassingen. Dit kon in eerder experimenteel onderzoek niet aangetoond worden voor amfibieën (wel voor muizen; Brandjes et al., 2001), maar in ieder geval volgden veel 41

42 amfibieën in het huidige onderzoek selectief het lijnvormige element in de vorm van de stobbenwal. Ook al betreft dit verschijnsel mogelijk vooral automatische geleiding' (door een logische' plaatsing van de stobbenwal') en geen moedwillige selectie door de amfibieën voor 'de meeste dekking', het totale kwantitatieve gebruik door amfibieën lijkt vergroot te kunnen worden door een grotere beschikbaarheid aan lijnvormige elementen (randen') en dus door de aanwezigheid van stobbenwallen, met name als deze stobbenwal doorloopt buiten de onderdoorgang tot aan de voortplantingpoel van amfibieën, zoals bij locatie Groenendaal. Om kort te gaan zijn harde uitspraken op populatieniveau binnen de grenzen van het huidige onderzoek niet te geven evenmin als het opgeven van het minimale aantal individuen dat moet passeren om populaties op termijn te behouden. De enige informatie die in dit kader enigszins indicatief is, is samengevat in onderstaande tabel. In deze tabel is voor alle relevante soorten weergegeven of ze op de onderzochte locaties regelmatig voorkomen op basis van veldwaarnemingen (molshopen rond de buisingang etc.) en bestaande verspreidingsgegevens (o.a. Broekhuizen et al., 1992) dan wel verwacht worden op basis van terreinkenmerken (in relatie tot het bekende areaal). Deze 'verwachting' is vervolgens te vergelijken met de vaststelling van de soorten of juist het ontbreken van de soort als gebruiker van de faunapassages gedurende het onderzoek. Uit de tabel blijkt opnieuw het grote verschil tussen de verwachting en de realiteit van het onderzoek wat betreft spitsmuizen (grotendeels verklaarbaar) en wezel (onverklaarbaar). 42

43 Tabel 2. Vastgestelde soorten per locatie (+ en donkergroen) tijdens het onderzoek en het zekere / waarschijnlijke (lichtgroen) of mogelijke voorkomen (geel) rond de voorzieningen op basis van veidwaarnemin gen, literatuur en expert /udgement. E Naam faunavoorziening Hollandsche IJssel Kromme IJssel Spoorlijn Woerden-Den Haag Linschoten Lange Vliet Fort Vechten Amsterdam-Rijnkanaal Kromme Rijn Voorveidse polder Heidepassage Groenendaal Zandheuvel Heidelaan Randweg Oost Faunatunnel Huizen ' Kolonel van Rooyenweg 1 Kolonel van Rooyenweg 2 Valleikanaal Barneveldsebeek totaal aantal locaties vervvacht totaal aantal locaties vastgeste, - 0 N bij a 0 bi bi bi o bi Çb bi E n E c _!Â

44 44

45 4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 Conclusies In totaal hebben 12 soorten zoogdieren (excl. vleermuizen) de 19 onderzochte faunapassages gebruikt: egel, mol, hermelijn, bunzing, boommarter, vos, bruine rat, muskusrat, (bos)muis, haas, konijn en huiskat. Daarnaast is op 89% van de locaties gebruik door amfibleën (salamander', pad' en kikker') vastgesteld, op één locatie is kamsalamander vastgestéld (Groenendaal). Deze soort plant zich naast de betreffende voorziening voort. Fort Vechten wordt naast de bodemgebonden soorten tevens (regelmatig, maar in lage aantallen) gebruikt door drie soorten vleermuizen: watervleermuis, gewone dwergvleermuis en gewone grootoorvleermuis. Het totaal aantal vastgestelde soorten bij Fort Vechten komt daarmee op 12 (negen doelsoorten). Dit is het hoogste aantal soorten van het onderzoek, maar verwacht wordt andere ruime locaties (zie volgende punt) ook door vleermuizen gebruikt worden. Dit is echter niet onderzocht, zodat de aantallen soorten niet goed vergeleken kunnen worden. Op alle locaties zijn doelsoorten vastgesteld (maximaal 9 op locatie Amsterdam- Rijnkanaal en Fort Vechten), met uitzondering van Randweg Oost (hier wel bruine rat en kat). Inclusief niet-doelsoorten zijn - buiten Fort Vechten met 12 soorten - op vier locaties maximaal 11 soorten vastgesteld: Spoorlijn Woerden-Den Haag, Amsterdam-Rijn kanaal, Zand heuvel en Heidelaan. Muizen (vooral bosmuizen) zijn op iedere locatie vastgesteld met uitzondering van Heidepassage en Randweg Oost. Veelal bewonen muizen de lokale stobbenwallen en zijn (hierdoor) de meest frequent geregistreerde soortengroep van het onderzoek. Egel is op 14 locaties vastgesteld, bunzing op 10 locaties, konijn op negen locaties, vos op vijf locaties, hermelijn op vier locaties, haas en mol op drie locaties en boommarter op één locatie (Zandheuvel). De meeste soorten komen (naar verwachting) op méér locaties voor dan ze zijn vastgesteld, bijvoorbeeld hermelijn. Tegen de verwachting in zijn tijdens het onderzoek nergens de doelsoorten spitsmuizen, wezel en ree vastgesteld. Hetzelfde geldt voor eekhoorn die weliswaar voor geen van de faunapassages doelsoort was, maar wel degelijk op een aantal bosrijke locaties verwacht werd. Het ontbreken van registraties van algemene soorten is in sommige gevallen te verklaren doordat een voorziening ongeschikt blijkt te zijn (Fort Vechten voor ree op basis van dimensies, Spoorlijn Woerden-Den Haag voor ree op basis van verspreiding, haas op basis van te weinig openheid op diverse locaties etc.). In 45

46 andere gevallen is het ontbreken van een soort niet te verklaren (wezel en hermelijn op diverse locaties). Kikkers, padden en salamanders zijn geregistreerd op 16 respectievelijk 12 en 10 locaties. Doorgaans heeft het gebruik door deze soortengroepen een incidenteel karakter, maar op enkele locaties is het gebruik regelmatiger, bijvoorbeeld Zand heuvel met 43 sporen in 86 dagen = 0,5 registratie per nacht (3,5 /week). Naast de doelsoorteri zijn veel voorzieningen frequent gebruikt door bruine rat en huiskat en een drietal voorzieningen tevens door muskusrat. Frequent gebruik door katten heeft een negatief effect op gebruik door muizen, andere soorten zoogdieren en amfibieën. Het is zeer moeilijk te bepalen in hoeverre gebruik van doelsoorten op de onderzochte locaties ecologisch relevant' is, omdat informatie over de dichtheden van soorten rond de faunapassages over het algemeen ontbreekt. In faunabuizen en op loopplanken in duikers die met de inktmethode zijn onderzocht, zijn naar verwachting geen sporen gemist'; dit is wel enigszins het geval op enkele met zandbedden onderzochte onderdoorgangen, die verstoord zijn door storm, mensen en honden, met name het niet overdekte zandbed op viaduct Heidepassage, dat extra gevoelig was voor regen en harde wind. 42 Aanbevelingen Op enkele van de onderzochte locaties zijn aanpassingen mogelijk die het rendement van de voorzieningen naar verwachting vergroten. Kromme LJsseI: het ontharden' van een strook van circa één meter langs de betonwand van de zuidelijke kade, het hier aanbrengen van stobben of andere structuurbevorderende elementen (verankerde keien = minder brandgevaarlijk) en het aanbrengen van een loopplank aan één zijde of aan beide zijden van de watergang. Fort Vechten: het wilgenstruweel aan de zuidkant niet teveel de toegang tot de tunnel voor migrerende vleermuizen laten belemmeren door periodiek snoeien. Heidepassage: het persen van een faunabuis of kleine faunatunnel onder afrit nr. 33 van de A27 (Hilversum Zuid') om de in de verkeerslus gevangen fauna (die arriveert via de huidige faunapassage) gelegenheid te geven veilig naar de groenstrook ten westen van de snelweg in noordelijke richting te migreren. Deze groenstrook komt uit bij locatie Groenendaal vanaf waar de fauna verder in oostelijke richting kan migreren. Kolonel van Rooyenwegi en2: het vervangen van de oude, vervallen rasters door nieuw kleinwildraster. MIRA

47 5 Literatuur Alleijn, F., P. van der Linden, H. Vink & H. Wijsman, Boommarters blijven in de noordelijke Utrechtse Heuvelrug en in het Gooi. Uitgave Noord-Hollandse Zoogdierstudiegroep e.a., Hilversum, Hollandsche Rading. Bergmans, W. & A. Zuiderwijk, Atlas van Nederlandse amfibieën en reptielen en hun bedreiging. Vijfde herpetogeografische verslag. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Brandjes, G.J., Monitoring gebruik faunapassages Gemeente Utrecht. Rapport nr , Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Brandjes, G.J. & 0. Langendorft, Inventarisatie amfibieën in het Gooi. Rapportage Poelenwerkgroep 't Gooi, Bussum. Brandjes, G.J. & F. van Vliet, Monitoring gebruik faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht. Onderzoek op 13 locaties langs rijkswegen Al2, A27 en A28. Rapport nr Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Brandjes, G.J., R. van Eekelen, K. Krijgsveld & G.F.J. Smit, Het gebruik van faunabuizen onder rijkswegen. Resultaten literatuur- en veldonderzoek. DWW Ontsnipperingsreeks deel 43. Rapport nr. DWW Bureau Waarden burg bv, Culemborg. Brandjes, G.J., G. Veenbaas, 1. Tulp & M.J.M. Poot, Het gebruik van faunapassages langs watergangen onder rijkswegen. Resultaten van een experimenteel onderzoek. DWW Ontsnipperingsreeks deel 40. Rapport nr. W- DWW Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Brandjes, G.J., F. van Vliet, H.J.J. Sips & R. van Beurden, Monitoring gebruik faunapassages Rijkswaterstaat Utrecht. Onderzoek boommarterbrug (Al 2) en Ecoduct Leusderheide (A28). Rapport nr Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Broekhuizen, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk, & i.b.m. Thissen, Atlas van de Nederlandse zoogdieren. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Ottburg, F.G.W.A. & G.F.J. Smit, Het gebruik door dieren van faunapassages van Directie Utrecht. Studie van locaties op de A27, A28 en Al2; vier stobbenwallen, één groenstrook en één float land. Rapport nr , Bureau Waarden burg bv, Culemborg. RAyON, Waarnemingenoverzicht 2003 & Reptielen, amfibieën en vissen, nr. 20. Jaargang 7, nr. 2, pag Van Haaften, J.L. & E. Pelzers, Ree Capreolus capreolus. In: S. Broekhuizen, B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk, & I.B.M. Thissen (eds.). Atlas van de Nederlandse zoogdieren. KNNV Uitgeverij, Utrecht: Van Nierop, A., Wildpassages. Stichting Natuur en Milieu, Utrecht. 47

48 48

49 Bijlagen 49

50 50

51 Bijlage 1. Overzicht van de 19 onderzochte locaties Rijksweg Km Naam voorziening Omschrijving A Hollandsche IJssel stobbenwal langs verharde weg A2 70,35 Kromme IJssel verharde kaden weerszijden watergang Al2 43,55 Spoorlijn Woerden-Den Haag doorgetrokken oever onder viaduct Al2 44,00 Linschoten stobbenwal in landbouwtunnel Al2 55,00 Lange Vliet twee loopplanken in duiker Al2 64,50 Fort Vechten ruime faunatunnel met stobbengeleiding A27 67,20 Amsterdam-Rijnkanaal doorgetrokken oever in kunstwerk A27 78,93 Kromme Rijn smalle ronde faunabuis (staal) A27 81,40 Voorveldse Polder smalle ronde faunabuis (staal) A27 92,60 Heidepassage vegetatiedek met stobben wal op viaduct A27 94,17 Groenendaal stobbenwal weerszijden weg A27 96,02 Zand heuvel stobbenwallen achter schutting A27 97,25 Heidelaan stobbenwal weerszijden weg A27 103,80 Randweg Oost loopplank in duiker A27 106,29 Faunatunnel Huizen ronde faunabuis / kleinwildtunnel A28 14,87 Kolonel van Rooyenweg 1 ronde faunabuis (beton) A28 15,07 Kolonel van Rooyenweg 2 ronde faunabuis (beton) A28 20,20 Valleikanaal doorgetrokken oevers in kunstwerk A28 20,94 Barneveldsebeek doorgetrokken oever in kunstwerk 51

52 52

53 Bijlage 2. Totaaloverzicht alle sporen per locatie per datum 53

54 54

55 Hollandsche IJssel (zandbed) - A2 km 69,10 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 01-mei-06 west kat 4 tientallen eenden- en duivensporen langs de waterkant kikker 1 oost kat 2 08-mei-06 west kat 3 tientallen eenden- en duivensporen; niet meer genoemd... oost 16-mei-06 west oost 23-mei-06 west - - zandbed deels verregend; geen correctie nodig oost mei-06 west - - zandbed deels verregend; geen correctie nodig oost jun-06 west zandbed deels verregend; geen correctie nodig oost - - onbekend muis 1 Hol landsche IJssel (zandbed) - A2 km 69,10 U Inzetdatum najaarsronde: 27 september 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 04-okt-06 west egel 1 oost egel 1 onbekend pad 1 12-okt-06 west kat 3 muis 1 oost salamander 1 pad 1 onbekend kat 2 pad 2 19-okt-06 west kat 2 egel 1 oost bosmuis 1 bruine rat 1 25-okt-06 west - - onbekend vos? 1 mogelijk vos, anders kleine hond, zeer vage prenten... oost 03-nov-06 west konijn 2 oost konijn 2 09-nov-06 west konijn 2 oost konijn 2 vos? 1 mogelijk vos, anders kleine hond; andermaal vage prenten... onbekend bruine rat 1 16-nov-06 west oost

56 Kromme IJssel (zandbed) - A2 km 7035 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen Kade Noord 01-mei-06 west oost 08-mei-06 west kat 2 oost bruine rat 5 bosmuis 2 16-mei-06 west bruine rat 1 oost bruine rat 1 23-mei-06 west oost 30-mei-06 west bruine rat 2 oost bruine rat 3 06-jun-06 west bruine rat 5 oost bruine rat 5 pad 3 bosmuis 1 onbekend salamander 2 Kade Zuid 01-mei-06 west kat 2 bosmuis 5 oost bosmuis 5 08-mei-06 west bosmuis 1 oost kat 2 16-mei-06 west kat 4 bosmuis 1 oost kat 3 23-mei-06 west - - zandbed deels verregend oost mei-06 west bruine rat 1 oost kat 2 06-jun-06 west - -

57 Kromme IJssel (zandbed) - A2 km 70,35 lnzetdatum najaarsronde: 27 september 2006 (lx ege/ op het oude zand) Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen Kade Noord 4-okt-06 west kat 2 pad 1 oost muis 1 12-okt-06 west - - oost muis 2 19-okt-06 west kat 2 pad 1 oost kat 2 25-okt-06 west - - oost muis 1 3-nov-06 west oost 9-nov-06 west kikker 1 oost kikker 1 kat 4 onbekend salamander 1 16-nov-06 west - - oost muis 1 Kade Zuid 4-okt-06 west - - uitsluitend hondensporen... (en mens) oost okt-06 west muis 2 kat 3 oost salamander 1 19-okt-06 west kat 3 pad 1 oost 25-okt-06 west - - oost 3-nov-06 west oost 9-nov-06 west - - uitsluitend (veel) hondensporen.. (en mens) oost nov-06 west kat 2

58 Spoorlijn Woerden - Den Haag (zandbed) - Al2 km 43,55 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 01-mei-06 noord - - zuid mei-06 noord egel 1 salamander 1 zuid egel 1 16-mei-06 noord pad 1 zuid bosmuis 1 23-mei-06 noord egel 1 konijn 1 pad 1 zuid egel 1 bruine rat 1 30-mei-06 noord zuid bruine rat 1 06-jun-06 noord Spoorlijn Woerden - Den Haag (zandbed) - Al2 km 43,55 Inzetdatum najaarsronde: 27 september 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 4-okt-06 noord bosmuis 3 egel 1 bruine rat 3 bunzing 1 zuid bosmuis 3 egel 1 bruine rat 1 12-okt-06 noord kikker 2 bruine rat 1 zuid kikker 1 muis 1 19-okt-06 noord bruine rat 2 zuid bruine rat 2 konijn 1 salamander 1 25-okt-06 noord muis 3 bruine rat 3 zuid bruine rat 2 onbekend muis 1 3-nov-06 noord haas 1 mogelijk verlies enkele gegevens door storm... zuid konijn 1 9-nov-06 noord muskusrat 1 zuid haas 1 konijn 1 16-nov-06 noord - - zuid konijn 2

59 Linschoten (zandbed) - Al2 km 44,00 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 01-mei-06 noord kat 2 muis 10 zuid kat 2 muis mei-06 noord pad 2 muis 10 zuid muis mei-06 noord muis 5 zuid muis 5 23-mei-06 noord - - zandbed verstoord zuid mei-06 noord muis 10 zuid muis jun-06 noord muis 10 pad 1 zuid muis 10 Linschoten (zandbed) - Al2 km 44,00 Inzetdatum najaarsronde: 27 september 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 4-okt-06 noord kikker 3 muis 5 zuid konijn 1 muis 5 12-okt-06 noord bosmuis 20 salamander 1 wezel? 2 zeer vage prenten; determinatie absoluut NIET zeker! zuid bosmuis 20 kat 4 salamander 5 onbekend salamander 2 noord salamander 1 pad 1 19-okt-06 bruine rat 1 muis 10 zuid salamander 2 muis 10 onbekend salamander 1 25-okt-06 noord muis 15 salamander 1 zuid muis 15 salamander 1 3-nov-06 noord - - mogelijk verlies gegevens door storm... (wel hondensporen) zuid nov-06 noord bruine rat 2 muis 5 zuid bruine rat 2 muis 5 16-nov-06 noord bruine rat 1 haas op minder dan 100 m. bij tunnel vandaan, noordzijde muis 10 zuid muis 10

60 Lange Vliet (inktmethode) - Al2 km 55,00 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 aptil 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen Looppiank West 01-mei-06 noord zuid kat 3 08-mei-06 noord zuid mei-06 noord - - zuid mei-06 noord - - papieren vellen door storm losgeslagen... zuid mei-06 noord - - zuid jun-06 noord - - zuid Looppiank Oost 01-mei-06 noord kat 2 zuid kat 2 08-mei-06 noord - - zuid mei-06 noord kat 2 zuid mei-06 noord - - zuid mei-06 noord - - zuid jun-06 noord kat 2 zuid kat 2

61 Lange Vliet (inktmethode) - Al2 km 55,00 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen Looppiank West 12-okt-06 noord kikker 1 zuid okt-06 noord muis 1 gehakkelde aurelia onder de plank (zocht overwinteringsplek?) zuid muis 2 25-okt-06 noord bunzing 3 zuid bunzing 1 muis 1 3-nov-06 noord bunzing 4 zuid bunzing 1 9-nov-06 noord kat 3 zuid nov-06 noord bosmuis 4 zuid bosmuis 6 Looppiank Oost 12-okt-06 noord bunzing 2 met sleepspoor prooi (vrij groot: konijn?) muis 1 kat 4 kikker 1 bruine kikker (eerstejaars) op de loopplank, passeerde NIET zuid kat 3 papieren vel omgeklapt; mogelijk verlies enkele gegevens 19-okt-06 noord muis 4 pad 1 zuid muis 3 25-okt-06 noord muis 1 zuid nov-06 noord kat 3 muis 3 zuid muis 4 bruine rat 1 9-nov-06 noord muis 1 salamander 1 pad 1 zuid kat 3 16-nov-06 noord bunzing 1 muis 2 zuid kat 3 muis 3

62 Fort Vechten (zandbed) - Al2 km 64,50 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 01 -mei-06 noord konijn 4 bruine rat 3 zuid konijn 2 egel 2 bruine rat 1 bunzing 1 haas 1 08-mei-06 noord konijn 3 egel 5 zuid konijn 3 bunzing 1 egel 5 16-mei-06 noord konijn 3 egel 1 kat 2 bruine rat 10 zuid konijn 3 egel 1 kat 2 bruine rat 10 bunzing 1 23-mei-06 noord egel 2 kat 2 konijn 3 muis 1 zuid egel 5 kat 2 konijn 2 30-mei-06 noord konijn 1 zuid konijn 3 bunzing 1 egel 1 bruine rat 1 06-jun-06 noord egel 2 konijn 4 zuid egel 6 konijn 3

63 Fort Vechten (zandbed) - Al2 km 64,50 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 noord bosmuis 15 bruine rat 1 kat 2 egel 1 kikker 2 zuid bosmuis 15 kat 5 egel 1 19-okt-06 noord muis 15 bunzing 1 zuid kat 4 muis 15 bunzing 1 25-okt-06 noord kat 2 bosmuis 10 bunzing 1 zuid kat 3 bosmuis 10 bunzing 1 bruine rat 1 2-nov-06 noord bunzing 1 bosmuis 10 zuid bunzing 1 bosmuis 10 kat 2 9-nov-06 noord bosmuis 7 bunzing 2 zuid bosmuis 7 bunzing 3 16-nov-06 noord bunzing 1 bosmuis 15 zuid bunzing 1 bosmuis 15 bruine rat 1

64 Amsterdam - Rijnkanaal (zandbed) - A27 km 67,20 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 01 -mei-06 west bruine rat 10 oost bruine rat 10 onbekend bunzing 1 08-mei-06 west konijn 1 bruine rat 10 Oost egel 2 pad 1 bruine rat mei-06 west bruine rat 10 bunzing 1 egel 1 kat 2 bosmuis 3 oost bruine rat 10 eend 2 bunzing 6 konijn 1 bosmuis 3 26-mei-06 west konijn 1 egel 1 bruine rat 10 oost bruine rat mei-06 west konijn 1 bruine rat 10 oost egel 1 konijn 1 bruine rat jun-06 west konijn 1 pad 2 bruine rat 10 bunzing 1 oost egel 2 konijn 1 pad 3 bruine rat 10

65 Amsterdam - Rijnkanaal (zandbed) - A27 km 67,20 Inzetdatum najaarsronde: 27 september 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 4-okt-06 west kikker 2 kat 2 salamander 2 bruine rat 1 bunzing 2 bosmuis 3 konijn 2 oost kikker 1 kat 2 bruine rat 1 bunzing 2 bosmuis 3 konijn 1 12-okt-06 west bunzing 2 tevens o.a. blauwe reiger konijn 2 kat 2 muis 2 haas 1 kikker 1 oost bunzing 1 tevens uitwerpselen OP zandbed konijn 4 kat 2 muis 2 haas 1 salamander 1 egel 1 woelrat? 1 mogelijk onvolgroeide bruine rat kikker 2 onbekend konijn 1 pad 1 19-okt-06 west bosmuis 8 konijn 4 bunzing 1 oost bosmuis 8 5 pad 1 konijn haas 2 kikker 2 25-okt-06 west konijn 5 bunzing 1 muis 10 oost vos 1 konijn 6 muis 10 bruine rat 1 3-nov-06 west bosmuis 3 vos 1 haas 1 oost bosmuis 2 vos 1 konijn 2 9-nov-06 west egel 1 konijn 5 haas 1 muis 10 oost egel 1 konijn 4 muis 10 kikker 1 16-nov-06 west konijn 1 oost bunzing 1 bruine rat 1

66 Kromme Rijn (inktmethode) - A27 km 78,93 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west?? controle overgeslagen oost?? 08-mei-06 west (= resultaat van dubbele periode...) egel 1 oost egel 1 16-mei-06 west?? controle overgeslagen oost?? 22-mei-06 west egel 4 (= resultaat van dubbele periode...) oost egel 3 bosmuis 1 kikker 1 31-mei-06 west kat 3 egel 4 oost egel 3 06-jun-06 west egel 2 oost eeel 3 Kromme Rijn (inktmethode) - A27 km 78,93 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 noord zuid 19-okt-06 noord muis 1 zuid okt-06 noord muis zuid muis 2-nov-06 noord - zuid - 9-nov-06 noord muis zuid muis 16-nov-06 noord muis zuid muis kon ii

67 Voorveidse Polder (inktmethode) - A27 km 81,40 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west muis 1 bunzing 1 oost muis 4 09-mei-06 west hermelijn 2 bunzing 1 muis 1 oost bunzing 1 muis 1 16-mei west?? controle overgeslagen oost?? 22-mei west hermelijn 3 (= resultaat van dubbele periode...) oost mei west muis 2 hermelijn 3 oost bosmuis 2 hermelijn 2 06-jun west muis 1 hermelijn 1 oost bosmuis 5 Voorveldse Polder (inktmethode) - A27 km 81,40 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west muis 5 bruine kikker (eerstejaars) per ongeluk buis IN gejaagd... bruine rat 1 oost muis 5 bruine rat 1 pad 1 woelrat? 1 mogelijk onvolgroeide bruine rat hermelijn 1 19-okt-06 west muis 2 oost muis 2 west muis 4 oost muis 4 25-okt-06 2-nov-06 west muis 3 oost muis 7 bruine rat 2 9-nov-06 west bruine rat 1 muis 1 oost muis 2 16-nov-06 west muis 1 oost muis 1

68 Heidepassage (zandbed) - A27 km 92,60 Inzetdatum voorjaarsronde: 6 juni 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 14-jun-06 west - - zandbed deels verregend; geen correctie nodig oost egel 1 onbekend vos? 1 vaag spoor jun-06 west oost 29-jun-06 west - - wel een hond.. oost vos 2 04-jul-06 west kikker 1 verse molshopen rond zandbed vos 1 oost vos 1 20-jul-06 west - ter plaatse ook hooibeestje, bruine sprinkhaan en ratelaar oost vos 2 onbekend mol 1 Heidepassage (zandbed) - A27 km 92,60 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 (ter plaatse 2 Kleine Vossen en 2 Klein Koolwites) Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west - - zandbed grotendeels verregend... oost - - onbekend mol 1 19-okt-06 west - - zandbed verregend, geen sporen... correctie toegepast oost okt-06 west - - zandbed verregend, geen sporen... correctie toegepast oost nov-06 west - - zandbed verregend, geen sporen... correctie toegepast oost - 7-nov-06 west - - zandbed verregend, geen sporen... correctie toegepast oost nov-06 west - - zandbed verregend, geen sporen... correctie toegepast oost - -

69 Groenendaal (zandbed) - A27 km 94,17 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west kat 3 Vos 1 pad 1 oost salamander 1 muis 1 onbekend egel 1 kikker 1 09-mei-06 west bunzing 1 kat 4 bosmuis 1 oost kat 4 17-mei-06 west muis 2 oost muis 2 22-mei-06 west VOS 1 oost muis 1 onbekend mol 1 31-mei-06 west bosmuis 1 Vos 1 oost bosmuis 1 vos 1 06-jun-06 west vos 1 oost vos 1 Groenendaal (zandbed) - A27 km 94,17 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west V05 3 muis 2 oost muis 2 pad 1 onbekend vos 1 muis 1 19-okt-06 west kamsalamandei 1 relatief zeer grote prenten en breed spoor! bosmuis 5 oost vos 1 pad 1 bosmuis 5 25-okt-06 west bosmuis 1 kikker 2 oost bosmuis 1 onbekend muis 4 1-nov-06 west - - geen sporen door storm! Correctie toegepast oost nov-06 west pad 1 muis 4 oost muis 2 salamander 1 16-nov-06 west muis 4 oost muis 3 kat 2 onbekend muis 3

70 Zandheuvel (zandbed) - A27 km 96,02 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west pad 1 kat 3 oost pad 2 kat 2 09-mei-06 west bosmuis 3 kat 2 oost bosmuis 3 kat 2 17-mei-06 west konijn 9 muis 1 oost konijn 9 muis 1 23-mei-06 west muis 3 konijn 9 oost muis 3 konijn 9 31-mei-06 west kikker 2 muis 1 konijn 9 Vos 1 kat 3 oost kikker 2 pad 1 konijn 8 kat 2 06-jun-06 west bosmuis 1 egel 1 kat 3 konijn 12 oost bosmuis 1 koniin 4

71 Zandheuvel (zandbed) - A27 km 96,02 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 (oa. lx bruine rat op het oude zand) Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west boommarter 3 kikker 8 muis 1 oost kat 2 salamander 1 pad 4 bunzing 1 onbekend muis 1 19-okt-06 west kikker 2 bosmuis 1 oost pad 1 kikker 4 bosmuis 1 salamander 1 25-okt-06 west kat 2 kikker 5 egel 2 salamander 1 pad 1 oost kat 2 kikker 1 egel 1 pad 2 onbekend kikker 1 pad 3 muis 1 3-nov-06 west kat 4 pad 1 oost kat 2 kikker 1 onbekend 7-nov-06 west kat 2 oost kat 2 16-nov-06 west kat 5 kikker 1 oost kat 2 onbekend muis 1

72 Heidelaan (zandbed) - A27 km 97,25 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west muis 2 egel 1 oost pad 1 muis 2 salamander 1 egel 1 09-mei-06 west bosmuis 2 oost bosmuis 1 17-mei-06 west muis 2 egel 1 oost konijn 1 muis 2 egel 1 23-mei-06 west bosmuis 5 kat 2 oost bunzing 1 bosmuis 5 kat 2 31-mei-06 west bunzing 1 hermelijn 1 bosmuis 9 oost bunzing 1 hermelijn 1 bosmuis 9 06-jun-06 west bosmuis 6 kat 3 oost egel 1 bosmuis 6

73 Heidelaan (zandbed) - A27 km 97,25 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west muis 10 Vos 2 oost kikker 2 muis 10 salamander 1 onbekend mol 1 VOS 2 19-okt-06 west kat 4 bosmuis 1 VOS 1 salamander 1 oost kat 4 bosmuis 3 vos 1 kikker 2 onbekend bosmuis 4 mol 1 25-okt-06 west kikker 1 muis 2 salamander 3 oost kikker 4 muis 4 salamander 3 pad 1 onbekend muis 4 pad 1 kat 3 1-nov-06 west V05 3 muis 7 oost vos 3 muis 7 7-nov-06 west vos 2 bosmuis 7 salamander 1 oost vos 2 bosmuis 7 salamander 1 16-nov-06 west Vos 2 kat 2 bosmuis 16 bunzing 1 oost vos 1 kat 2 bosmuis 16 bunzing 1 onbekend vos 1

74 Randweg Oost (inktmethode) - A27 km 103,80 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west - - oost mei-06 west - - oost mei-06 west - - oost mei-06 west - - oost mei-06 west - - oost jun-06 west - - Randweg Oost (inktmethode) - A27 km 103,80 Inzetdatum naiaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west - - oost bruine rat 1 19-okt-06 west - - oost 25-okt-06 west - - oost nov-06 west - - oost nov-06 west - - verse molshopen in de buurt van de plank... oost nov-06 west - - verse molshopen in de buurt van de plank... Faunatunnel Huizen (inktmethode) - A27 km 106,29 lnzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 west - - oost mei-06 west bruine rat 2 oost bruine rat 1 16-mei-06 west - - oost mei-06 west - - oost mei-06 west - - oost bruine rat 2 06-jun-06 west - - oost - - Faunatunnel Huizen (inktmethode) - A27 km 106,29 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 west muis 1 oost muis 1 papieren vel omgeklapt... (geen effect op sporen) 19-okt-06 west - - oost kikker 1 25-okt-06 west pad 1 oost kikker 1 1-nov-06 west - - oost nov-06 west muis 2 verse molshopen in de buurt van de plank... oost nov-06 west pad 1 verse molshopen in de buurt van de plank... oost - -

75 Kolonel van Rooyenweg 1 (inktmethode) - A28 km 14,87 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 noord bosmuis 3 zuid bosmuis 2 08-mei-06 noord konijn 2 egel 1 zuid konijn 2 bosmuis 4 17-mei-06 noord bosmuis 10 zuid bosmuis mei-06 noord kat 2 konijn 1 bosmuis 5 zuid kat 4 konijn 3 bosmuis 5 30-mei-06 noord kat 2 konijn 3 zuid konijn 4 06-jun-06 noord konijn 2 bosmuis 3 zuid kat 3 konijn 2 Kolonel van Rooyenweg 1 (inktmethode) - A28 km 14,87 lnzetdatum naiaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 noord kikker 1 zuid kikker 1 19-okt-06 noord muis 4 zuid okt-06 noord muis 4 nog steeds graafactiviteiten konijn... zuid muis 10 3-nov-06 noord bosmuis 10 zuid bosmuis 5 9-nov-06 noord bosmuis 8 1 bosmuis onder de plank zuid bosmuis 7 16-nov-06 noord bosmuis 7 3 bosmuizen onder de plank zuid bosmuis 7

76 Kolonel van Rooyenweg 2 (inktmethode) - A28 km 15,07 Inzetdatum voorjaarsronde: 21 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 02-mei-06 noord egel 1 muis 2 zuid muis 1 08-mei-06 noord - - zuid mei-06 noord?? controle overgeslagen zuid 7? 23-mei-06 noord muis 5 (= resultaat van dubbele periode...) zuid muis 5 30-mei-06 noord muis 5 zuid muis 5 06-jun-06 noord muis 5 Kolonel van Rooyenweg 2 (inktmethode) - A28 km 15,07 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 noord kikker 3 muis 3 zuid kikker 3 muis 2 19-okt-06 noord - - zuid okt-06 noord kikker 3 vluchtend konijn bij buisingang... zuid muis 1 3-nov-06 noord bosmuis 25 zuid bosmuis 25 9-nov-06 noord bosmuis 25 moishopen rond de buis, 1 bosmuis onder de plank, 1 konijn zuid bosmuis nov-06 noord bosmuis 25 1 bosmuis onder de plank zuid bosmuis 25

77 Valleikanaal (zandbed) - A28 km 20,20 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen Oever West 01-mei-06 noord bruine rat 1 zuid bruine rat 1 08-mei-06 noord - - deels verwaaid zandbed zuid mei-06 noord muis 3 zuid muis 3 bruine rat 2 23-mei-06 noord - - zuid mei-06 noord egel 1 zuid egel 1 06-jun-06 noord egel 1 bruine rat 1 zuid - - Oever Oost 01-mei-06 noord bruine rat 5 muis 1 kikker 1 bunzing 1 zuid bruine rat 5 muis 1 08-mei-06 noord - - zuid mei-06 noord muis 1 zuid muis 1 bruine rat 1 23-mei-06 noord muis 2 egel 1 bruine rat 2 zuid muis 3 bruine rat 2 30-mei-06 noord muis 2 bruine rat 1 zuid muis 2 bruine rat 1 06-jun-06 noord egel 1 salamander 1 zuid - -

78 Valleikanaal (zandbed) - A28 km 2020 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen Oever West 12-okt-06 noord salamander 4 pad 1 muis 1 zuid salamander 3 muis 1 bruine rat 1 onbekend salamander 1 19-okt-06 noord salamander 2 tevens meerkoet en blauwe reiger muis 1 zuid salamander 2 onbekend pad 1 muis 2 25-okt-06 noord muis 2 salamander 4 pad 3 zuid muis 3 salamander 3 onbekend salamander 2 pad 1 3-nov-06 noord zuid nov-06 noord salamander 2 zuid salamander 2 kat 2 onbekend salamander 1 pad 2 16-nov-06 noord - zuid salamander - 3 onbekend kat salamander 1 1 Oever Oost 12-okt-06 noord bruine rat 1 muis 2 zuid muskusrat? 1 slechts één vrij vage prent; feitelijk geen alternatieven echter... bruine rat 2 muis 2 19-okt-06 noord muis 3 kat 2 zuid muis 3 25-okt-06 noord muis 1 relatief veel mens en hond (mogelijk verlies overige sporen) zuid muis 1 3-nov-06 noord muis 5 zuid muis 5 9-nov-06 noord muis 5 zuid muis 3 16-nov-06 noord bruine rat 1 muis 5 zuid bruine rat 3 muis 5

79 Barneveidse Beek (zandbed) - A28 km 20,94 Inzetdatum voorjaarsronde: 24 april 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 01-mei-06 noord kat 5 muis 1 bruine rat 2 zuid kat 5 08-mei-06 noord kat 4 bruine rat 2 zuid kat 3 bruine rat 3 17-mei-06 noord bruine rat 5 kat 3 hermelijn 1 muis 2 zuid bruine rat 4 kat 3 hermelijn 1 muis 4 23-mei-06 noord bruine rat 2 zuid bruine rat 2 muis 1 30-mei-06 noord bruine rat 3 zuid bruine rat 2 kat 2 06-jun-06 noord zuid Barneveidse Beek (zandbed) - A28 km 20,94 Inzetdatum najaarsronde: 4 oktober 2006 Controle Richting Soort Aantal Opmerkingen 12-okt-06 noord kat 5 bosmuis 7 zuid kat 7 1 bosmuis 7 19-okt-06 noord egel bosmuis 5 kat 4 zuid bosmuis 5 kat 2 25-okt-06 noord kat 3 muis 3 zuid kat 5 muis S bruine rat 4 3-nov-06 noord bosmuis 4 muskusrat 1 kat 2 zuid bosmuis 6 muskusrat 1 kat 3 bunzing 1 9-nov-06 noord kat 4 bruine rat 5 bosmuis 2 zuid kat 3 bruine rat 5 bosmuis 2 16-nov-06 noord kat 6 bruine rat 7 bosmuis 3 zuid kat 5 bruine rat 7 bosrnuis 3