Interuniversitaire opleiding Master in de ziekenhuisfarmacie

Transcriptie

1 Interuniversitaire opleiding Master in de ziekenhuisfarmacie Algemene informatie Deze opleiding is een samenwerking tussen K.U.Leuven, UA, UGent en VUB. K.U.Leuven is de penvoerende universiteit. De interuniversitaire master na masteropleiding is gespreid over drie academiejaren en leidt tot een gezamenlijk diploma. Doelstellingen De opleiding heeft tot doel studenten op te leiden voor een specifieke maatschappelijke loopbaan in de ziekenhuisfarmacie. Op het einde van de opleiding beschikt de student over : - een grondige kennis over de geneesmiddelenproductie in een ziekenhuisapotheek; - een degelijke kennis over de andere aspecten van geneesmiddelen en de ziekenhuisomgeving (wetgeving, toepassing, hygiëne,...); - de vaardigheid om te communiceren rond de eigenschappen van geneesmiddelen, hun aanwending, hun productie, enz.; - de vaardigheid om te functioneren in een wetenschappelijke of geneeskundigondersteunende functie in een ziekenhuis; - de kennis en vaardigheid om te participeren aan onderzoek. Eindtermen Master in de Ziekenhuisfarmacie De master in de ziekenhuisfarmacie dient over volgende competenties te beschikken in termen van kennis, vaardigheden en attitudes: a) kennis van de eigenschappen, nevenwerkingen, toedieningswijze en dosering van de geneesmiddelen 1. Een zeer grondige kennis bezitten van de eigenschappen van de geneesmiddelen die specifiek in een ziekenhuis gebruikt worden (werking en werkingsmechanisme, nevenwerkingen, stabiliteit, interacties met voeding en andere geneesmiddelen, Het geneesmiddelengebruik bij de individuele patiënt in relatie tot zijn pathologie kunnen evalueren b) de officinale bereiding en farmaceutische formulering van deze geneesmiddelen 3. De nodige kennis en vaardigheden bezitten om de geneesmiddelen wanneer nodig zelf magistraal of officinaal te bereiden en in de vereiste toedieningsvorm te brengen 4. Bereidingen eigen aan de ziekenhuisapotheek kunnen uitvoeren 5. Grondige kennis hebben van de principes van sterilisatie c) de organisatie en het beheer van de ziekenhuisapotheek 6. Vertrouwd zijn met het financieel beheer van de ziekenhuisapotheek 7. Processen in verband met aankoop, voorraadbeheer en distributie in de ziekenhuisapotheek kunnen beheren

2 8. Het geneesmiddelenbudget van het ziekenhuis (boordtabellen, jaarverslag, pathologiefinanciering) in relatie tot de verleende zorgen kunnen opvolgen d) de verdeling van de geneesmiddelen naar de verschillende afdelingen in het ziekenhuis 9. Een efficiënt systeem kunnen opzetten en beheren om de geneesmiddelen in het ziekenhuis snel en correct naar de verschillende afdelingen te verdelen e) het correct toepassen van de wetgeving in verband met ziekenhuisapotheken 10. Grondige kennis van de farmaceutische wetgeving en de ziekenhuiswetgeving met betrekking tot de ziekenhuisapotheek kunnen toepassen 11. Kunnen participeren in het beleid van het ziekenhuis met betrekking tot geneesmiddelen, medische hulpmiddelen en implantaten en ziekenhuishygiëne, meer bepaald in het Medisch Farmaceutisch Comité en het Comité voor Medische Materialen f) communicatie met directie, artsen en paramedisch personeel van het ziekenhuis 12. Op een kritische wijze kunnen communiceren met andere zorgverstrekkers en de ziekenhuisdirectie 13. Op deskundige wijze advies kunnen geven aan artsen en verplegend personeel over de eigenschappen, toedieningswijze en dosering van geneesmiddelen g) het gebruik van informatica in de ziekenhuisapotheek 14. De tarificatie van de ziekenhuisapotheek kunnen uitvoeren h) integrale kwaliteitszorg in de ziekenhuisapotheek 15. De principes van kwaliteitsborging kennen en kunnen toepassen i) Onderzoek 16. Zelfstandig wetenschappelijk onderzoek in teamverband kunnen uitvoeren met betrekking tot de ziekenhuisfarmacie 17. Nieuwe bevindingen van wetenschappelijk onderzoek aangaande geneesmiddelen van nabij opvolgen en deze kennis implementeren in zijn beroep.

3 Samenstelling van de interuniversitaire stuurgroep Ziekenhuisfarmacie Alfons Verbruggen, voorzitter en interuniversitair coördinator (K.U.Leuven) Chris Vervaet, secretaris en coördinator voor UGent Annick Ludwig, coördinator voor UA Bart Rombaut, coördinator voor VUB Hilde Collier, hoofdapotheker (VUB) Hugo Robays, hoofdapotheker, tevens voorzitter van de Erkenningscommissie (UGent) Jo Swartenbroekx, hoofdapotheker (UA) Ludo Willems, hoofdapotheker (K.U.Leuven) Hans Nelis, waarnemer, voorzitter van opleidingscommissie UGent N., student (nog aan te duiden)

4 Academische opleiding Ziekenhuisfarmacie vanaf academiejaar Vanaf academiejaar wordt de opleiding tot Ziekenhuispotheker opgesplitst in een interuniversitaire academische master-na-masteropleiding van 60 studiepunten en een driejarige beroepsbekwaming onder vorm van stage in een ziekenhuisapotheek. Deze stage kan bezoldigd zijn. Voor wie de academische opleiding Ziekenhuisfarmacie aangevat heeft na het academiejaar zal de erkenning als ziekenhuisapotheker slechts mogelijk zijn op voorleggen van zowel (a) het diploma van de academische opleiding Ziekenhuisfarmacie en (b) getuigschrift(en) van de driejarige beroepsbekwaming. De academische opleiding bevat geen stage, wel een meesterproef van 16 studiepunten die wordt uitgevoerd op de stageplaats tijdens het derde opleidingsjaar. In vergelijking met het studieprogramma van de interuniversitaire opleiding tot academiejaar worden twee vakken toegevoegd: Klinische farmacie (32 u hoorcollege, 4 stp) en Management (22,5 u hoorcollege, 4 stp). Anderzijds wordt het vak Farmaco-epidemiologie en biostatistiek niet meer werhouden in het programma omdat deze aspecten voldoende aan bod komen in de basisopleiding Farmaceutische wetenschappen van de deelnemende universiteiten. De academische opleiding wordt gespreid over 3 jaar. Alle lessen worden weliswaar jaarlijks gedoceerd. De opleiding staat open voor alle kandidaten met een diploma Apotheker, Master in de Farmaceutische Zorg -Apotheker of Master in de Geneesmiddelenontwikkeling-Apotheker. Studieprogramma van de academische opleiding A = aantal contacturen hoorcollege B = aantal contacturen praktische oefeningen C = aantal contacturen seminarie D = aantal uren besteed aan meesterproef met inbegrip van stage E = studiebelasting in uren F = aantal studiepunten * Farmacotherapie: Antibiotherapie: W. Peetermans; Bloedproducten en vaccins: B. Rombaut; Cytostatica: G. Verhoef; Enterale en parenterale voeding: L. De Pourcq; Immunofarmaca: J. Ceuppens; Pijnbehandeling: A. Dupont.

5 Jaar 1: (22 studiepunten) Jaar 2: (22studiepunten) Jaar 3: Ziekenhuishygiëne (4 stp) Farmacotherapie (9 stp) Fysiopathologie (4 stp) Organisatie en Beheer van de ziekenhuisapotheek (5 stp) Farmaceutische technologie voor het ziekenhuis (4 stp) Radiofarmaca en contrastproducten (4 stp) Medische hulpmiddelen en implantaten (4 stp) Inleiding tot bedrijfsmanagement (3 stp) Wetgeving (3 stp) Inleiding tot klinische farmacie (4 stp) Meesterproef (16 stp) De hoorcolleges worden georganiseerd in september en verder gedurende maximaal één dag per week in de periode oktober-mei. De examens gaan door in de maand juni. De student schrijft ieder jaar in aan één van de deelnemende universiteiten en neemt hogervernoemde vakken op in zijn individueel studieprogramma in de respectievelijke jaren zoals hoger aangegeven. Volgens de huidige regels (september 2010) bedraagt het inschrijvingsgeld 61,8 euro vast per jaar + 8,4 euro per opgenomen studiepunt. Deze bedragen kunnen jaarlijks (licht) aangepast worden. Inhoud van de vakken gedoceerd in academiejaar (eerste studiefase) 1. Ziekenhuishygiëne: 4 studiepunten, 24 contacturen; H. Nelis (UGent), J. Verhaegen (K.U.Leuven) 1.a. Ziekenhuishygiëne: 2 studiepunten, 12 contacturen; H. Nelis, UGent Doelstellingen: Deze cursus heeft tot doel de student vertrouwd te maken met het verschijnsel "nosocomiale infecties" en vooral met de preventie ervan. Meer bepaald wordt er aandacht besteed aan het verantwoord gebruik van desinfectiemiddelen en aan de praktische aspecten van ziekenhuishygiëne, o.a. wat schoonmaakprocedures, isolatie, aseptische techniek en kwaliteit van water en lucht betreft. Inhoud: Een eerste hoofdstuk handelt over de algemene aspecten van nosocomiale infecties zoals de oorzaken, de etiologie, de soorten, de epidemiologie en de pathogenese. In een tweede hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op desinfectie. De verschillende fysische en chemische technieken en de beïnvloedende factoren ervan worden behandeld. Daarna worden de desinfectantia per klasse besproken met nadruk op hun toepassingen in het hospitaal. Het derde hoofdstuk handelt over de ecologie van het ziekenhuis, met aandacht voor de kwaliteit van het water en de lucht en voor afvalverwijdering. In een vierde hoofdstuk komen isolatiemaatregelen en een aantal praktijkgerichte facetten van hygiëne bij medische verzorging/ingrepen en schoonmaakprocedures aan bod. Deel 2. Antibiotica: 2 studiepunten, 12 contacturen; J. Verhaegen, K.U.Leuven

6 Doelstelling: De student een grondige kennis laten verwerven over de werkingsmechanismen van de verschillende antibioticagroepen, het spectrum, de resistentiemechanismen, de algemene indicaties en de nevenwerkingen van deze medicaties. De student vertrouwd maken met de verschillende laboratoriumtechnieken die gebruikt worden voor het opsporen van resistentie tegen antibiotica en hun interpretatie. De student inzicht laten verwerven in de recente ontwikkelingen van antiparasitaire en antifungale medicaties. Inhoud Antimicrobiële geneesmiddelen interfereren met het metabolisme van micro-organismen met als resultaat groeiremming of de dood van micro-organismen. In de verschillende hoofdstukken zullen voor de verschillende antibioticagroepen worden besproken: spectra, werkings- en resistentiemechanismen. Ook wordt voor iedere groep aandacht besteed aan de farmacokinetische achtergronden en de gevolgen hiervan voor de dosering. Inleiding Beta-lactam antibiotica Macroliden en ketoliden Tetracyclinen Aminoglycosiden Glycopeptiden Rifamycinen Fluorochinolones Antifungale medicatie Antiparasitaire medicaties 2. Farmacotherapie: capita selecta: 9 studiepunten, 76 contacturen; J. Ceuppens (K.U.Leuven), L. De Pourcq (K.U.Leuven), A. Dupont (VUB), B. Rombaut (VUB), W. Peetermans (K.U.Leuven), G. Verhoef (K.U.Leuven) Doelstellingen Dit opleidingsonderdeel beoogt: de student inzicht te verschaffen in het snel evoluerend domein van immuunmodulatie door klassieke immuunsuppressiva, door humane gammaglobulines en door biotechnologische producten zoals monoklonale antistoffen en cytokines. de student vertrouwd te maken met bloedproducten. De bereidingswijze, de veiligheidsaspecten en het gebruik van deze producten worden toegelicht. de student een duidelijk inzicht bij te brengen betreffende eigenschappen en gebruik van vaccins: Wat is een vaccin en wat is vaccineren? Welke soorten van vaccins bestaan er? Hoe worden vaccins bereid? Wat is de invloed van farmaceutische biotechnologie op de toekomst van de vaccins? Hoe worden vaccins gebruikt (vaccinatieschema s e.d.)? de student kennis en inzicht te geven in de microbiologische, farmacologische en klinische basisprincipes voor een rationeel gebruik van antimicrobiële geneesmiddelen. Het leren toepassen van deze basisbeginselen in de klinische praktijk zowel op niveau van de individuele patiënt als op het vlak van het ontwikkelen en implementeren van een antibioticabeleid in het ziekenhuis. de student kennis en inzicht te laten verwerven betreffende wettelijke en wetenschappelijke

7 evoluties op het vlak van antimicrobiële therapie met direct gevolg voor de klinische praktijk in het ziekenhuis (bv. forfaitarisering van perioperatief toegediende antibiotica; evaluatie van antibioticagebruik; evidence-based guidelines; ). de student een goede kennis bijbrengen betreffende cytostatica de student een goede kennis bijbrengen aangaande enterale en parenterale voeding de student inzicht verschaffen in de werkingsmechanismen en praktische mogelijkheden van de geneesmiddelen die beschikbaar zijn voor de behandeling van diverse vormen van pijn. Inhoud Deel 1: Pijnbehandeling 1,6 studiepunten, 14 contacturen, A. Dupont, VUB - Inleiding : de fysiologie en fysiopathologie van nociceptie en pijn (receptoren, mediatoren, ascenderende en descenderende zenuwbanen, centrale verwerking) - Classificatie van pijn - Klinische farmacologie (werkingsmechanisme, farmacodynamiek, farmacokinetiek, bijwerkingen, plaats in de therapie) - Rationele farmacotherapie (praktische aanpak) van acute pijn en post-operatieve pijn (welke geneesmiddelen, welke toedieningswegen,...o.a. TTS Fentanyl, "patient-controlled analgesia"..) - Rationele farmacotherapie (praktische aanpak) van chronische pijn (o.a. gebruik van opioïden in kanker- en niet-kankerpijn; de plaats van de COX-2 inhibitoren versus niet-selectieve COXinhibitoren; NSAID s versus paracetamol in de behandeling van bv. arthrosepijn) - Obstetrische analgesie; specifieke pijnproblemen (o.a. trigeminusneuralgie, herpes zoster, jicht, migraine,...) - Medicamenteuze pijncontrole in de palliatieve zorg - Anesthetica - Inleiding: wat houdt anesthesie allemaal in? Anesthetische technieken. - Klinische farmacologie van de voornaamste inhalatie- en intraveneuze anesthetica - Pre-operatieve sedatie - Anesthesie in speciale situaties (bv. kinderen, bejaarden, dagheelkunde, obstetrie,..) - Anesthesie bij concomittante pathologie - Interacties van anesthetica met andere geneesmiddelen Toxiciteit van anesthetica Deel 2: Immunofarmacologie (1,6 studiepunten, 14 contacturen, J. Ceuppens, K.U.Leuven Als inleiding wordt eerst in herinnering gebracht hoe het normale immuunsysteem werkt, en vervolgens hoe afwijkingen van de normale immunologische activiteit aan de basis liggen van pathologie (chronische inflammatie, auto-immuniteit, allergie, immuundeficiëntie). Vervolgens worden de geneesmiddelen besproken die de werking van het immuunsysteem beïnvloeden, en dus respectievelijk kunnen gebruikt worden om de immuunfunctie te verbeteren of te remmen (immuunsuppressie). Daarbij wordt aandacht besteed aan 1) corticosteroïden 2) klassieke immuunsuppressiva 3) humane gammaglobulines 4) cytokines en cytokine antagonisten 5) monoklonale antistoffen Voor elk van genoemde producten wordt de nadruk gelegd op: 1) mechanismen van interferentie met het immuunsysteem

8 2) nevenwerkingen, nadelen,beperkingen. 3) farmacokinetiek en therapeutische monitoring Tijdens de lessen zullen ter illustratie van de toepassingsgebieden een aantal ziekten besproken worden waarbij bovenstaande geneesmiddelen gebruikt worden, zoals reumatoïde arthritis, ziekte van Crohn, orgaantransplantatie, multipele sclerose, astma, anafylactische shock. Deel 3: Bloedproducten en vaccins 1,6 studiepunten, 7,5 u hoorcollege en 9,5 u seminarie; B. Rombaut, VUB Bloedproducten Bloedproducten kunnen essentieel ingedeeld worden in drie groepen : (i) bloed en bloedconserven; (ii) de steriele bloedproducten en (iii) de plasmavervangende producten of plasmasubstituenten. Bloed en zijn afgeleide instabiele producten (bloedconserven) worden slechts kort besproken (collectie, bereiding, bewaring, gebruik). Bijzondere aandacht wordt besteed aan de stabiele bloedproducten. De bereidingswijze wordt besproken, in het bijzonder wordt gekeken naar de plasmafractioneringsmethodes, de virusinactivatieprocedures en de steriliteitsproblemen. De houdbaarheid van deze producten wordt besproken en de invloed van lyofilisatie van de producten hierop. De controle van de bloedproducten wordt besproken, dit in functie van de farmacopeevoorschriften en richtlijnen van de Europese unie. De alternatieve bereiding van bloedfactoren door farmaceutische biotechnologie wordt toegelicht. Tot slot wordt het oordeelkundig gebruik van de stabiele bloedproducten besproken. De derde groep van de bloedproducten zijn de plasmavervangende producten. De verschillende alternatieven worden hier besproken. Ook hier wordt aandacht besteed aan bereiding, bewaring en gebruik. Vaccins Volgende aspecten worden in het gedeelte Vaccins behandeld : - een korte geschiedenis van vaccins en vaccineren - de verschillende categorieën van vaccins - de bereidingswijze van vaccins - een overzicht van de bestaande vaccins, met bijzondere aandacht voor rdna vaccins - het gebruik van vaccins, aandacht wordt besteed aan vaccinatieschema's, maar ook de vaccinaties voor risicogroepen worden besproken Deel 4: Antibiotherapie 1,6 studiepunten, 14 contacturen, W. Peetermans, K.U.Leuven De student verwerft kennis en inzicht in de basisprincipes van klinische infectiologie en antibiotherapie. De microbiologische basisprincipes (de identificatie van het oorzakelijk microörganisme, in vitro gevoeligheid, resistentiemechanismen) worden toegelicht door middel van Belgische epidemiologische gegevens over de voornaamste pathogenen. De (gekende) farmacologische basisprincipes (farmacokinetiek, farmacodynamica, geneesmiddelen-interacties) worden geïllustreerd voor de voornaamste klassen van antimicrobiële geneesmiddelen. Hun belang voor therapeutisch succes en preventie van resistentieontwikkeling wordt toegelicht aan de hand van klinische indicaties (bv. pneumonie, kathetersepsis, vreemd-lichaaminfecties, meningitis, etc). De klinische basisprincipes van rationele antibiotherapie vertrekken vanuit een correcte diagnose en indicatiestelling. De concrete invulling van empirische therapie, gerichte therapie

9 (na identificatie van het oorzakelijk microörganisme en zijn gevoeligheidsprofiel) en profylaxe (met inbegrip van perioperatieve antibioticaprofylaxe) wordt toegelicht aan de hand van enkele relevante ziektebeelden. De opdracht en de werking van de antibioticabeleidscommissie en de formulariumcommissie worden uitgelegd. De ontwikkeling, lokale implementatie, opvolging en evaluatie van evidence-based guidelines over antimicrobiële therapie worden besproken. De bijdrage van ziekenhuishygiëne-maatregelen aan het infectiologie-beleid in het ziekenhuis wordt benadrukt. Deel 5. Cytostatica 1,6 studiepunten, 14 contacturen, G. Verhoef, K.U.Leuven Als inleiding wordt het begrip 'kwaadaardige ziekte' uitgelegd, worden relevante epidemiologische gegevens in herinnering gebracht en komt de biologie van kanker ter sprake. Voorts wordt aandacht besteed aan de klinische aanpak van kanker, diagnosestelling, stagering en behandelingsmogelijkheden. De keuze van het cytostaticum, het voorspellen van klinisch antwoord en de rationale van combinatiechemotherapie, inclusief hoge dosischemotherapie, worden besproken. De verschillende groepen van cytostatica worden achtereenvolgens besproken met nadruk op het werkingsmechanisme: - endocriene therapie bij kanker - alkylerende cytostatica - cisplatinum en analogen - antimetabolieten - topo-isomerase interactieve cytostatica - antimicrotubulaire cytostatica - differentiatie-bevorderende agentia - andere cytostatica - biological response modifiers - ongeconjugeerde en geconjugeerde monoklonale antistoffen bij de behandeling van kanker - de nieuwe/experimentele vormen van antikankerbehandeling waaronder de 'signal-tranductioninhibitors. Tevens wordt aandacht besteed aan supportieve zorgen tijdens chemotherapie, aan resistentievorming, verschillende resistentiemechanismen en middelen om resistentie te omzeilen en farmacokinetiek. Ook de laattijdige complicaties van chemotherapie komen ter sprake. Deel 6. Enterale en Parenterale voeding 1 studiepunt, 6 contacturen, L. De Pourcq, K.U.Leuven - Voedingsbestanddelen en -behoeften - Bepalen van de voedingstoestand - Hoe een keuze maken tussen enterale en parenterale voeding - Enterale voeding - Parenterale voeding Enterale en Parenterale voeding voor toediening thuis (Home TEN en Home TPN)

10 3. Fysiopathologie: capita selecta 4 studiepunten, 16 contacturen, D. Knockaert, K.U.Leuven Doelstellingen: Toekomstige ziekenhuisapothekers de nodige geneeskundige wetenschappelijke basis bij te brengen i.v.m. ziektemechanismen en behandelingen van aandoeningen die typisch in het ziekenhuis thuishoren. Inhoud: Ziektebeelden en behandeling die typisch thuishoren in de ziekenhuisgeneeskunde, en als dusdanig zeer weinig of niet aan bod kwamen in de verschillende vakken van de basisopleiding, worden systematisch en gedetailleerd uitgewerkt: gebruik van bloed en bloedderivaten; schimmelinfecties; virale infecties (herpesvirussen, CMV, en vooral HIV); algemene aspecten van transplantatie; intoxicaties; intensieve zorgengeneeskunde: shock, ARDS, multiorgaanfalen, beademing, nosocomiale infecties. 4. Organisatie en Beheer van de ziekenhuisapotheek 5 studiepunten, 40 contacturen, H. Collier (VUB, 10 u), H. Robays (UGent, 5 u), J. Swartenbroekx (UA, 15 u), L. Willems (K.U.Leuven, 10 u) Doelstellingen: Inzicht verschaffen in de organisatie van de ziekenhuisapotheek nodig om op bedrijfsmatige manier te voldoen aan de wettelijke opdrachten en farmaceutische zorgverlening. Inhoud: 1. BEHEER VAN DE ZIEKENHUISAPOTHEEK Module 1: Inleiding (HR) Opdracht van de ziekenhuisapotheek: Plaats van de ziekenhuisapotheek in het organigram De relatie van de ziekenhuisapotheek met de andere zieken-huisafdelingen Overzicht wetgeving e.a. regelgeving m.b.t. de ziekenhuisapotheek Module 2: Administratief en financieel beheer (JS) Het algemeen rekeningstelsel van het ziekenhuis (MARZ) De positionering van de ziekenhuisapotheek binnen het MARZ De financiële exploitatie van de ziekenhuisapotheek De balansrekening van de ziekenhuisapotheek De diverse geldstromen van de ziekenhuisapotheek De verschillende soorten financieringsmechanismen De B5 financiering Tarificatieregels voor de verschillende soorten geneesmiddelen en medisch materiaal Forfaitaire vergoedingssystemen Soorten patiënten RIZIV, RIZIV overeenkomsten, Bijzonder solidariteitsfonds

11 Praktische oefeningen tarificatie Module 3: Aankoop en goederenlogistiek in het ziekenhuis (JS) Het inkoopbeleid Het voorraadbeleid met bespreking van de verschillende modellen Material management Logistieke stromen: pull en pushsystemen De leveranciersevaluatie Module 4: Geneesmiddelenproductie in het ziekenhuis (LW) GMP: aandachtspunten voor het ziekenhuis Specifieke bereidingstechnieken Semi-industriële bereidingen PICS Module 5: Personeelsbeleid (HC) Personeelsmotivatie Personeelsevaluatie Vorming en bijscholing Vergadertechnieken Omgaan met conflicten Module 6: Het jaarverslag en beleidsplan van de ziekenhuisapotheek (HC) Boordtabellen Databeheer in het ziekenhuis Soorten rapporteringen Module 7: Informatica en de ziekenhuisapotheek (HC) 2. ORGANISATIE VAN DE KLINISCHE FUNCTIE VAN DE ZIEKENHUISAPOTHEEK Module 8: Het distributiesysteem voor geneesmiddelen (LW) Soorten distributiesystemen Geautomatiseerde distributiesystemen Module 9: Het formulariumsysteem: MFC, CMM, ABTBG (HR) Het Medisch farmaceutisch comite Het geneesmiddelenformularium Selectie van geneesmiddelen: Selectiecriteria Farmaco-economie als criterium: het ziekenhuisperspectief Selectietechnieken: de consensus en multi-attribute Beheersing van het geneesmiddelenverbruik Het beïnvloeden van het voorschriftgedrag Drug Use Review Bevorderen van een goed geneesmiddelengebruik

12 Evicence based medicine en Clinical Pathways Drug Use Evaluation Module 10: Geneesmiddelenbewaking en farmacovigilantie (HC) Evaluatie van het distributiesysteem ADR en ADE Fouten en incidentmelding Module 11: De ziekenhuisapotheek en klinische studies (LW) GCP voor klinische studies Module 12: De integrale kwaliteitszorg in de ziekenhuisapotheek (JS) Begrippen van kwaliteit: ISO, EFQM, IKZ, intercollegiale toetsing Operational Excellence: Lean, Kanban, Six Sigma, Kaizen, JIT Inhoud van de tweede en derde studiefase Zie Cursusmateriaal Zie (toegang alleen via gebruikersnaam en paswoord)

13 Stage voor het verwerven van de vereiste beroepsbekwaming De stage staat onder toezicht van de Erkenningscommissie Ziekenhuisfarmacie. Deze gemengde nationale commissie is samengesteld uit leden van de beroepsverenigingen Ziekenhuisapotheker en ZAP-leden van de universiteiten. De stage kan alleen gelopen worden in ziekenhuisapotheken die daartoe erkend werden door de Erkenningscommissie. Vermits sommige stageplaatsen niet alle aspecten van beroepsbekwaming kunnen aanbieden, is het mogelijk dat een student een gedeelte van de stage op een tweede stageplaats zal moeten lopen. De stagemeester verschaft hierover informatie bij het overleg tussen kandidaat-stagiair en stagemeester. Inhoud en timing van stage De praktische opleiding tijdens de eerste twee jaren zal gestructureerd zijn in vier blokken (volgorde zal verschillen tussen verschillende studenten, afhankelijk van mogelijkheden en planning in de stage-ziekenhuisapotheek): Module 1: Distributie Organisatie en beheer ziekenhuisfarmacie en geneesmiddelendistributie (18 weken) Aankoop en voorraadbeheer Elektronisch voorschrift Organisatie van geneesmiddelendistributie: procedures en uitvoering Unit-dose/herverpakking/barcodering Validatie geneesmiddelendistributiesysteem en opvolging en controle op toediening Narcotica, high-risk medicatie, Automatische verdeelsystemen Facturatie, tarificatie en boekhouding Inzicht in exploitatierekening ziekenhuisapotheek (kostensoorten/kostenplaatsen) Beantwoorden vragen van artsen en verpleegkundigen Documentatiebronnen Klinische studies (4 weken) Good Clinical Practices: drug accountability, randomisatiecodes Compassionate use, medical need programma, medische stalen, Module 2: Nosocomiale infecties Ziekenhuishygiëne en centrale sterilisatie (2 weken) Reinigingsprocedures en sterilisatieprocedures (stoom, gas, waterstofperoxide, ) Verpakkingsmaterialen Opslag, controle en validatie Antiseptica en desinfectantia Bijwonen comité ziekenhuishygiëne Beheer van de antibioticatherapie (8 weken) Antibiogram, dosering bij nierinsufficiëntie, IV-PO procedures Bijwonen antibioticabeleidsgroep Organisatie en beheer van de distributie van medische hulpmiddelen en gelijkgestelde producten (12 weken) Materiaaleisen en selectie: het opstellen van een lastenboek Stockbeheersysteem Distributie

14 Materialenkennis Tarificatieregels Bijwonen Comité voor Medische Materialen Module 3: Klinische farmacie Klinische farmacie en farmaceutische zorg (22 weken) Bij voorkeur op 1 medische en 1 chirurgische discipline Bijwonen werkgroepen klinische farmacie (SIG) Voorbereiding en opstellen evaluatierapport voor nieuwe geneesmiddelen Voorbereiding en analyse van verbruikgegevens Bijwonen vergaderingen van MFC en ondersteunende werkgroepen Module 4: Bereidingen Chemotherapie (8 weken) Bereidings- en manipulatietechnieken Praktische uitvoering Voorzorgsmaatregelen Radiofarmaca (2 weken) Productie Magistrale bereidingen Steriele bereidingen Procedures, uitvoering Elementen Protocollering Kwaliteitscontroles Uitvoering GMP LAF-kasten en isolatoren Validatie apparatuur (bv weegschalen, LAF kasten, ) Kwaliteitsborging Tijdens het derde jaar zal een praktische specialisatie gebeuren in één van de vier hogervermelde domeinen (zie modules) en daarover zal een meesterproef gemaakt worden. Keuze en toekenning van stageplaats De stageplaats wordt toegewezen door de Erkenningscommissie Ziekenhuisfarmacie op basis van een lijst van vijf plaatsen van voorkeur voorgesteld door de kandidaat. De stage begint op 1 oktober. De stage kan bezoldigd of onbezoldigd zijn. Voor Vlaanderen zijn 39 bezoldigde stageplaatsen beschikbaar. Deze stageplaatsen worden door de respectievelijke universiteiten toegewezen aan de kandidaten. Het aantal stageplaatsen dat door een bepaalde universiteit kan toegekend worden, wordt jaarlijks vastgelegd in een interuniversitaire overeenkomst. De bezoldiging komt overeen met een bruto bedrag van euro per jaar gedurende drie jaren. Dit komt overeen met een netto bezoldiging van ongeveer 1600 euro per maand. Er wordt jaarlijks een arbeidscontract opgesteld tussen de stagiair en het ziekenhuis waar de hoofdstageplaats is. Het betreft een bezoldiging met alle normale afhoudingen (RSZ-bijdrage, bedrijfsvoorheffing).

15 Selectie van de studenten voor een bezoldigde stageplaats - Geïnteresseerden (= laatstejaarsstudenten + apothekers) stellen zich uiterlijk op 31 december kandidaat voor een bezoldigde stageplaats op het studentensecretariaat van hun faculteit. Kandidaatstelling gebeurt via met bewijs van ontvangst, aangetekende brief of door overhandiging en bewijs van afgifte op het secretariaat. - Men kan zich slechts aan één universiteit kandidaat stellen, namelijk de universiteit waar de student momenteel studeert (in het geval van een laatstejaarsstudent) of de universiteit die het diploma heeft uitgereikt (in het geval van een reeds afgestudeerd apotheker). Buitenlandse kandidaten stellen zich kandidaat aan één van de deelnemende universiteiten. Reeds erkende ziekenhuisapothekers en apothekers die reeds vroeger het diploma Ziekenhuisfarmacie behaalden komen niet in aanmerking voor de bezoldigde stageplaatsen. - Indien het aantal kandidaten aan een bepaalde universiteit groter is dan het aantal beschikbare bezoldigde stageplaatsen van deze universiteit worden de studenten geselecteerd op basis van twee criteria: o per universiteit worden de studenten gerangschikt op basis van het resultaat behaald gedurende de opleiding tot apotheker. Hierbij worden het percentage van het bachelordiploma en het percentage van het eerste jaar master in rekening gebracht (zowel voor de laatstejaarsstudenten als voor de afgestudeerde apothekers). Een weging wordt toegepast op beide percentages: factor 2 voor het bachelordiploma en factor 1 voor het 1 ste jaar master. (voorbeeld: een student die 72,0 % behaalde op zijn bachelordiploma en 78,0 % in zijn 1 e jaar Master heeft dus een globaal percentage van 74,0 %). o per universiteit wordt een selectie-interview georganiseerd om de bekwaamheid en de motivatie van de kandidaten te evalueren. Hiervoor wordt per universiteit een selectiecommissie samengesteld die deze selectie-interviews zal afnemen. Het aantal studenten dat wordt uitgenodigd voor een selectie-interview bedraagt minstens 1,5 maal het aantal beschikbare stageplaatsen (voor zover er zoveel kandidaten zijn). o Op basis van de studieresultaten en het selectie-interview neemt de commissie tegen 28 februari een gemotiveerde beslissing aan welke kandidaten een bezoldigde stageplaats wordt aangeboden. Naast het aantal effectief geselecteerde studenten worden eveneens een aantal reserve-kandidaten aangeduid. De procedure voorziet eveneens in beroepsmogelijkheden.

16 Coördinaten van de docenten Guy Bormans (K.U.Leuven) Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, K.U.Leuven Laboratorium voor Radiofarmacie Onderwijs en Navorsing 2, Bus 821 Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: leeropdracht: Radiofarmaca en contrastverhogende producten (hoorcolleges en practica) Vicky Caveliers (VUB) Universitair Ziekenhuis Brussel Laarbeeklaan 101, BE-1090 Brussel Tel: Fax: leeropdracht: Practicum Radiofarmaca Jan Ceuppens (K.U.Leuven) Faculteit Geneeskunde, K.U.Leuven Afdeling Allergie en Immunologie UZ Gasthuisberg, Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: (secretariaat, zoemer 43804) Fax: leeropdracht: Farmacotherapie: Capita Selecta; deel 2: Immunofarmacologie Hilde Collier (VUB) Apotheek Universitair Ziekenhuis Brussel Laarbeeklaan 101, BE-1090 Brussel Tel.: Fax: leeropdracht: Organisatie en beheer van de ziekenhuisapotheek Klinische Farmacie Christiaan Decoster (UGent) Directeur-generaal Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van Voedselketen en Leefmilieu Directoraat-generaal Organisatie van de Gezondheidsvoorzieningen Eurostation II 1 e verdieping Victor Hortaplein 40 bus 10 BE-1060 Brussel Tel.: (NL) Christiaan.Decoster@health.fgov.be leeropdracht: Wetgeving

17 Sofie De Moor (UA) Sint-Vincentiusziekenhuis St.-Vincentiusziekenhuis Antwerpen Tel.: Fax: 03/ leeropdracht: Medische hulpmiddelen en implantaten Lutgart De Pourcq (K.U.Leuven) Apotheek Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg, K.U.Leuven Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: en Fax: leeropdracht: Farmacotherapie: Capita Selecta; deel 6: Enterale en parenterale voeding Filip De Vos (UGent) Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, Universiteit Gent Laboratorium voor Radiofarmacie, Vakgroep Geneesmiddelenleer Harelbekestraat 72, BE-9000 Gent Tel.: Fax: leeropdracht: Radiofarmaca en contrastverhogende producten (hoorcolleges en practica) Alain Dupont (VUB) Faculteit Geneeskunde en Farmacie, VUB (Campus Jette) Klinische Farmacologie en Farmacotherapie AZ-VUB, Laarbeeklaan,101, BE-1090 Brussel Tel.: en Fax: leeropdracht: Farmacotherapie: Capita Selecta; deel 1: Pijnbehandeling Daniel Knockaert (K.U.Leuven) Faculteit Geneeskunde K.U.Leuven Departement Pathofysiologie, Afdeling Algemene Inwendige Geneeskunde, U.Z. Gasthuisberg Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: leeropdracht: Fysiopathologie: Capita Selecta Els Leirs (UA) AZ St Augustinus Apotheek Oosterveldlaan, 24 BE-2610 Wilrijk Tel.: Fax: 03/ leeropdracht: Medische hulpmiddelen en implantaten Annick Ludwig (UA) Departement Farmaceutische Wetenschappen, UA Laboratorium voor Farmaceutische Technologie en Biofarmacie Universiteitsplein 1, BE-2610 Wilrijk Tel.: Fax:

18 leeropdracht: Farmaceutische technologie voor het ziekenhuis, hoorcollege en practicum Hans Nelis (UG) Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, UG Laboratorium voor Farmaceutische Microbiologie, Vakgroep Farmaceutische Analyse Harelbekestraat 72, BE-9000 Gent Tel.: Fax leeropdracht: Ziekenhuishygiëne, deel 1: Ziekenhuishygiëne Willy Peetermans (K.U.Leuven) Afdeling Algemene Inwendige Geneeskunde - Infectieziekten U.Z. Gasthuisberg Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: willy.peetermans@uzleuven.be leeropdracht: Farmacotherapie: Capita Selecta; deel 4: Antibiotherapie Hugo Robays (UGent) Apotheek Universitair Ziekenhuis Gent De Pintelaan 185, BE-9000 Gent Tel.: Fax: hugo.robays@uzgent.be leeropdracht: Organisatie en beheer van de ziekenhuisapotheek Klinische Farmacie Bart Rombaut (VUB) Farmaceutisch Instituut, VUB, Campus Jette Departement Microbiologie en Hygiëne Laarbeeklaan 103, BE-1090 Brussel Tel.: Fax: brombaut@vub.ac.be leeropdracht: Farmacotherapie: Capita Selecta; deel 3: Bloedproducten en vaccins Jo Swartenbroekx (UA) Universitair Ziekenhuis Antwerpen Wilrijkstraat 10, 2650 Edegem Tel Fax: jo.swartenbroekx@uza.be leeropdracht: Organisatie en beheer van de ziekenhuisapotheek Klinische Farmacie Guy Van den Mooter (K.U.Leuven) Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, K.U.Leuven Laboratorium voor Farmacotechnologie en Biofarmacie Onderwijs en Navorsing 2, Bus 921 Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: Guy.Vandenmooter@pharm.kuleuven.be leeropdracht: Farmaceutische technologie voor het ziekenhuis, hoorcollege en practicum

19 Alfons Verbruggen (K.U.Leuven) Laboratorium voor Radiofarmacie Onderwijs & Navorsing 2, Bus 821, BE-3000 Leuven Tel: Fax: leeropdracht: Radiofarmaca en contrastverhogende producten (hoorcolleges en practica) Jan Verhaegen (K.U.Leuven) Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg, K.U.Leuven Afdeling Klinische en epidemiologische virologie, Laboratoriumgeneeskunde Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: leeropdracht: Ziekenhuishygiëne, deel 2: Antibiotica Gregor Verhoef (K.U.Leuven) Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg, K.U.Leuven Laboratorium Experimentele Hematologie en afdeling Hematologie Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: leeropdracht: Farmacotherapie: Capita Selecta; deel 5: Cytostatica Chris Vervaet (UGent) Faculteit Farmaceutische Wetenschappen, UG Laboratorium Farmaceutische Technologie Harelbekestraat 72, BE-9000 Gent Tel.: Fax: leeropdracht: Farmaceutische technologie voor het ziekenhuis, hoorcollege en practicum Ludo Willems (K.U.Leuven) Apotheek Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg, K.U.Leuven Herestraat 49, BE-3000 Leuven Tel.: Fax: leeropdracht: Organisatie en beheer van de ziekenhuisapotheek Klinische farmacie

20 6. Informatie over de bereikbaarheid van de campussen 6.1. Faculteit Farmaceutische Wetenschappen UG Harelbekestraat 72, 9000 Gent Op het gebouw staat in bruine letters: FFW Routebeschrijving: Vanaf de E40 en de E17 (Zuid): neem de E17 richting Antwerpen, afrit UZ Gent, sla rechts af (C. Heymanslaan), steek de brug over, neem de eerste straat rechts (Ottergemsesteenweg; opgelet: de eerste twee rechtse afslagen zijn opritten naar E17), dan de eerste straat links en nog eens links. Van de E17 (Noord): afrit UZ Gent, rechtsaf (C. Heymanslaan), neem de eerste straat rechts (Ottergemsesteenweg), dan de eerste straat links en nog eens links. Bus Lijn 23: Van Sint - Pietersstation naar Universitair Ziekenhuis (De Pintelaan). Dan te voet naar C. Heymanslaan. Via poortje komt u aan de achterkant van het gebouw van de F.F.W. Lijn 65: Van Sint - Pietersstation naar C. Heymanslaan. Straat oversteken en via poortje komt u aan de achterkant van het gebouw van de F.F.W.

21 Faculteit Farmaceutische Wetenschappen UG

22 6.2. Farmaceutisch Instituut VUB Campus JETTE Laarbeeklaan BRUSSEL De campus Jette is gelegen in het westelijk deel van de Brusselse agglomeratie langs de Tentoonstellingslaan en in de nabijheid van de grote ring rond Brussel (verbinding tussen de autostrades Brussel - Oostende en Brussel - Antwerpen). Deze Campus is te bereiken met de auto, de trein de bus en de metro. AUTO Afrit 9 van de ring rond Brussel (in de nabijheid van de verbinding tussen de autowegen Brussel-Oostende en Brussel-Antwerpen). Wegwijzers UZ Brussel volgen. TREIN De lijn Brussel -Noord / Denderleeuw / Aalst / Gent en de lijn Brussel-Noord / Dendermonde. Alle aansluitingen uit de provincie via station Brussel-Noord ; daarna verder reizen met bus 14 tot aan het UZ Brussel. BUS METRO lijn 14 vanuit het treinstation Brussel-Noord. - deze bus stopt eveneens aan het metrostation Simonis en Belgica, dan naar UZ Brussel. lijn 13 vanuit metrohalte Simonis. dan naar UZ Brussel. lijn 84 metrohalte Beekkant / UZ Brussel / Heizel. lijn 53 Neder-over-Heembeek / E. Bockstaelplein (Laken) / Jette-station / UZ Brussel. lijn BW en LW Londerzeel / Wemmel / UZ Brussel / Noordstation. lijn 221 Zaventem-station luchthaven / Vilvoorde station / Strombeek / UZ Brussel. lijn VJ vanuit Vilvoorde via Strombeek. Station Simonis. Vanaf daar bus 14 of bus 13 Station Belgica Vanaf daar bus 13

23 Farmaceutisch Instituut, VUB

24 6.2. Departement Farmaceutische Wetenschappen UA Universiteitsplein 1 B-2610 Antwerpen Het secretariaat bevindt zich in gebouw S op de 7de verdieping Hoe bereiken? Met de trein De NMBS heeft voor haar reizigers een handige brochure gemaakt om te weten met welke trein ze de files op de Antwerpse Ring kunnen vermijden. Surf naar om de NMBSbrochure te raadplegen. Met de Lijn De website van De Lijn beschikt over een routeplanner die voor u uw reis van deur tot deur met bus, tram en/of trein uitstippelt. Deze routeplanner vindt u op de website van De Lijn op de pagina U kunt er ook alle dienstregelingen opvragen. Daarnaast kunt u ook bij De LijnInfo ( ) terecht met al uw vragen. Vanuit het centraal station of Berchem station: Lijn 21 Centraal Station / Berchem Station / Campus Middelheim / Campus Drie Eiken / Universitair Ziekenhuis Vanuit het centraal station: Lijn 27 Centraal Station / A.Z. Middelheim / Wilrijk (Bist) - aansluiting met lijn 17, 21, 25 of 26 naar Campus Drie Eiken en Universitair Ziekenhuis Met de auto Vanuit Brussel of Leuven: 2 mogelijkheden: * via Mechelen (E19): Neem de afrit (7) Kontich en hou rechts aan. U volgt richting Antwerpen, Kontich, Edegem. U volgt deze baan (Prins Boudewijnlaan) tot aan de 3e lichten. Sla hier links af de Drie Eikenstraat in en volg de wegwijzers UZA. Na de lichten neemt u de eerste straat rechts: Wilrijkstraat, deze volgt u tot aan de volgende splitsing, daar rijdt u links (Fort VI straat) naar de gebouwen van de Campus Drie Eiken. Gebruik parking P3 of P4. * via Boom (A12): Verlaat de A12 aan het kruispunt richting Kontich (ter hoogte van de Mc Donalds). U draait rechts de Kontichsesteenweg in tot aan de tweede verkeerslichten. U draait links af, na ongeveer 400 m neemt u de eerste straat rechts (Drie Eikenstraat). U neemt de eerste straat links (Wilrijkstraat), deze volgt u tot aan de volgende splitsing, daar rijdt u links (Fort VI straat) naar de gebouwen van de Campus Drie Eiken. Vanuit Gent: 2 mogelijkheden: * via A12: Na de Kennedytunnel onmiddellijk rechts, volg A12 richting Brussel. U volgt de baan en gaat eerst door een tunnel (Bevrijdingstunnel). Bij het uitrijden van de tunnel rijdt u een viaduct op. HOU RECHTS op het viaduct want reeds bij het einde van het viaduct neemt u de eerste afslag. Hierdoor komt u op de zijrijbaan van de A12 terecht. Op ca 100 m is er een kruispunt: hier moet u linksaf (Atomiumlaan met links de Jaguar-dealer en

25 rechts Atlas-Copco). Deze baan volgt u ten einde waarna u naar links rijdt en deze baan ook weer ten einde volgt tot op de Doornstraat. Nu rijdt u naar rechts. Enkele honderden meters verder is er een straat naar links (Drie Eikenstraat) (als u aan verkeerslichten staat, bent u te ver gereden en staat u aan de Groeningenlei: keer terug). De Drie Eikenstraat rijdt u in. De eerste straat links is de Wilrijkstraat, deze volgt u tot aan de volgende splitsing, daar rijdt u links (Fort VI straat) naar de gebouwen van de Campus Drie Eiken. Gebruik parking P3 of P4. * via E19: U rijdt via de Antwerpse ring naar de afrit E19 (richting Brussel) door de Craeybeckxtunnel. Na de Craeybeckxtunnel op de E19, richting Mechelen-Brussel, kan u gebruik maken van de dienstuitrit (6A) naar het UZA. U kan ook verder doorrijden en afrit (7) Kontich nemen. Hier slaat u links af richting Antwerpen, Edegem, Kontich. U volgt deze baan (Prins Boudewijnlaan) tot aan de 3e lichten. Sla hier links af de Drie Eikenstraat in en volg de wegwijzers UZA. Na de lichten neemt u de eerste straat rechts: Wilrijkstraat, deze volgt u tot aan de volgende splitsing, daar rijdt u links (Fort VI straat) naar de gebouwen van de Campus Drie Eiken.

26

27 6.3. Faculteit Farmaceutische Wetenschappen K.U.Leuven De hoorcolleges, seminaries en practica vinden plaats op Campus Gasthuisberg II Campus Gasthuisberg, Herestraat 49, 3000 Leuven MET BUS OF TREIN Het station van Leuven ligt op ongeveer 4 km afstand van het ziekenhuis. U kunt er de bus nemen om de 10 minuten op perron 2. Neem in de richting van het stadscentrum een van de volgende lijnen: 3, 333, 334, 335, 380, De halte is vlakbij de hoofdingang van het ziekenhuis. Vanuit de inkomhal volg je de bordeaux pijlen om in Onderwijs & Navorsing 1 en verder in Onderwijs en Navorsing 2 te geraken. Bus 3 (rijdt 4 x per uur) stopt ook aan de ingang van het faculteitsgebouw. Tijdens de week tussen 6 en 20 uur kunt u ook om de 10 minuten gebruik maken van de ringbus: lijn 600. Deze rechtstreekse verbinding tussen het station van Leuven en campus Gasthuisberg duurt zeven minuten. Voor meer informatie kunt u terecht bij De Lijn op het telefoonnummer of op Alle studenten (ook de studenten die niet aan de K.U.Leuven zijn ingeschreven, maar zij moeten dan wel een (kosteloze) administratieve inschrijving aan de K.U.Leuven nemen. Hiervoor moeten zij een bewijs van inschrijving aan hun eigen universiteit voorleggen) kunnen gratis gebruik maken van het busvervoer in Leuven. MET DE AUTO (er is alleen mogelijkheid tot betalend parkeren in de parkeergarage van het ziekenhuis!) via de autosnelweg E40: Tussen afrit 22 en 23 neemt u de autosnelweg E314. Lees verder 'via de autosnelweg E314'. via de autosnelweg E314: U neemt afrit 17 en rijdt richting Leuven tot aan de stadsring (Brusselsepoort). U rijdt rechts de stadsring op en verlaat hem bij de eerste afrit: 'U.Z. Leuven' is aangeduid. Volg de richtingaanduiding aan het rond punt bij het kunstwerk 'Het Teken'. Als u bij het verlaten van het ziekenhuis de autosnelweg E314 terug wilt oprijden, volg dan de signalisatie bij het rond punt. via de stadsring:

28 Indien u rijdt aan de buitenzijde van de ring: volg de stadsring tot net voorbij de Brusselsepoort waar de signalisatie 'U.Z. Leuven' staat. Volg de richtingaanduiding aan het rond punt bij het kunstwerk 'Het Teken'. Indien u rijdt aan de binnenzijde van de ring: volg de stadsring tot net voorbij het kruispunt Tervuursepoort. Vanaf daar volgt u de signalisatie 'U.Z. Leuven' en vervolgens 'U.Z. Gasthuisberg'.

29 Campus Gasthuisberg K.U.Leuven Ingang faculteit (trappen) Ingang auditoria Ingang UZ Zicht op ingang van de faculteit