Strategie Vastgesteld door de stuurgroep van Verzuip jij je Toekomst?!

Transcriptie

1 Strategie Vastgesteld door de stuurgroep van Verzuip jij je Toekomst?! 19 november

2 Voorwoord In het hele land wordt sinds een aantal jaren stevig campagne gevoerd om ouders en jongeren te wijzen op de gevaren van alcohol. Nederlandse pubers drinken namelijk jong, veel en vaak. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat eenvoudige toegang tot alcohol een belangrijke factor is bij de stijging van het alcoholgebruik door de jeugd. En daar zit in Nederland het probleem. Het is voor jongeren relatief simpel om aan alcohol te komen. Supermarkten, slijterijen, sportverenigingen en horecagelegenheden verstrekken te gemakkelijk drank aan jongeren onder de 16. Ze komen hier ook vaak mee weg, omdat de handhaving in Nederland een zorgenkindje blijft. Maar ook veel ouders nemen onvoldoende hun verantwoordelijkheid. Nog een te grote groep vaders en moeders geeft zelf niet het goede voorbeeld en stelt nauwelijks of geen regels ten aanzien van drankgebruik bij hun kind(eren). Overmatig alcoholgebruik bij jongeren heeft gevolgen voor de ontwikkeling van de hersenen. Het brein van iemand onder de 24 jaar is nog niet volgroeid. Alcohol verstoort deze natuurlijke groei van de hersenen en andere organen. Daarom is mijn advies om met alcohol te wachten tot kinderen in elk geval 18 jaar zijn. Dit sluit aan bij het advies van de Nederlandse Gezondheidsraad en zal, gezien de ervaringen in andere landen, leiden tot minder alcoholgebruik bij jongeren en minder alcoholvergiftigingen. Die cijfers, bijgehouden door het Nederlands Signaleringscentrum Kindergeneeskunde (NSCK), stijgen nog steeds. De afgelopen jaren kwamen er ieder jaar meer comateuze kinderen met een alcoholvergiftiging binnen op de Spoedeisende Hulp van het ziekenhuis. Dit is een landelijke ontwikkeling, in stad en dorp, onder hoogopgeleide en lager opgeleide jongeren, bij jongens en meisjes, in alle sociale klassen. Ik sta als coördinator van het NSCK telkens weer verbaasd van de aantallen, de leeftijden van de kinderen en het gemak waarmee ze aan alcohol kunnen komen. Ouders weten vaak van het gebruik en zorgen soms zelfs voor de drank uit de supermarkt. Ook de regio Zuid-Holland Zuid heeft te maken met overmatig drinkende jongeren. In 2009 is daarom met Verzuip jij je Toekomst?! het initiatief genomen om op regionale schaal het alcoholgebruik onder jongeren terug te dringen. Juist zo n regionale aanpak heeft de meeste kans op resultaat. De afgelopen jaren is door het programma veel werk verzet om jongeren en hun omgeving bewust te maken van de risico s van alcohol, gemeenten te ondersteunen bij het voeren van een succesvol lokaal alcoholpreventiebeleid en de handhaving van de wettelijke regels in de regio te bevorderen. Verzuip jij je Toekomst?! is voor mij een voorbeeld van een geslaagde integrale aanpak op het gebied van beleid, handhaving en voorlichting. Dit begint ook zichtbaar te worden in de resultaten, zoals u in de evaluatie over de periode heeft kunnen lezen. We zijn er echter nog lang niet. Kinderen zullen nog wel een poosje te jong, te veel en te vaak alcohol drinken. Alcohol is overal, en de laatste patiënt op de alcoholpoli hebben we nog niet gehad. Daarom is het zaak de aandacht niet te laten verslappen en de komende jaren te blijven investeren in een regionale aanpak om overmatig alcoholgebruik door kinderen te ontmoedigen. De achttien participerende gemeenten kunnen de komende jaren ten volle gebruik maken van de door Verzuip jij je Toekomst?! opgebouwde infrastructuur. Als deze wordt afgebroken, kost het in de toekomst veel moeite en middelen dit opnieuw op te bouwen en resultaat te behalen. Ik adviseer dan ook om in de periode door te gaan met Verzuip jij je Toekomst?!. De ervaring leert dat juist zo n tweede periode daadwerkelijk het verschil kan maken bij een regionaal alcoholpreventieprogramma. Nico van der Lely Kinderarts in het Reinier de Graaf Ziekenhuis in Delft en oprichter van de polikliniek Jeugd & Alcohol 2

3 Inhoudsopgave Bestuurssamenvatting strategie Verzuip jij je Toekomst?! Inleiding Richtinggevende documenten Doel document Leeswijzer 11 2 Analyse 12 3 Doelgroepen en doelstellingen Doelgroepen Doelstellingen 14 4 Strategische uitgangspunten Integrale benadering gebaseerd op drie pijlers Meerwaarde regionale aanpak Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid Terugdringen beschikbaarheid via omgevingsbenadering Focus op ouders, maar jongeren zelf worden niet vergeten Op voorlichtingsvlak ook aandacht besteden aan andere middelen dan alcohol Naamgeving programma 21 5 Speerpunten en activiteiten voor de periode Pijler Beleid (alcoholgebruik) Speerpunt 1: Naar een eenduidig alcoholbeleid op middelbare scholen Overige actiepunten vanuit de pijler Beleid Pijler Handhaving (alcoholgebruik) Speerpunt 2: Advisering m.b.t. preventie bij gewijzigde Drank- en Horecawet Speerpunt 3: Advisering aanpak openbare dronkenschap Pijler Bewustwording (middelengebruik) Algemeen 25 3

4 5.3.2 Speerpunt 4: Ouders Speerpunt 5: Alcoholverstrekkers Speerpunt 6: Jongeren Speerpunt 7: Vroegsignalering en deskundigheidsbevordering 29 6 Evaluatie 31 7 Programmaorganisatie Stuurgroep Klankbordgroep Programmacoördinator Rol van gemeenten Opdrachtgeverschap 34 8 Communicatie en financiën Communicatie Financiën 35 Literatuur 37 Bijlage 1: Bestuurssamenvatting evaluatie Bijlage 2: Meerjarenbegroting Verzuip jij je Toekomst?!

5 Bestuurssamenvatting strategie Verzuip jij je Toekomst?! Algemeen De evaluatie van Verzuip jij je Toekomst?! over de periode heeft laten zien dat in de afgelopen vier jaar de eerste resultaten zijn bereikt met betrekking tot het terugdringen van het hoge alcoholgebruik van jongeren in de regio Zuid-Holland Zuid. Om deze resultaten vast te houden en te versterken, blijft regionale inzet op de problematiek de komende jaren van groot belang. Alcoholpreventie is, zoals dr. Nico van der Lely in zijn voorwoord terecht opmerkt, een kwestie van lange adem en doorzetten. Vandaar dat hij, net als de direct betrokkenen van Verzuip jij je Toekomst?!, pleit voor een voortzetting van het programma in de periode Er ligt nog veel werk, en evenzoveel kansen. Op basis van de evaluatie en een analyse van relevante trends en ontwikkelingen waar Verzuip jij je Toekomst?! in de periode mee te maken heeft, is een strategie ontwikkeld voor de periode Belangrijke ijkpunten in deze strategie zijn: Vasthouden aan de integrale aanpak van beleid, handhaving en voorlichting; inzet van de beleidsterreinen Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid; terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol via de omgevingsbenadering; focus op ouders en andere verstrekkers van alcohol, maar jongeren zelf niet vergeten; op voorlichtingsvlak ook aandacht besteden aan ander middelengebruik en combinatiegebruik 1, waarbij alcohol altijd één van de onderwerpen is en alleen als het gaat om voorlichtingsactiviteiten. Doelen 1. Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar) 2. Het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar Beoogde resultaten in Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar) 2 : De gemiddelde startleeftijd van jongeren voor het drinken van alcohol is verder toegenomen (12,9 jaar in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand 3 alcohol heeft gedronken, is verder afgenomen (26% in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand 3 aan binge drinken heeft gedaan (5 of meer glazen bij één gelegenheid) is verder afgelopen (20% in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat dronken of aangeschoten is geweest in de afgelopen maand 3 is verder afgenomen (12% in 2011); Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind thuis géén alcohol mag drinken voor het 18e levensjaar is ten minste 70% (92% in 2011 voor de 16 jaar-grens); 1 Conform de Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid en de Integrale Veiligheidsplannen van gemeenten. 2 Bij voorlichtingsactiviteiten wordt, naast de focus op alcohol, aanvullend aandacht besteed aan bewustwording van de risico s van ander middelengebruik. Gedragsverandering bij jongeren kan echter pas bereikt worden wanneer er, naast voorlichting, ook gerichte acties worden ondernomen op het gebied van beleid en handhaving. Omdat het programma zich hier niet op richt, zijn er geen specifieke doelen op gedragsniveau voor het terugdringen van middelengebruik door jongeren geformuleerd. Wel is er een doelstelling opgenomen voor het creëren van bewustwording bij ouders als het gaat om preventie van middelengebruik door jongeren. 3 De specificatie afgelopen maand heeft te maken met de vraagstelling in het onderzoek. 5

6 Het percentage ouders dat denkt dat het verstandig is om jongeren thuis te leren drinken is verder afgenomen (30% in 2011); Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind geen middelen (soft- of harddrugs) mag gebruiken voor het 18 e levensjaar is ten minste 70%; Er is sprake van een verbetering in de naleving van de wettelijke leeftijdsgrenzen voor alcoholverkoop in supermarkten, sportverenigingen, slijterijen en horeca (22% in 2011) Het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar 2 : Het percentage jongeren van 18 t/m 23 jaar dat de afgelopen maand 3 aan binge drinken heeft gedaan (4 of meer glazen bij één gelegenheid voor vrouwen, 6 of meer glazen bij één gelegenheid voor mannen), is verder afgenomen (12% in 2009); Het aantal jongeren van 16 t/m 23 jaar dat als gevolg van een alcoholvergiftiging wordt behandeld door ambulancepersoneel is verder afgenomen (58 jongeren in 2011); Het aantal alcoholgerelateerde incidenten waarbij jongeren van 16 t/m 23 jaar betrokken zijn en dat door de politie wordt geregistreerd, is verder afgenomen (1.030 incidenten in 2010); Er is sprake van een verbetering in de naleving van het wettelijk verbod op doorschenken bij dronkenschap in de horeca (17% in 2010) 4. Vallend onder beide hoofddoelstellingen: Minimaal 50% van alle scholen voor voortgezet onderwijs is alcoholvrij voor leerlingen en voldoet hiermee aan de criteria van het landelijke keurmerk Alcoholvrije School (tot nu toe 2 scholen in 2012); Er is een werkende keten van vroegsignalering en verwijzing van jongeren met risicovol alcoholgebruik, waarbij jongeren worden verwezen naar een preventief contactmoment met een professional (pilotproject in ). Bestuurlijke ophanging en organisatie Verantwoordelijk Trekker Betrokkenen bestuurlijk orgaan Gemeenschappelijke Regeling Publieke Gezondheid en Jeugd Stuurgroep Verzuip jij je Toekomst?! bestaande uit: - Voorzitter - Burgemeesters - Wethouders (waaronder één vanuit het DB PG&J 6 ) - Politie - OM - Programmaleider - Communicatieadviseur Klankbordgroep bestaande uit: - Beleidsmedewerkers Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid - GGD Zuid-Holland Zuid - Verslavingszorginstellingen - Politie - OM - Programmaleider - Communicatieadviseur 4 De verantwoordelijkheid voor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving van alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de gemeente. Verzuip jij je Toekomst?! zal gemeenten adviseren om dit goed vorm te geven, maar kan hier geen directe invloed op uitoefenen. 5 Dit project loopt in de gemeenten Binnenmaas, De Waard en Dordrecht. De resultaten worden begin 2013 verwacht. 6 Dagelijks Bestuur Publieke Gezondheid & Jeugd. 6

7 Drie pijlers, zeven speerpunten, veel activiteiten Pijler Beleid (alcohol) Speerpunt 1. Naar een eenduidig alcoholbeleid op middelbare scholen Uitrol landelijk keurmerk Alcoholvrije School bij scholen voor voortgezet onderwijs Beleidsadvies De Gezonde School en Genotmiddelen bij basisscholen Beleidsadvies De Gezonde School en Genotmiddelen bij scholen voor voortgezet onderwijs Overige actiepunten binnen de pijler Beleid Politiek draagvlak beïnvloeden voor verhoging leeftijdsgrens alcoholverkoop van 16>18 jaar Gemeenten adviseren over afstemming VjjT-activiteiten en lokale activiteiten Pijler Handhaving (alcohol) Speerpunt 2. Advisering m.b.t. preventie bij gewijzigde Drank- en Horecawet Informatiebijeenkomsten voor alcoholverstrekkers organiseren Gemeenten adviseren over rol van preventie bij lokale implementatie DHW (o.a. m.b.t. modelverordeningen) Regionale handhavingscommunicatie verzorgen Uitvoeren van mystery shopping onderzoek Speerpunt 3. Advisering aanpak openbare dronkenschap Samenwerking met Halt rondom afdoening Alcohol Evenementen organisatoren stimuleren tot actief genotmiddelenbeleid Gemeenten ondersteunen bij organiseren van trainingen voor horecapersoneel Verdere aanpak openbare dronkenschap ontwikkelen i.s.m. andere regionale alcoholpreventieprojecten Uitvoeren van onderzoek naar doortappen in de horeca Pijler Bewustwording (alcohol en andere middelen) Algemeen Non-alcohol maand per gemeente, waarbij supermarkten, horeca, sportverenigingen, scholen, politie, jongerenwerk, etc vanuit hun eigen verantwoordelijkheid en met steun van VjjT activiteiten organiseren Speerpunt 4. Ouders Ouderavonden Help, mijn kind wordt een puber! in het basisonderwijs (via de Gezonde School) Ouderavonden De Gezonde School en Genotmiddelen in het basisonderwijs (via de Gezonde School) Ouderavonden De Gezonde School en Genotmiddelen in het voortgezet onderwijs Ouderbijeenkomsten voor ouders van (uitgaande) jongeren (o.a. Kroegentocht) Spreekbeurt/presentatie voor ouders over alcohol en middelen door hun kinderen Inzet oudercomité (rapportavonden voortgezet onderwijs, Avondvierdaagse en andere contactmomenten) Bewustwordingsacties rondom e-health via lokale media en social media Speerpunt 5a. Alcoholverstrekkers: horeca en evenementen Organiseren van trainingen voor horecapersoneel (BarCode,Eerste Hulp Bij Drank- en drugsongelukken in het Uitgaanscircuit) Adviseren van evenementenorganisaties over beleid m.b.t. middelengebruik Speerpunt 5b. Alcoholverstrekkers: detailhandel Stimuleren van verbetering van de leeftijdscontrole bij alcoholverkoop middels gesprekken met detaillisten en brancheorganisaties 7

8 Speerpunt 5c. Alcoholverstrekkers: sportverenigingen Stimuleren van structurele aandacht voor alcohol en andere middelen in beleid gericht op (jeugd)leden, ouders, barpersoneel en bestuur Speerpunt 6. Jongeren Digitale lesmodules De Gezonde School en Genotmiddelen in het basisonderwijs (via de Gezonde School) Digitale lesmodules De Gezonde School en Genotmiddelen in het voortgezet onderwijs Lagerhuisdebat in het voortgezet onderwijs Wedstrijd voor MBO-leerlingen rondom meest vernieuwende aanpak voor alcoholpreventie bij jongeren Bewustwordingsacties rondom e-health via lokale media en social media Speerpunt 7. Vroegsignalering en deskundigheidsbevordering Uitrol landelijk protocol Vroegsignalering Riskant Alcoholgebruik bij Jongeren bij intermediairs Borgen van multidisciplinair nazorgtraject voor jongeren met een alcoholintoxicatie in het ziekenhuis Stimuleren van deskundigheidsbevordering over alcohol en andere middelen in de eerste lijn Financiën Geraamde kosten voor de periode : Overhead Uitvoering o Beleid o Handhaving o Bewustwording De GGD ZHZ levert daarnaast inzet uit de basisuren voor de programmaleider, een functionaris gezondheidsbevordering, een epidemioloog en een administratieve kracht. Inwonerbijdrage per gemeente: 0,36 (gebaseerd op 16 gemeenten 7 met in totaal inwoners) Dekking: Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid De regio Zuid-Holland Zuid bestaat momenteel uit 19 gemeenten. Per 1 januari 2013 fuseren de gemeenten Graafstroom, Liesveld en Nieuw-Lekkerland tot de nieuwe gemeente Molenwaard. De gemeente Alblasserdam participeert niet in Verzuip jij je Toekomst?!. Vanaf 2013 bedient het programma 16 gemeenten in Zuid-Holland Zuid. 8

9 Strategie Verzuip jij je Toekomst?! Tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar) Hoofddoelen 2. Tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar Subdoelen Minimaal 50% van de middelbare scholen is alcoholvrij Verbetering in de naleving van leeftijdsgrenzen voor alcoholverkoop Verbetering in de naleving van verbod op doorschenken bij dronkenschap in de horeca Toename bewustwording bij ouders over normen voor jeugdig middelengebruik Afname alcoholgebruik, binge drinken, dronkenschap; toename startleeftijd Afname alcoholvergiftiging; afname alcoholgerelateerde incidenten Werkende keten van vroegsignalering en verwijzing Speerpunten 1. Middelbare scholen stimuleren tot een alcoholvrij schoolbeleid 2. Gemeenten adviseren m.b.t. preventie in gewijzigde DHW 3. Gemeenten adviseren bij aanpak openbare dronkenschap 4. Ouders bewust maken van hun rol bij ontmoediging van middelengebruik door jongeren 5. Alcoholverstrekkers bewust maken van en trainen in verantwoord alcohol schenken 6. Jongeren bewust maken van de risico s van (schadelijk) middelengebruik 7. Intermediairs bewust maken van en trainen in vroegsignalering en verwijzing 9

10 1. Inleiding In de periode wil het programma Verzuip jij je Toekomst?! zich, net als in de voorgaande vier jaar, richten op het realiseren van een integrale aanpak. Samenwerken is daarin het sleutelwoord: samenwerken tussen lokale en regionale partijen, eerstelijns- en tweedelijns instellingen (preventie en zorg) en de verschillende beleidsterreinen. Samenhang, duidelijke regie, duurzaamheid en kwaliteit vormen de kernbegrippen bij deze aanpak. In dit hoofdstuk worden de concrete ideeën van Verzuip jij je Toekomst?! voor de komende periode uiteen gezet. Verzuip jij je Toekomst?! draagt bij aan de doelstellingen van de Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid (2011) en de Integrale Veiligheidsplannen van gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid wat betreft het terugdringen van alcohol- en druggebruik door jongeren, het bevorderen van gezondheid en het bewaken van de openbare orde en veiligheid. Het programma vormt de invulling van verslavingspreventie volgens de Wet Publieke Gezondheid (WPG). Het programma heeft connecties met de beleidsterreinen Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs, Sport en Openbare Orde & Veiligheid. 1.1 Richtinggevende documenten Vier documenten zijn richtinggevend voor de strategie van Verzuip jij je Toekomst?! in de periode Het gaat om de volgende nota s: Hoofdlijnenbrief Alcohol Landelijke Nota Gezondheidsbeleid Nota van Uitgangspunten; Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid Handleiding Lokaal Alcoholbeleid; Handreiking Gezonde Gemeente themadeel Alcohol Hoofdlijnenbrief Alcohol Het doel van het Nederlandse alcoholbeleid is het voorkomen van schadelijk alcoholgebruik door middel van preventie, hulpverlening en regelgeving over de productie en verkoop van alcohol. Deze regelgeving is vastgelegd in de Drank- en Horecawet. De uitwerking van het beleid gericht op het voorkomen van schadelijk alcoholgebruik is vastgelegd in de Hoofdlijnenbrief Alcoholbeleid (Miniserie van VWS, 2007). Daarbij ligt een sterke focus op het alcoholgebruik door jongeren. Uiteindelijk is het doel van het alcoholbeleid dat jongeren niet voorhun 16e jaar beginnen met drinken, jongeren minder gaan drinken, minder mensen lichamelijk of geestelijk afhankelijk worden vanwege overmatig alcoholgebruik en dat de schadelijke gevolgen van overmatig alcoholgebruik in bijzondere situaties worden verminderd. Landelijke Nota Gezondheidsbeleid Iedere vier jaar brengt de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid uit, zoals vastgelegd in de Wet publieke gezondheid (Wpg). In de nota benoemt de minister de landelijke prioriteiten die aanknopingspunten bieden voor het gemeentelijk gezondheidsbeleid. In mei 2011 is deze landelijke nota weer verschenen, getiteld Gezondheid Dichtbij (Ministerie van VWS, 2011). De Landelijke Nota Gezondheidsbeleid beschrijft de vijf speerpunten voor de komende jaren. Preventie van schadelijk alcoholgebruik, is net als vier jaar geleden, opnieuw één van deze speerpunten.

11 Nota van Uitgangspunten; Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid In de Bestuurscommissie Volksgezondheid van 3 maart 2011 is de Nota van Uitgangspunten vastgesteld. Deze nota beschrijft het kader en de uitgangspunten met betrekking tot gezondheid voor de komende jaren ( ) en geldt voor de 19 gemeenten van Zuid-Holland Zuid. Het is de voorloper van de Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid (2011) en eveneens kaderstellend voor de strategie van het programma Verzuip jij je Toekomst?! voor de periode Handleiding Lokaal Alcoholbeleid; Handreiking Gezonde Gemeente themadeel Alcohol De Handleiding Lokaal Alcoholbeleid (Mulder & Gacsbaranyi, 2007) is ontwikkeld in opdracht van het Ministerie van VWS als hulpmiddel voor beleidsmakers. Het document is gebruikt ter ondersteuning van de praktische uitwerking van de doelstellingen uit de Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid- Holland Zuid in het actieprogramma van Verzuip jij je Toekomst?! voor de komende drie jaar. De Handreiking Gezonde Gemeente is een digitaal hulpmiddel voor het opstellen, uitvoeren en evalueren van gemeentelijk gezondheidsbeleid ( Het themadeel Alcohol van deze handreiking biedt een overzicht van mogelijkheden die gemeenten hebben om samen met partnerorganisaties alcoholproblemen terug te dringen. Deze handreiking is eind 2012 aangepast op basis van de aankomende wijzigingen in de Drank- en Horecawet. 1.2 Doel document Naar aanleiding van de aanmoedigende resultaten van de afgelopen programmaperiode van Verzuip jij je Toekomst?! op het gebied van samenwerking, bewustwording en gedragsverandering hebben de deelnemende gemeenten 8 in de regio Zuid-Holland Zuid aangegeven in de periode verder te willen met het thema preventie van jeugdig middelengebruik. In dit document blikken we vooruit op de komende periode. We presenteren onze ideeën voor Verzuip jij je Toekomst?! in , zodat de gemeenten op basis van de evaluatie 9 van de afgelopen vier jaar en onze visie voor de komende vier jaar een weloverwogen beslissing kunnen nemen over het vervolg van het programma. 1.3 Leeswijzer In hoofdstuk twee wordt het fundament voor de gekozen strategie uiteen gezet: de interne en externe analyse. Hoofdstuk drie gaat in op doelgroepen en doelstellingen, waaruit de algemene strategische uitgangspunten zijn afgeleid (hoofdstuk vier). Deze wordt vervolgens uitgewerkt in zeven speerpunten voor de periode (hoofdstuk vijf), evaluatie (hoofdstuk zes) en programmaorganisatie (hoofdstuk zeven). Hoofdstuk acht sluit af met communicatie, financiën en opdrachtgeverschap. 8 De regio Zuid-Holland Zuid bestaat momenteel uit 19 gemeenten. Per 1 januari 2013 fuseren de gemeenten Graafstroom, Liesveld en Nieuw-Lekkerland tot de nieuwe gemeente Molenwaard. De gemeente Alblasserdam participeert niet in Verzuip jij je Toekomst?!. Vanaf 2013 bedient het programma 16 gemeenten in Zuid-Holland Zuid. 9 Zie Bijlage 1 en het document Evaluatie Verzuip jij je Toekomst?!

12 2 Analyse Om een strategie te kunnen opstellen, is het belangrijk te starten met een in- en externe analyse. Immers, op basis van deze inzichten kunnen keuzes voor de toekomst worden gemaakt. Bij het maken van de analyse zijn diverse partijen betrokken geweest. Er hebben interviews plaatsgevonden met experts uit het werkveld en enkele bestuurders uit deze regio. Daarnaast zijn er workshops geweest met de partners in het programma en de interne programmagroep van Verzuip jij je Toekomst?!. De uitkomsten van deze consultatieronden kunnen in de volgende opsomming van trends, ontwikkelingen en aanbevelingen worden samengevat: Aankomende wetswijziging Drank- en Horecawet. De Drank- en Horecawet gaat veranderen. Eind juni 2011 heeft de Tweede Kamer ingestemd met een wetsvoorstel waarmee gemeenten meer mogelijkheden krijgen om overmatig alcohol van jongeren tegen te gaan en verstoring van de openbare orde als gevolg van alcoholgebruik te voorkomen. Het feit dat gemeenten meer bevoegdheden krijgen in het vormgeven en uitvoeren van alcoholbeleid bevestigt nogmaals het belang van regionale samenwerking en het integrale aanbod vande drie pijlers van Verzuip jij je Toekomst?!. De belangrijkste wijzigingen zijn: nieuwe regels voor de paracommercie, een nieuwe rol voor de burgemeester, nieuwe verordenende bevoegdheden van gemeenteraden, mogelijkheden voor sancties voor de detailhandel, strafbaarstelling voor jongeren en decentralisatie van het toezicht naar gemeenten. De wetswijziging treedt per 1 januari 2013 in werking. Extra aandacht voor kwetsbare groepen jongeren. In de literatuur wordt aanbevolen extra aandacht te besteden aan verschillende groepen kwetsbare jongeren, omdat zij risicovoller drinkgedrag vertonen en hierdoor een verhoogd risico lopen op problematisch middelengebruik (Snoek e.a., 2010; Verdurmen e.a., 2012). Voor Verzuip jij je Toekomst?! zijn met name jongeren met een laag opleidingsniveau (vmbo, lwoo, praktijkonderwijs) relevant. Deze groep vraagt om een andere benadering en een aangepaste versie van bestaande interventies, om dit beter te laten aansluiten bij het niveau en de leefwereld van de doelgroep. Extra aandacht voor dronkenschap bij jongeren in de leeftijd van jaar. Ondanks dat het lokale alcoholbeleid de laatste jaren goed van de grond komt en het drinkgedrag van jongeren onder de 16 jaar langzaam afneemt (dit komt in de regio ZHZ tot uiting in de verhoogde startleeftijd), blijft de aanpak van dronkenschap een knelpunt voor veel gemeenten. Ook vanuit de politie komen steeds meer signalen van overlast als gevolg van overmatig alcoholgebruik door jongeren in de openbare ruimte. Het gaat dan met name om studenten en uitgaanders. Op landelijk niveau wordt door verschillende partijen naar mogelijkheden gezocht om deze problematiek aan te pakken. E-health. De ontwikkelingen rondom e-health volgen elkaar snel op. Dit geldt ook voor het thema alcohol en drugs. Het aanbod aan landelijke en regionale websites met informatie en ondersteuning rondom stoppen of minderen met middelengebruik neemt nog steeds toe. Sociale media. Om de doelgroepen van Verzuip jij je Toekomst?! te bereiken, bieden sociale media zoals Hyves, Twitter en Facebook kansen. Dit geldt zowel voor de jongeren als einddoelgroep (bijvoorbeeld door sociale media in te zetten bij concrete activiteiten als een alcoholvrij schoolfeest) als voor intermediaire doelgroepen (bijvoorbeeld twitteren over handhavingsacties rondom naleving van de leeftijdsgrenzen). 12

13 Activiteiten gericht op de detailhandel. In Nederland zijn supermarkten het grootste verkoopkanaal van alcohol. Uit onderzoek is gebleken dat de naleving van de leeftijdsgrenzen in de regio ZHZ zeer te wensen overlaat, ook bij supermarkten. Inmiddels zijn er verschillende hulpmiddelen op de markt om kassapersoneel te ondersteunen bij het vaststellen van de leeftijd van klanten. Voorbeelden hiervan zijn de ID-swiper en de Ageviewer. Verbreding naar middelengebruik. Er blijkt bij het merendeel van de deelnemende gemeenten behoefte te bestaan om het thema van Verzuip jij je Toekomst?! op voorlichtingsvlak (dus niet op het gebied van beleid, regelgeving en handhaving) uit te breiden naar middelengebruik en combinatiegebruik. Concreet betekent dit dat de werkgroep Preventie & Educatie zich, naast bewustwording van de risico s van alcoholgebruik door jongeren, ook zal richten op bewustwording rondom het gebruik van softdrugs en harddrugs, andere potentieel schadelijke middelen (bijvoorbeeld energiedrank) en gecombineerd gebruik van deze middelen door jongeren. De primaire focus van het programma blijft het hoge alcoholgebruik van jongeren, dus alcohol is altijd één van de onderwerpen. Evidence-based en good-practice. Het toepassen van evidence-based interventies (bewezen effectief) is een belangrijk uitgangspunt van het programmaplan van Verzuip jij je Toekomst?!. Vanaf de start in 2009 is dit leidend geweest en blijft zo in de periode 2013 t/m Wanneer er geen evidence-based interventies beschikbaar zijn, wordt gekeken naar good-practice: interventies die nog niet of onvoldoende getoetst zijn op effectiviteit, maar waar wel goede ervaringen mee zijn opgedaan. Hiermee is er ruimte in het programma voor het uitproberen van nieuwe veelbelovende interventies. Rolverdeling Verzuip jij je Toekomst?! en gemeenten. De rollen en verantwoordelijkheden tussen Verzuip jij je Toekomst?! en de deelnemende gemeenten kunnen worden aangescherpt. Dit geeft helderheid over welke zaken op regionaal niveau en welke zaken op lokaal niveau dienen te worden opgepakt. Dit kan de kracht van gerichte alcoholpreventie verder versterken. Zowel gemeenten als Verzuip jij je Toekomst?! hebben hierin taken en verantwoordelijkheden. Aandacht voor lokale problematiek. De meerwaarde van de regionale aanpak van Verzuip jij je Toekomst?! wordt door alle deelnemende gemeenten onderschreven, maar daarnaast hebben zij behoefte aan activiteiten die beter zijn afgestemd op de lokale situatie. Het gaat met name om verschillen in de problematiek rondom alcohol en jongeren in stedelijke en plattelandsgemeenten, en de mogelijkheden voor lokaal maatwerk. 13

14 3 Doelgroepen en doelstellingen 3.1 Doelgroepen De te beïnvloeden doelgroep van het programma Verzuip jij je Toekomst?! bestaat de komende jaren opnieuw uit jongeren in de leeftijd van 10 t/m 23 jaar. Omdat onderzoek heeft laten zien dat vooral de sociale omgeving van jongeren bepalend is voor hun alcoholgebruik, richten de activiteiten van het programma zich primair op de omgeving van jongeren (zie verder hoofdstuk 5). Hieronder verstaan we ouders/verzorgers en intermediairs vanuit scholen, horeca, paracommercie, zorgkaders, politie, etc. 3.2 Doelstellingen Programmadoelstellingen Ook in de periode is Verzuip jij je Toekomst?! gericht op het voorkomen van gezondheidschade als gevolg van alcoholgebruik onder jongeren. Bij voorlichtingsactiviteiten wordt aanvullend aandacht besteed aan de preventie van ander middelengebruik onder de jeugd. De nadruk blijft echter op alcohol liggen, aangezien andere partijen in de regio, waaronder het Regionaal Informatie en Expertise Centrum (RIEC), zich al met de aanpak van soft- en harddrugs via beleid en regelgeving bezig houden. Om deze reden wordt er alleen aandacht besteed aan het vergroten van de bewustwording van risico s van (gecombineerd) middelengebruik door jongeren. Dit komt ook terug in de programmadoelstellingen. Gedragsverandering bij jongeren kan echter pas bereikt worden wanneer er, naast voorlichting, ook gerichte acties worden ondernomen op het gebied van beleid en handhaving. Omdat het programma zich hier niet op richt, zijn er geen specifieke doelen op gedragsniveau voor het terugdringen van middelengebruik door jongeren geformuleerd. Wel is er een doelstelling opgenomen voor het creëren van bewustwording bij ouders als het gaat om preventie van middelengebruik door jongeren. De aandacht gaat uit naar de schade die kan ontstaan als gevolg van het alcoholgebruik van jongeren onder de 18 jaar. Daarnaast ligt de focus op het terugdringen van gezondheidsschade als gevolg van overmatig alcoholgebruik (binge drinken) door jongeren vanaf ongeveer 18 jaar, dat vooral tijdens uitgaansavonden plaatsvindt. De twee overkoepelende doelstellingen voor de komende periode luiden dan ook als volgt: 1. Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar); 2. Het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar. Bij beide doelstellingen moet worden opgemerkt dat het verminderen van alcoholgebruik onder jongeren tijd kost. Bovendien wordt het drinkgedrag van jongeren door verschillende zaken beïnvloed. Ook algemene aandacht in de media, wijzigingen in landelijke wetgeving en andere omstandigheden kunnen bijdragen aan een verandering in het alcoholgebruik van jongeren. 14

15 Operationele doelstellingen Deze hoofddoelstellingen zijn vertaald in operationele doelstellingen, waar het programmaplan op gebaseerd zal worden. De operationele doelstellingen worden SMART geformuleerd, dat wil zeggen: S: Specifiek, afgestemd op het probleem; M: Meetbaar, effecten moeten inzichtelijk worden gemaakt; A: Acceptabel, maatschappelijk draagvlak is vereist; R: Realistisch, gestelde doelen moeten uitvoerbaar zijn; T: Tijdgebonden, duidelijk moet zijn wanneer resultaten verwacht worden. De operationele doelstellingen zijn opgesteld voor de periode 2013 t/m Dit betekent dat begin 2016 de volgende resultaten worden verwacht: 1. Het tegengaan van alcoholgebruik door jongeren onder de 18 jaar (10 t/m 17 jaar): De gemiddelde startleeftijd van jongeren voor het drinken van alcohol is verder toegenomen (12,9 jaar in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand 10 alcohol heeft gedronken, is verder afgenomen (26% in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand 10 aan binge drinken heeft gedaan (5 of meer glazen bij één gelegenheid) is verder afgelopen (20% in 2011); Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat dronken of aangeschoten is geweest in de afgelopen maand 10 is verder afgenomen (12% in 2011); Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind thuis géén alcohol mag drinken voor het 18e levensjaar is ten minste 70% (92% in 2011 voor de 16 jaar-grens); Het percentage ouders dat denkt dat het verstandig is om jongeren thuis te leren drinken is verder afgenomen (30% in 2011); Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind geen middelen (soft- of harddrugs) mag gebruiken voor het 18 e levensjaar is ten minste 70%; Er is sprake van een verbetering in de naleving van de wettelijke leeftijdsgrenzen voor alcoholverkoop in supermarkten, sportverenigingen, slijterijen en horeca (22% in 2011) Het tegengaan van schadelijk alcoholgebruik door jongeren van 18 t/m 23 jaar: Het percentage jongeren van 18 t/m 23 jaar dat de afgelopen maand 10 aan binge drinken heeft gedaan (4 of meer glazen bij één gelegenheid voor vrouwen, 6 of meer glazen bij één gelegenheid voor mannen), is verder afgenomen (12% in 2009); Het aantal jongeren van 16 t/m 23 jaar dat als gevolg van een alcoholvergiftiging wordt behandeld door ambulancepersoneel is verder afgenomen (58 jongeren in 2011); Het aantal alcoholgerelateerde incidenten waarbij jongeren van 16 t/m 23 jaar betrokken zijn en dat door de politie wordt geregistreerd, is verder afgenomen (1.030 incidenten in 2010); Er is sprake van een verbetering in de naleving van het wettelijk verbod op doorschenken bij dronkenschap in de horeca (17% in 2010) De specificatie afgelopen maand heeft te maken met de vraagstelling in het onderzoek. 11 De verantwoordelijkheid voor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving van alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de gemeente. Verzuip jij je Toekomst?! zal gemeenten adviseren en ondersteunen om dit goed vorm te geven, maar kan hier geen directe invloed op uitoefenen. 15

16 Vallend onder beide hoofddoelstellingen: Minimaal 50% van alle scholen voor voortgezet onderwijs is alcoholvrij voor leerlingen en voldoet hiermee aan de criteria van het landelijke keurmerk Alcoholvrije School (tot nu toe 2 scholen in 2012); Er is een werkende keten van vroegsignalering en verwijzing van jongeren met risicovol alcoholgebruik, waarbij jongeren worden verwezen naar een preventief contactmoment met een professional (pilotproject in ). 12 Dit project loopt in de gemeenten Binnenmaas, De Waard en Dordrecht. De resultaten van de pilot worden begin 2013 verwacht. 16

17 4 Strategische uitgangspunten De strategie van Verzuip jij je Toekomst?! voor de periode kenmerkt zich door een aantal uitgangspunten. Deze worden in de hierna volgende paragrafen beschreven. 4.1 Integrale benadering gebaseerd op drie pijlers Wetenschappelijke studies laten zien dat een integrale benadering van de problematiek rondom alcohol een cruciaal kenmerk is van effectief alcoholbeleid (Reynolds, 2003). De belangrijkste pijlers waarop beleid dient te zijn gebaseerd, zijn regelgeving (grenzen stellen), handhaving (grenzen bewaken) en publiek draagvlak (grenzen overdragen) (Figuur 1). Dit is ook het uitgangspunt van het landelijke alcoholpreventiebeleid. Deze beleidsinstrumenten zijn richtinggevend geweest voor de strategie van Verzuip jij je Toekomst?! in de afgelopen vier jaar. In de periode wordt de integrale alcoholpreventie aanpak gecontinueerd. De eerste vier jaar is er vooral resultaat behaald op het terrein van bewustwording bij ouders en het alcoholgebruik van jongeren. De effecten op het gebied van handhaving blijven echter achter, omdat gemeenten hiervoor tot 2013 nog grotendeels afhankelijk zijn van de nieuwe Voedselen Warenautoriteit. Door het versterken van de handhaving via de mogelijkheden in de nieuwe Drank- en Horecawet kunnen er aanvullende effecten bereikt worden op het terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren. Het creëren van bewustwording bij alcoholverstrekkers en ouders is een noodzakelijke voorwaarde voor gedragsverandering, die ingegeven wordt door een helder beleid over middelenpreventie bij jongeren. Verzuip jij je Toekomst?! adviseert en ondersteunt gemeenten op verschillende manieren bij het verbinden van de drie pijlers in het regionale, subregionale en lokale beleid. Zie hoofdstuk 5 voor de zeven speerpunten en bijbehorende activiteiten van Verzuip jij je Toekomst?! voor de pijlers Beleid, Handhaving en Bewustwording. Figuur 1. Integraal beleidsmodel voor effectief lokaal alcoholbeleid (Reynolds, 2003). Regelgeving Handhaving Preventie Publiek draagvlak 4.2 Meerwaarde regionale aanpak Het gedrag van jongeren, onder andere als het gaat om alcohol en ander middelengebruik, wordt niet beperkt door de grenzen van een gemeente. Zij wonen in de ene gemeente, gaan in een andere gemeente naar school of (bij)baan, hebben vrienden in een derde gemeenten en gaan in een vierde gemeente uit. Dit is de kern van de meerwaarde van de regionale aanpak van Verzuip jij je 17

18 Toekomst?!: het uitdragen van dezelfde boodschap over de risico s van (schadelijk) alcohol en middelengebruik richting jongeren en hun omgeving in de regio Zuid-Holland Zuid. Aanvullend kunnen de volgende voordelen van een regionale benadering genoemd worden: Lessen en ervaringen die zijn opgedaan bij activiteiten in één of enkele gemeenten, komen ten gunste aan alle deelnemende gemeenten; meer mogelijkheden tot het aanvragen van subsidies bij regionale en landelijke subsidiegevers, zoals de Provincie Zuid-Holland, ZonMw, het Trimbos-instituut en het Rijk (Ministerie van BZK); regionale campagneactiviteiten en -materialen worden zoveel mogelijk aansluitend aan landelijke campagne-uitingen van het Trimbos-instituut gepland; eenvoudigere samenwerking met regionaal georganiseerde partners; één aanspreekpunt voor de regio, zowel voor interne als externe partners; efficiëntie en kostenbesparing ten aanzien van het ontwikkelen van nieuwe activiteiten (o.a. het voorlichtingsprogramma Help, mijn kind wordt een puber! en de Kroegentocht voor Ouders); handhavingscommunicatie ter versterking van handhavingsacties en als preventieve werking op naleving van de regelgeving heeft een regionaal bereik. Dit belang wordt sterker na inwerkingtreding van de gewijzigde Drank- en Horecawet op 1 januari 2013; regionale afstemming van beleidsregels om weerstand tegen beleidsveranderingen te delen en rechtsongelijkheid en waterbedeffecten te voorkomen. 4.3 Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid De kracht van Verzuip jij je Toekomst?! is de combinatie van de beleidsterreinen Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid. Pas als deze werkvelden worden gecombineerd, kan er sprake zijn van effectieve alcoholpreventie op het gebied van beleid, handhaving en preventie. Dit is de reden dat het Nederlandse alcoholbeleid, naast het voorkomen van schadelijk alcoholgebruik vanuit het perspectief van de volksgezondheid en het jeugdbeleid, ook gericht is op het terugdringen van criminaliteit en verstoringen van de openbare orde. In 2009 heeft de behoefte van gemeenten aan een gecombineerde benadering van de problematiek vanuit Volksgezondheid/Jeugd/Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid geleid tot de start van Verzuip jij je Toekomst?!. Deze aanpak wordt in de periode ongewijzigd toegepast. De concrete uitwerking van de verbinding van deze werkvelden staat beschreven in hoofdstuk 5. De beleidsterreinen zijn evenredig vertegenwoordigd in de programmaorganisatie. Afstemming tussen de beleidsterreinen op regionaal, subregionaal en lokaal niveau vindt plaats door de programmaleider en via de klankbordgroep van Verzuip jij je Toekomst?! (zie hoofdstuk 7). 4.4 Terugdringen beschikbaarheid via omgevingsbenadering Alcoholgebruik is niet alleen een persoonlijke en bewuste keuze. Drinkgedrag wordt voor een groot deel ook bepaald door de omgeving, zoals de ouders, de prijs van alcohol, het productaanbod, verkoopregels, normen, tradities en het sociale netwerk. De WHO laat in een overzichtstudie naar 18

19 alcoholbeleid zien dat maatregelen die de beschikbaarheid van alcohol beperken het meest effectief zijn in het terugdringen van alcoholgebruik (Babor e.a., 2010). Dit kan het beste via de zogenaamde omgevingsbenadering worden aangepakt. Belangrijke omgevingsfactoren die van invloed zijn op het drinkgedrag van jongeren zijn de prijs van alcohol, het beschikbare assortiment, het aantal verkooppunten, de leeftijdsgrenzen en naleving en handhaving daarvan, de aanwezige promotie van alcohol, de normen in de sociale omgeving van het individu (bijvoorbeeld van ouders) en het overheidsbeleid. Zie Tabel 1 voor een overzicht van beleidsmaatregelen en hun effectiviteit zoals aangetoond in wetenschappelijk onderzoek (Babor e.a., 2010). Een eenzijdige aanpak gericht op slechts één of twee van dergelijke factoren is gedoemd te mislukken. Preventiestrategieën die gebaseerd zijn op handhaving van wet- en regelgeving, training van alcoholverstrekkers, instellen van alcoholvrije zones en intensieve media-aandacht zijn potentieel succesvol (Holder e.a., 1999). De afgelopen vier jaar heeft Verzuip jij je Toekomst?! daarom sterk op deze -en andere- maatregelen ingezet. De eerste effecten hiervan worden inmiddels zichtbaar (zie het document Evaluatie Verzuip jij je Toekomst?! ). In de komende programmaperiode wordt de focus op de omgevingsbenadering en het terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren gehandhaafd. Tabel 1: Beleidsmaatregelen en hun effectiviteit zoals aangetoond in wetenschappelijk onderzoek (Babor e.a., 2010 Maatregel Effectiviteit Hoeveelheid onderzoek Minimum verkoopleeftijd Verhogen van prijs (accijnzen, minimumprijs) Beperken van verkooptijden Meer handhaving Beperken van reclame +/ Training barpersoneel Focus op ouders, maar jongeren zelf worden niet vergeten In de periode speelt de bewustwording van ouders wederom een belangrijke rol. Ouders hebben namelijk een grote invloed op het drinkgedrag van hun kinderen. Onderzoek van de Universiteit van Nijmegen toonde dit aan (Van der Vorst, 2007). Hieruit bleek onder andere dat het alcoholgebruik van jongeren in verband staat met het alcoholgebruik van hun ouders. Jongeren zien 19

20 hun ouders als rolmodel en doen als vanzelf het gedrag van ouders na. Als ouders (vaker en meer) alcohol drinken, gaan jongeren dus ook (vaker en meer) alcohol drinken. En ouders die meer drinken zijn minder strikt in het stellen van alcoholspecifieke regels. Dit terwijl het stellen van duidelijke regels juist een preventief effect heeft op regelmatig en overmatig alcoholgebruik van jongeren. Naast regels is er ook een positief verband tussen kwaliteit van communicatie (over alcohol tussen ouders en hun kinderen) en drinkgedrag van jongeren. Wanneer de kwaliteit van communicatie goed is, is de kans dat een jongere veel alcohol per week drinkt kleiner. Verder is de beschikbaarheid van alcohol thuis ook een belangrijke factor bij het alcoholgebruik van jongeren. Jongeren bij wie thuis alcohol direct of indirect beschikbaar is, drinken zowel thuis als buitenshuis (bij vrienden) meer alcohol dan jongeren bij wie thuis geen alcohol beschikbaar is. Ook liet het onderzoek zien dat hoe meer regels ouders hanteren met betrekking tot het drinkgedrag van hun kind, hoe minder glazen alcohol jongeren drinken. Deze onderzoeksresultaten hebben voor belangrijke mate bijgedragen aan de toegenomen aandacht voor de rol en verantwoordelijkheid van ouders bij het terugdringen van alcoholgebruik door jongeren. Verzuip jij je Toekomst?! heeft hierop ingespeeld door onder andere een oudercomité op te richten, kroegentochten voor ouders te organiseren en ouderavonden op het basisonderwijs te faciliteren. De ouderavonden zijn ontwikkeld en worden uitgevoerd in samenwerking met het uitvoeringsprogramma Mentale Weerbaarheid van de GGD Zuid-Holland Zuid, vanwege de overlap in onderwerpen zoals groepsdruk en mentale weerbaarheid. Naast de focus op ouders worden de jongeren zelf uiteraard niet vergeten. Zij kunnen informatie verschaffen over hun eigen drinkgedrag, maar kunnen ook een belangrijk bijdrage leveren bij het zoeken naar oplossingen voor het probleem. De afgelopen jaren heeft Verzuip jij je Toekomst?! regelmatig bewustwordingsactiviteiten voor jongeren georganiseerd, zoals een alcoholvrije kroegentocht, een alcoholvrij schoolfeest en meerdere Lagerhuisdebatten met middelbare scholieren (zie paragraaf 5.3.4). Het Integraal Toezicht Jeugdzaken heeft in 2011 een publicatie uitgebracht waarin concrete aanbevelingen staan voor gemeenten die zich willen inzetten voor een integrale aanpak van het alcoholgebruik onder jongeren (Integraal Toezicht Jeugdzaken, 2011). Hierin wordt onder andere gewezen op het belang van het betrekken van jongeren en hun ouders bij de aanpak. Dit advies wordt wederom overgenomen als strategisch uitgangspunt voor de komende programmaperiode. 4.6 Op voorlichtingsvlak ook aandacht besteden aan andere middelen dan alcohol Vanuit meerdere gemeenten is de wens geuit om de inhoud van Verzuip jij je Toekomst?! op het gebied van voorlichting te verbreden van alcohol naar ander middelengebruik (soft- en harddrugs) en gecombineerd gebruik van middelen. In de Regionale Nota Gezondheidsbeleid Zuid-Holland Zuid (2011) is verwoord dat gemeenten de ambitie hebben om vanaf 2013 meer aandacht voor middelengebruik en combinatiegebruik toe te voegen aan het regionale gezondheidsbeleid. De wijze waarop deze ambities vorm krijgen in het programma van Verzuip jij je Toekomst?! ligt op het vlak van publieke bewustwording en draagvlak. Als het gaat om middelengebruik (m.u.v. alcohol) bij jongeren in de regio ZHZ, dan wordt cannabis het meest gerapporteerd. De meest recente cijfers zijn afkomstig uit 2007, toen één op de twaalf (8,6%) van alle leerlingen in het voortgezet onderwijs aangaf ooit cannabis te hebben gebruikt (Gorter e.a., 2008). Het gebruik is hoger bij jongens (13,6%) dan bij meisjes (3,3%) en stijgt met de leeftijd. In de rest van Nederland zegt één op de zes (16,7%) van de scholieren in het voortgezet onderwijs ervaring te hebben met cannabis. Het gebruik van softdrugs is dus relatief laag in de regio ZHZ. 20

21 Het aantal scholieren dat ooit enige harddrug heeft gebruikt is vergelijkbaar met landelijke cijfers. Met 2% is amfetamine (speed) de harddrug die het meest door middelbare scholieren in Zuid- Holland Zuid wordt genoemd. Daarna volgen XTC (1,6%), cocaïne (1,2%), heroïne (0,8%) en paddo s (0,6%). In totaal heeft één op de vijftig scholieren (2,1%) één van deze middelen ooit gebruikt (Gorter e.a., 2008). In een belangrijke rapportage van het Trimbos-instituut over preventie van schadelijk alcohol- en druggebruik onder jongeren wordt onder andere aanbevolen om meer samenhang aan te brengen in het aanbod van interventies, zodat deze elkaar versterken (Van Hasselt, 2010). Ook is bekend dat veel van de ongezonde leefstijlfactoren, zoals alcohol drinken, roken, cannabis gebruiken en (riskant) seksueel gedrag vertonen, samengaan bij dezelfde jongeren (Schrijvers & Schoemaker, 2008). Dit geldt met name voor jongeren met een laag opleidingsniveau (Schrijvers & Schuit, 2010). Mede op basis van deze kennis heeft Verzuip jij je Toekomst?! in 2011 het integrale voorlichtingsprogramma Help, mijn kind wordt een puber! ontwikkeld. Tijdens deze bijeenkomsten voor ouders wordt ingegaan op middelengebruik, emotionele ontwikkeling en seksuele ontwikkeling van jongeren in de overgang van basis- naar voortgezet onderwijs. Gezien de overlap in gebruik, problematiek, risicogroepen, benadering en geschikte interventies, wordt in de komende periode in de voorlichtingsactiviteiten richting ouders en jongeren, naast alcohol, ook aandacht besteedt aan ander middelengebruik en combinatiegebruik. Dit gebeurt momenteel al middels de ouderavonden van Help, mijn kind wordt een puber! en de interventie De Gezonde School en Genotmiddelen. Deze gecombineerde aanpak geldt uitsluitend voor de pijler Preventie & Educatie en dus niet voor de pijler Beleid & Handhaving. Binnen de pijler Preventie & Educatie blijft de focus liggen op het thema alcoholpreventie. Want hoewel er in het publieke debat niet zelden een grote ongerustheid is over drugsproblematiek, is deze in omvang feitelijk veel beperkter dan alcoholproblematiek. Brits onderzoek liet in 2010 zien dat alcohol de meest schadelijke drug is voor zowel het individu als de maatschappij, gevolgd door respectievelijk heroïne en crack (Nutt e.a., 2010). De pijler Beleid & Handhaving zal zich volledig op het onderwerp alcohol blijven focussen. Bij de aanpak van soft- en harddrugs ligt er op het gebied van beleid, regelgeving en handhaving namelijk een duidelijke link met de aanpak van criminaliteit via het strafrecht. Dit wordt in de regio ZHZ gecoördineerd door het Regionaal Informatie en Expertise Centrum (RIEC). 4.7 Naamgeving programma Hoewel het programma in de komende periode op voorlichtingsvlak ook aandacht zal besteden aan ander middelengebruik dan alcohol, blijft de merknaam Verzuip jij je Toekomst?! ongewijzigd. De focus van het programma is immers alcohol. Bovendien is de merknaam inmiddels een begrip in de regio. Uit onderzoek bleek dat maar liefst 44% van de ouders in de regio ZHZ- een belangrijke doelgroep - de merknaam Verzuip jij je Toekomst?! kent. Bij specifieke voorlichtingsacties kan goed worden uitgelegd waarom Verzuip jij je Toekomst?! het thema alcoholpreventie soms uitbreidt naar preventie van middelengebruik. Tijdens de ouderavonden van Help, mijn kind wordt een puber wordt al standaard het thema middelen behandeld in plaats van alcohol, als onderdeel van de integrale aanpak van de bijeenkomsten. 21

22 5 Speerpunten en activiteiten voor de periode Op basis van de in hoofdstuk 4 beschreven strategische uitgangspunten worden zeven speerpunten en bijbehorende activiteiten voor de periode voorgesteld. Zoals reeds vermeld is de keuze van deze speerpunten en activiteiten gebaseerd op de workshops en interviews met direct programmabetrokkenen, bestuurders, ambtenaren en experts in het veld. Na definitieve besluitvorming over de strategie wordt jaarlijks aan het begin van het jaar een activiteitenplanning opgesteld die op regionaal, subregionaal en lokaal niveau weergeeft welke activiteiten er verwacht worden. 5.1 Pijler Beleid (alcoholgebruik) Speerpunt 1: Naar een eenduidig alcoholbeleid op middelbare scholen Uit onderzoek van STAP bleek eind 2011 dat steeds meer scholen alcoholvrije schoolfeesten organiseren. In 2005 ging het om een kwart van de scholen (24%), in 2011 was dit gestegen tot bijna de helft (44%) (Verhoef, 2011). Verzuip jij je Toekomst?! is in 2011 gestart met het keurmerk Alcoholvrije School, waarbij aangehaakt wordt bij het landelijke keurmerk van STAP. In 2012 is het eerste keurmerk aan het Merewade College in Gorinchem uitgereikt. In 2013 en verder zal Verzuip jij je Toekomst?! werken aan het draagvlak voor de alcoholvrije school om het keurmerk verder te verspreiden in de regio. Het streven is om in 2015 aan 50% van de middelbare scholen in deze regio het keurmerk te hebben uitgereikt. Daarnaast wordt er binnen het preventieprogramma De Gezonde School en Genotmiddelen, wat vanaf 2013 onder de vlag van Verzuip jij je Toekomst?! wordt uitgevoerd, ook aandacht besteedt aan het alcoholbeleid van middelbare scholen (zie ook paragraaf en paragraaf 5.3.4) Overige actiepunten vanuit de pijler Beleid Binnen de pijler Beleid vallen, naast het speerpunt gericht op alcoholbeleid op het voortgezet onderwijs, nog twee actiepunten. Deze zijn niet als apart speerpunt benoemd omdat het voornamelijk gaat om het bereiken van afstemming op landelijk en lokaal niveau. Verhogen van de leeftijdsgrens voor alcoholverkoop van 16 naar 18 jaar Naar aanleiding van de behandeling van de gewijzigde Drank- en Horecawet in de Eerste Kamer is er een initiatiefwet opgesteld om de leeftijdsgrens voor de verkoop van alcoholhoudende drank naar 18 jaar te verhogen. Deze wet zal na de formering van een nieuw kabinet besproken worden in de Tweede Kamer. Christen Unie, SGP, PvdA en CDA zijn voorstander van de wet, wat betekent dat er een meerderheid in de Tweede Kamer is. Naar verwachting zal de wet binnen twee jaar in werking treden. Verzuip jij je Toekomst?! is voorstander van maatregelen die alcoholgebruik effectief terugdringen. Ook in een verlengde programmaperiode zullen we daarom, samen met andere regionale alcoholpreventieprojecten, het politiek draagvlak proberen te beïnvloeden voor een landelijke verhoging van de verkoopleeftijd van 16 naar 18 jaar. Vooruitlopend hierop zal Verzuip jij je Toekomst?! vanaf 2013 in haar activiteiten richting ouders, horeca, paracommercie en detailhandel de boodschap geen alcohol <18 jaar communiceren. Hierbij wordt toegelicht dat de huidige wettelijke leeftijdsgrens 16 jaar bedraagt, maar dat deze binnen afzienbare tijd zal worden verhoogd naar 18 jaar. De belangrijkste argumenten voor de leeftijdsverhoging zijn dat dit ouders een belangrijke steun in de rug geeft en het grote gezondheidswinst bij jongeren oplevert. 22

23 Advisering gemeenten over afstemming tussen regionaal en lokaal beleid Veel gemeenten in de regio ZHZ organiseren naast hun deelname aan Verzuip jij je Toekomst?! ook op eigen initiatief lokale activiteiten in het kader van verslavingspreventie. Om samenhang en waar mogelijk synergie te laten ontstaan, stemt Verzuip jij je Toekomst?! zorgvuldig af met alle deelnemende gemeenten en met lokale partijen zoals het CJG en het jongerenwerk. 5.2 Pijler Handhaving (alcoholgebruik) Speerpunt 2: Advisering m.b.t. preventie bij gewijzigde Drank- en Horecawet Op 1 januari 2013 treedt de nieuwe Drank- en Horecawet (DHW) in werking. Dit betekent onder andere dat het toezicht op de naleving van de DHW over gaat naar de gemeenten (decentralisatie). Tot eind 2012 wordt deze taak nog door de nieuwe Voedsel- en Warenautoriteit uitgevoerd. Het is belangrijk om de lokale handhaving vanuit het perspectief van preventie te versterken. In de regio Rivierenland is deze combinatie tussen handhaving en preventie succesvol gebleken. Hier steeg het nalevingspercentage na een jaar van intensief gemeentelijk toezicht van 19% naar 79%. De gewijzigde DHW biedt niet alleen nieuwe instrumenten voor gemeenten om de leeftijdsgrenzen voor de verkoop van alcohol beter te handhaven, maar geeft ook ruimte voor een herziene aanpak van de rol van preventie binnen dit kader. Handhaving en preventie kunnen elkaar versterken, maar de praktijk van alledag binnen gemeenten is dat preventie wordt georganiseerd vanuit Volksgezondheid/Zorg en Welzijn/Onderwijs, en handhaving vanuit Openbare Orde & Veiligheid/Toezicht & Handhaving/Vergunningen. Naast afstemmingsoverleggen blijven de terreinen vaak dusdanig gescheiden dat er niet optimaal gebruik wordt gemaakt van de eenheid die het kan vormen en de kracht die deze eenheid heeft in de preventie van alcoholgebruik bij jongeren. Verzuip jij je Toekomst?! adviseert en ondersteunt gemeenten bij het verbinden van preventie en handhaving in de voorbereiding en implementatie van de nieuwe verantwoordelijkheden binnen de DHW. Het Preventie-Handhaving model 13 uit Figuur 2 (zie volgende pagina) wordt hierbij als uitgangspunt gebruikt. Hierbij kan gedacht worden aan advies over de concrete implementatie van de gewijzigde DHW, zoals het verwerken van preventie in modelverordeningen en advies n.a.v. mystery shopping onderzoek in de regio. Het is van belang dat het lokale beleid in ZHZ zoveel mogelijk op elkaar wordt afgestemd, om waterbedeffecten te voorkomen en omdat het toezicht in sommige gemeenten subregionaal zal worden opgepakt. Dit toezicht is onwerkbaar als gemeenten verschillende regels hanteren. De regionale handhavingsmatrix die eerder door Verzuip jij je Toekomst?! is opgesteld en momenteel wordt aangepast aan de nieuwe bevoegdheden vanuit de gewijzigde DHW, vormt hier de basis voor. Uiteraard is er ruimte voor lokaal maatwerk; het is niet voor niets dat de wetgever de bevoegdheden naar gemeentelijk niveau heeft gedelegeerd. Andere ondersteuning bestaat uit het organiseren van voorlichtingsbijeenkomsten voor horecaondernemers, paracommerciële instellingen en de detailhandel om hen te informeren over de gevolgen van de wetswijzigingen. Hier is in 2012 al mee begonnen in de gemeenten Cromstrijen en Leerdam. Verder wordt de aanjaagfunctie uitgevoerd door deelname van de programmaleider aan (sub)regionale werkgroepen die voor dit thema zijn opgericht. 13 Zie voor meer informatie 23

24 Figuur 2. Preventie-Handhaving model (IrisZorg Preventie & GGD regio Nijmegen, ). Ook zal Verzuip jij je Toekomst?! de handhavingcommunicatie rondom naleving van de leeftijdsgrenzen coördineren en uitvoeren. Handhavingcommunicatie zorgt ervoor dat niet alleen bij de gecontroleerde alcoholverkooppunten bekend is dat er actief wordt gehandhaafd, maar dat ook de verstrekkers van de niet-gecontroleerde locaties hiervan op de hoogte zijn. Op deze manier wordt het effect van de handhaving gevoed door de feitelijk uitgevoerde acties (de objectieve pakkans) en door de indruk die deze acties maken bij alle overige verstrekkers (de subjectieve pakkans of pakkansbeleving) (Figuur 3). Het vergroten van de pakkans is een effectief middel om schenkgedrag van alcoholverstrekkers te veranderen. Figuur 3. Het effect van handhaving kan worden vergroot door effectieve handhavingscommunicatie. Door de handhavingscommunicatie via Verzuip jij je Toekomst?! te laten verlopen, worden de resultaten van handhavingsacties structureel en gedoseerd verspreid. Wanneer iedere gemeente de lokale handhavingsacties apart en op onregelmatige basis gaat communiceren, heeft dit als risico dat de berichten na verloop van tijd niet meer geplaatst worden en het effect van handhavingscommunicatie teniet wordt gedaan. De verantwoordelijkheid voor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving van alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de individuele gemeenten. Verzuip jij je Toekomst?! zal 24