Leraarschap is eigenaarschap advies

Transcriptie

1 Leraarschap is eigenaarschap advies

2

3 Leraarschap is eigenaarschap

4 Colofon De Onrwijsraad is een onafhankelijk adviescollege, opgericht in De raad adviseert, gevraagd en ongevraagd, over hoofdlijnen van het beleid en wetgeving op het gebied van het onrwijs. Hij adviseert ministers van Onrwijs, Cultuur en Wetenschap en van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. De Eerste en Twee Kamer r Staten-Generaal kunnen raad ook om advies vragen. Gemeenten kunnen in speciale gevallen van lokaal onrwijsbeleid een beroep doen op Onrwijsraad. De raad gebruikt in zijn advisering verschillen (bijvoorbeeld onrwijskundige, economische en juridische) disciplinaire aspecten en verbindt ze met ontwikkelingen in praktijk van het onrwijs. Ook internationale dimensie van educatie in Nerland heeft steeds aandacht. De raad adviseert over een breed terrein van het onrwijs, dat wil zeggen van voorschoolse educatie tot aan postuniversitair onrwijs en bedrijfsopleidingen. De producten van raad worn gepubliceerd in vorm van adviezen, studies en verkenningen. Daarnaast initieert raad seminars en websitediscussies over onrwerpen die van belang zijn voor het onrwijsbeleid. De raad bestaat uit veertien len die op persoonlijke titel zijn benoemd. Advies Leraarschap is eigenaarschap, uitgebracht aan minister van Onrwijs, Cultuur en Wetenschap. Nr /891, september Uitgave van Onrwijsraad, Den Haag, ISBN Bestellingen van publicaties: Onrwijsraad Nassaulaan JS Den Haag secretariaat@onrwijsraad.nl (070) of via website: Ontwerp en opmaak: Maarten Balyon grafische vormgeving Drukwerk: OBT bv Onrwijsraad, Den Haag Alle rechten voorbehoun. All rights reserved.

5 Leraarschap is eigenaarschap

6

7

8

9 Inhoud Samenvatting 9 1 Inleiding: over leraren en docenten in nieuwe bestuurlijke 13 verhoudingen 1.1 Nieuwe bestuurlijke verhoudingen en positie van docent/leraar Adviesvraag Over dit advies 15 2 De huidige positie van beroepsbeoefenaar in het onrwijs:17 een verkenning van theoretische en feitelijke posities 2.1 De inherente spanning tussen management en beroepsbeoefenaar: theoretische 17 beschouwingen en feitelijke ontwikkelingen 2.2 Vrijheid om onrwijs te geven en in te richten: juridische speelruimte van leraar De factor schoolleir en zijn toenemen professionalisering De discussie: onvre over het management, onvre over beroepsbeoefenaar De beroepsbeoefenaar en zijn feitelijke positie: beeldvorming en werkelijkheid Oorzaken van veranr rol van beroepsbeoefenaar en mogelijke oplossings- 48 richtingen voor verbeteringen in positie 3 De toekomstige positie van beroepsbeoefenaar in het 52 onrwijs: drie perspectieven 3.1 De beroepsbeoefenaar in drie perspectieven Eerste perspectief: bevoegd gezag/management en overheid als spelbepaler Twee perspectief: leraar en beroepsvereniging als spelbepaler en onrnemer Der perspectief: beroepsbeoefenaar en management, overheid en beroeps- 56 vereniging, als productieve coalitie in een onrwijsgemeenschap 3.5 Naar een anre positie voor leraar: verschillen perspectieven Vormgeving van evenwichtige verhoudingen Eigenaarschap en rolverrijking van leraren bevorren door facilitering van onr- 62 nemers- en coproductieperspectief 4 Uitgangspunten, aanbevelingen en projectvoorstellen Uitgangspunten: sectorspecificiteit, coproductie en werkerigheid Vier aanbevelingen Verantwoorlijkhen en regie 75 Afkortingen 77 Figurenlijst 79

10 Literatuur 80 Geraadpleeg skundigen 83 Bijlagen Bijlage 1: Adviesvraag Bijlage 2: Vormgeving van eigen onrwijsconcept B.1-85 B.2-89

11 Samenvatting De kernvraag van dit advies is: hoe kunnen ruimte en positie van professional binnen het onrwijs organisatorisch beter gestalte krijgen en wat zijn organisatorischbestuurlijk gezien bevorren dan wel belemmeren factoren voor het realiseren van een bre professionaliteit? Positie van leraar contextgevoelig Diverse onrzoeken geven aan dat leraren, ook in vergelijking met marksector en anre overheidssectoren, over het algemeen tevren zijn over zelfstandigheid en toegemeten verantwoorlijkheid. Niettemin is er toch onvre over hoe het management functioneert en over beroepsgroep van leraren als zodanig. De organisatiegraad van leraren is bijvoorbeeld vrij laag, wanneer het gaat om activiteiten die tot doel hebben het beroep verr te ontwikkelen. Er is een zekere passieve volgzaamheid bij beslissingen die door overheid, het management of vakbond worn genomen. Er is niet één oplossing of één antwoord op vraag hoe positie van leraar verbeterd kan worn. Afhankelijk van organisatie en onrwijssector én opstelling van beroepsbeoefenaar zijn er verschillen benaringen mogelijk. De positie van beroepsbeoefenaar is verschillend in diverse onrwijssectoren. Zo is in het hoger onrwijs al sprake van een wettelijke verankering, bijvoorbeeld in vorm van een garantie voor acamische vrijheid. Het primair onrwijs is op schoolniveau vaak nog kleinschalig en schoolleiding neemt geen inhoulijke beslissingen dan na consultatie van het hele team. Brieven aan ours worn niet zeln onrtekend namens het team. Uitgangspunt van gemeenschappelijke en werkerige betrekkingen Een consistent uitgangspunt van raad is dat onrwijsinstelling vooral een sociaal verband een gemeenschap is, waarbinnen alle partijen in belangrijke mate parallelle belangen hebben. Volgens raad is er behoefte aan een professionele oriëntatie waarbij leraren functioneren als lid van een schoolorganisatie als geheel, activiteiten in eigen klas of leergroep relateren aan het beleid en doelen van school, en naast het lesgeven ook duilijk betrokken zijn bij onrwijsontwikkeling en anre activiteiten binnen school. De raad veronrstelt dat binnen een schoolgemeenschap beroepsbeoefenaars en organisatie zelf missie onrschrijven en kenbaar hebben gemaakt een duurzame en werkerige band met elkaar te willen aangaan. Dat betekent dat beroepsbeoefenaars niet alleen aanspraken hebben, maar ook plichten. De schoolleiding mag hen daarop wijzen. Aan anre kant: beroepsbeoefenaar en het team hebben recht op een invloedsvrije sfeer, een zekere vrijheid van inrichting van het te geven onrwijs en ontwikkeling daarvan. Ook schoolleir moet kennis hebben van het onrwijs en kan daar (bij)scholing in volgen, bijvoorbeeld in het omgaan met professionals. Leraarschap is eigenaarschap 9

12 Aanbevelingen: twee domeinen, vier concrete uitwerkingen, zes projecten De organisatorisch-bestuurlijke verhouding tussen leraren en bestuurrs/managers is een licate. In afgelopen jaren is aandacht vooral uitgegaan naar bestuurrs en managers. Daar was ook ren voor gezien autonomievergroting en noodzaak tot verbetering van interne beheersprocessen. Nu die meer en meer op or zijn, zien we ook binnen grote instellingen een heroriëntatie op het primaire proces, op leerling en leraar. Deze heroriëntatie kan worn bevorrd door interacties tussen leraren en bestuurrs/managers meer ruimte te geven vanuit sterke punten van bei partijen. Dat is niet bij wet of besluit te regelen, het vereist interventies die ontwikkeltijd vragen. Ren waarom raad een programma voorstelt met een zestal projecten die bij elkaar interacties tussen bestuurrs/managers en professionele beroepsbeoefenaars verdiepen ten gunste van kwaliteit van het onrwijs. Dit programma past bij een van taakonrlen van door minister ingestel Tijlijke Commissie Leraren, namelijk het aantrekkelijk maken van het beroep voor zittend en nieuw personeel en ontwikkeling naar een volwaardige professionele verantwoorlijkheid en rol van leraar binnen onrwijsinstelling. De aanbevelingen van raad spitsen zich toe op twee domeinen. Het eerste domein betreft lanlijke organisatie, zichtbaarheid en betrokkenheid van leraren. Het twee domein betreft inhoulijke en organisatorisch-bestuurlijke rolverrijking van leraar. Bij het domein lanlijke organisatie zijn er twee aanbevelingen: het stimuleren van lanlijke beroepsverenigingen en het stimuleren van interactie tussen management en beroepsbeoefenaars. Bij het domein inhoulijke en organisatorisch-bestuurlijke rolverrijking zijn er ook twee aanbevelingen: het bevorren van inhoulijke ontwikkelingstaak en het faciliteren van verschillen organisatievormen. De vier aanbevelingen zijn uitgewerkt in een zestal concreet op te pakken en uit te voeren projecten. Hieronr volgt een korte schets van inhoud per project. Project 1: Beroepsverenigingen In nieuwe dimensies De raad stelt voor een project te starten rond inrichting van beroepsverenigingen, en daarbij niet al te beschein in te zetten en te streven naar oprichting van een Feratie van Beroepsverenigingen in het Onrwijs. De feratie is organisatie die namens verschillen sectorale beroepsverenigingen en individuele len, ten dienste van alle Nerlandse leraren, algemene normen en uitgangspunten voor competente leraren ontwikkelt of helpt ontwikkelen, en bijdraagt aan het realiseren en waarborgen van die normen en uitgangspunten. De raad beveelt aan dat minister zich actief inzet voor een rgelijke feratie door een heroverweging van bestaan midlen en instanties in ze richting. Een concrete betrokkenheid vanuit leraar kan getoond worn door het afleggen van een eed op het leraarschap, die vervolgens door feratie wordt geregistreerd. Project 2: De leraar gehoord en project 3: De leraar in het vizier Het project leraar gehoord zet in op schoolprojecten die effectieve vormen van betrokkenheid en initiatief van leraren naar voren halen en verr uitproberen, vormen die verr zijn gericht op het creëren van vertrouwen en acceptatie in schoolorganisatie. Concreet gaat het om vergroting van inhoulijke inbreng en ieën en uitwisseling 10 Onrwijsraad, september 2007

13 daarover, bijvoorbeeld in vorm van een docentenraad of een lerarenconvent. De minister kan start en evaluatie van rgelijke vormen in het kar van dit project financieel steunen. Leraar in het vizier betreft een lanlijk project waarin door midl van lerarenfora op lanlijk niveau leraren zijn uitgenodigd na onrling bat een oorel te geven over een publiek vraagstuk. De inbreng zal herkenbaar in het beleidsproces terug moeten komen. Project 4: Variëteit in stages in training in arbeid Het project onrsteunt stages van stunten van lerarenopleidingen bij managementen staffuncties en besturen-, management- en brancheorganisaties. De pabo-opleidingen en tweegraads lerarenopleidingen kunnen in samenwerking met onr meer VELON (Vereniging Lerarenopleirs Nerland) stunten kennis laten maken met het onrwijsvak in al zijn verschijningsvormen, inclusief onrwijsmanagement en schoolleirschap. De minister kan stimuleren dat leerroutes en curricula tijns en na pabo- en lerarenopleidingen mogelijkheid bien van stages en verdieping in het werkveld van het schoolmanagement. Dergelijke initiatieven worn nu al in het veld onrnomen. Project 5: Takencarrousel Er zijn vele vormen aanwijsbaar in het verlen en het hen om interacties tussen leraar en bestuurr/manager in dagelijkse praktijk vorm te geven. Interactievormen die variëren naar onrwijssoort, ontwikkelstadium van school, schaalgrootte, enzovoort. Dit project zoekt nieuwe of vernieuw aantrekkelijke verhoudingen tussen onrwijzen en managen in context van schoolorganisatie. Een voorbeeld is roulerend leirschap, zoals els bij faculteiten in het hoger onrwijs het geval is; faculteitscaan vervult die taak voor een aantal jaren en treedt dan weer terug. Subsidies kunnen projecten steunen waarbij docenten tijlijk anre functies waarnemen of overnemen. Project 6: ZELD-zaam, Zelfbewust Eigenaarschap voor Leraren en Docenten Het betreft hier projecten die bestuurlijk-organisatorisch eigenaarschap stimuleren en faciliteren, zoals lerarencoöperatie en een onrwijsmaatschap. Het is niet voldoen rgelijke vormen uit te proberen, minister moet duilijkheid verschaffen of rgelijke initiatieven vallen binnen reikwijdte van onrwijswetten. Ook eventuele anre mogelijkhen van opting out door groepen leraren die binnen of buiten schoolverband een onrwijsconcept ontwikkelen, vragen om een wettelijke grondslag. Programmacoördinatie Om samenhang tussen zes projecten tot uitdrukking te brengen en zichtbaarheid van het geheel duilijk te communiceren zal programmacoördinatie nodig zijn. Succesvolle programmacoördinatie vereist dat voldaan wordt aan enkele randvoorwaarn. Deze randvoorwaarn bestaan onr meer uit helre doelstellingen met bijbehoren resultaatafspraken, een overzichtelijke programmaorganisatie, voldoen midlen om het gewenste resultaat te bereiken, een goed beleg regie van het programma en een programmacoördinator met een aanzienlijke reputatie. Na een perio van drie jaar kan programmacoördinatie laten zien wat er is opgeleverd. Daarbij kunnen vijf criteria van raad (kwaliteit, toegankelijkheid, sociale cohesie, keuzevrijheid en doelmatigheid) als maatstaf dienen. Voor hand ligt dat met name doelmatigheid en kwaliteit centrale ijkpunten zijn. Naast minister hebben inter- Leraarschap is eigenaarschap 11

14 mediaire organisaties (vakbonn, schoolmanagersorganisaties, beroepsverenigingen) hier een rol om initiatieven te onrsteunen, kennis te versprein en expertise op te bouwen. Onrwijsinstellingen kunnen actief participeren en ruimte bien voor initiatieven gericht op inhoulijk bestuurlijk eigenaarschap. Leraren kunnen ten slotte initiatieven ontplooien en vragen om resultaatgerichte afspraken. Goe positie van leraar belangrijke voorwaar voor betrokkenheid De plaatsbepaling van docent in nieuwe bestuurlijke verhoudingen is niet allesbepalend voor onrwijskwaliteit. Een goe positie kan echter wel een belangrijke randvoorwaar zijn om te zorgen dat docenten voldoen betrokken zijn en zich verantwoorlijk weten voor het onrwijs dat zij geven. Het beroep van leraar wint daardoor aan erkenning en waarschijnlijk ook aan aantrekkingskracht. Alle betrokken partijen kunnen daar wat aan doen, niet in laatste plaats leraar of docent zelf. 12 Onrwijsraad, september 2007

15 1 Inleiding: over leraren en docenten in nieuwe bestuurlijke verhoudingen Onrneem iets! Het is zo gemakkelijk te lopen klagen, maar als je niet zelf het heft in hann neemt, dan gebeurt er ook niets [ ]. Laat zien wat je kunt Wim van Merwe, vakdocent metaaltechniek Vmbo 1 Dit advies gaat over positie van leraren en docenten in nieuwe, vaak grootschaliger verbann in het onrwijs. Docenten en leraren zijn cruciaal voor het onrwijs, maar hoe zit het met hun zeggenschap over het onrwijs dat ze geven? Zijn ze nog eigenaar van hun vak? Wie is verantwoorlijk voor een goe positionering van leraren, en wat heb je nodig voor een grotere betrokkenheid van beroepsgroep? Dit hoofdstuk schetst context, hoofdvraag en elvragen van het advies. 1.1 Nieuwe bestuurlijke verhoudingen en positie van docent/leraar Veranr positie van beroepsbeoefenaar in het onrwijs De verhoudingen tussen verschillen partijen in het onrwijs (ours, besturen en personeel) zijn afgelopen vijftien tot twintig jaar sterk veranrd. Door het beleid van regulering en autonomievergroting zijn onrwijsinstellingen in toenemen mate zelf verantwoorlijk voor hun financieel en personeelsbeleid en voor manier waarop zij onrwijsconcepten invullen. Instellingen voor beroepsonrwijs en volwasseneneducatie en instellingen voor hoger onrwijs beschikken al langer over ruime bevoegdhen ten aanzien van hun eigen functioneren. 2 Voor het voortgezet onrwijs en met name het primair onrwijs zijn ze van meer recente datum. Te nken valt aan invoering van lumpsum-bekostiging in het primair onrwijs en verantwoorlijkheid van scholen bij het voorkomen van zieke of werkloze leraren. De financiële risico s voor onrwijsinstellingen zijn daardoor substantieel toegenomen. Grotere bestuurlijke en financiële vrijheid voor het bestuur heeft zijn impact op positie van anre partijen in en rondom school. Autonomie voor schoolbesturen was lange tijd een eerste insteek van het beleid. Binnen het kar van gelijk onrwijsbestuur 3 is er echter laatste tijd meer aandacht voor anre partijen dan het bestuur. Uitgangspunt in governancefilosofie is dat bestuurlijke verhoudingen ours, leerlingen, docenten, gemeenten en bedrijven in staat stellen om invloed uit te oefenen op het onrwijsbeleid van een school. Dit vergroot mogelijkhen van leraren/docenten om het onrwijs in te richten op basis van eigen professionele inzichten en van wis- 1 Zie Prij, Onrwijsraad, Onrwijsraad, Leraarschap is eigenaarschap 13

16 selwerking tussen hen en leerlingen/stunten, aldus (vorige) minister van OCW (Onrwijs, Cultuur en Wetenschap). 4 De raad heeft in zijn advies De stand van educatief Nerland (2006a) geconstateerd dat leraar steeds minr alleen in uitvoering van zijn beroep staat. Zijn individuele skundigheid staat voorop, maar daarnaast is hij, in aansluiting op ontwikkelingen naar functie- en taakdifferentiatie, onrel van een team van onrwijsgevend, onrwijsonrsteunend en beheerspersoneel. Hij neemt een of meer specialistische onrwijstaken op zich en werkt daarbij samen met collega s die anre specialisaties hebben (remedial teacher, bouwcoördinator, interne begeleir, enzovoort). Ook werkt hij samen met externe skundigen uit verwante sectoren zoals jeugdzorg bij het vormgeven van zorg voor en het onrwijs aan zijn leerlingen. De leraar werkt zodoen in voorste linies van samenleving. Dit alles vergt veel van leraren en anre werkenn in het onrwijs, maar kan hun beroep tegelijkertijd ook veelzijdig en interessant maken. Onrwijsberoepsbeoefenaar in nieuwe bestuurlijke verhoudingen Wat specifieke positie zou moeten zijn van professionals ( raad gebruikt hierna term beroepsbeoefenaars) ten opzichte van het management of anre partijen rondom school, is in beleidsvoornemens van minister tot nu toe niet uitgewerkt. Volgens bijlage bij brief Governance in het onrwijs 5 houdt good governance (gelijk onrwijsbestuur) onr meer in dat leraar een van partijen is, die binnen school bepalen hoe leerlingen worn begeleid en gestimuleerd om hun talenten te ontplooien. Om ze sturing te versterken, moeten docenten ruimte krijgen (en dan ook verantwoorlijkheid nemen) om hun eigen beroep vorm te geven en te verbeteren. Ook moeten zij door centralisatie van arbeidsvoorwaarn kunnen meebepalen onr welke voorwaarn ze werken, aldus brief. Binnen Twee en Eerste Kamer gaan er stemmen op om reële invloed van ours, maar ook van leraren beter (wettelijk) te positioneren. Zo is in motie-linthorst in Eerste Kamer verwoord dat schoolbesturen laatste jaren aanmerkelijk meer en grotere bevoegdhen hebben gekregen, maar dat positie van anre belanghebbenn daarmee geen gelijke tred heeft gehoun; zij kunnen geen of onvoldoen tegenwicht bien. 6 De motie roept daarom regering op om in 2007 met een voorstel te komen in ontbreken controle- en interventiemogelijkhen te voorzien. De vraag is echter of een rgelijke stapeling van bevoegdhen en weer nieuwe bevoegdhen, van controles en daar weer nieuwe controles op, iets oplevert voor het leren van leerling of stunt. De discussie rond positionering van beroepsbeoefenaars in het onrwijs valt samen met een actuele discussie over herwaarring van het leraarschap. Een discussie die zich ook in anre sectoren (gezondheidszorg, justitie, jeugdzorg) voordoet; rol van het management zou weer dienend moeten zijn aan genen die het echte werk leveren aan het bed of in klas. In het volgen hoofdstuk gaan we nar in op die discussie en proberen we te ontlen waar onvre zich op toespitst. 4 TK , , nr. 9, p Ministerie van Onrwijs, Cultuur en Wetenschap, 2006 (bijlage 1). 6 EK , G. 14 Onrwijsraad, september 2007

17 1.2 Adviesvraag Centrale vraag en elvragen De centrale vraag van dit advies luidt: hoe kunnen ruimte en positie van professional binnen het onrwijs organisatorisch vorm krijgen, gegeven veranringen op het gebied van bestuurlijke verhoudingen binnen het onrwijs, en wat zijn bevorren dan wel belemmeren factoren voor het realiseren van een bre professionaliteit? De raad formuleert naast hoofdvraag een aantal subvragen. Wat is 1. Wat is formele positie van leraar in nieuwe bestuurlijke verhoudingen op het niveau van onrwijsinstellingen (mezeggenschapsraad, klachtenregeling)? Op welke wijze spelen leraren als beroepsgroep (in vorm van hen vertegenwoordigen instituties) een rol in checks and balances op lanlijk en sectoraal niveau? Welke factoren zijn daarbij van invloed geweest? Wat kan 2. Welke organisatorische posities van leraren binnen onrwijsinstellingen zijn theoretisch en feitelijk mogelijk, binnen het kar van nieuwe bestuurlijke verhoudingen in het onrwijs? Wat is wenselijk 3. Welke variant of varianten acht raad op basis van zijn vijf standaardcriteria en eventueel aanvullen criteria wenselijk? Welke criteria zijn het meest relevant? Wat zijn randvoorwaarn 4. Wat moeten overheid, lanlijke (beroeps)organisaties, scholen en leraar zelf onrnemen om tot een afgewogen professionele ruimte van professional in het onrwijs te komen? En welke (onrsteunen) rol kan bestuurr spelen om docent goed in positie te brengen? Het advies bestrijkt alle onrwijssectoren. In analyse en aanbevelingen zal waar nodig een onrscheid gemaakt worn naar sectoren primair onrwijs, voortgezet onrwijs, midlbaar beroepsonrwijs en hoger onrwijs. 1.3 Over dit advies Hoofdstuk 2 gaat in op organisatorische en juridische positie van beroepsbeoefenaar in het onrwijs en besteedt daarbij ook aandacht aan recente discussie rond verminr zeggenschap over inhoud en vormgeving van het onrwijs. In hoeverre wordt dit beeld breed door beroepsgroep gedragen? Waarover heeft leraar zeggenschap en waarover niet? In welke netwerken beweegt hij zich? Hoofdstuk 3 verkent vervolgens drie mogelijkhen om leraar (bestuurlijk) te positioneren. Eén positie gaat uit van een onrgeschikte rol, een volledige dienstbaarheid aan school en het bevoegd gezag. Daartegenover staat een positie waarbij leraar totaal onafhankelijk is, Leraarschap is eigenaarschap 15

18 een zelfstandige onrnemer die zijn diensten aan school aanbiedt. Er is nog een r tussenweg, waarbij leraar een zelfstandige positie heeft, maar waarbij ze is ingebed in gemeenschappelijke belangen. Hoofdstuk 4 bevat antwoorn op vragen in vorm van vier aanbevelingen en zes concrete, op te starten projecten. Dit advies is tot stand gekomen met behulp van onrzoeken door het IVA (Van r Neut, Van Wolput, Kools, Positionering van docenten, 2007) en het NIPO (Tol, Maatschappelijke positie van onrwijzers in Nerland, 2007), een essay (Smeenk, Professionalisme versus managerialisme, 2007), diverse interviews, bezoeken aan bijeenkomsten en een aantal panels met direct betrokkenen. 16 Onrwijsraad, september 2007

19 2 De huidige positie van beroepsbeoefenaar in het onrwijs: een verkenning van theoretische en feitelijke posities Leraren hebben een bepaal mate van autonomie, maar hun speelruimte is beperkt. Schaalvergroting en meer autonomie van instellingen dragen bij tot een belangrijkere positie van schoolleirs en managers. Leraren zijn niet altijd tevren over ze gang van zaken, maar in media wordt te veel een zwartwitbeeld geschetst. Op lanlijk niveau spelen organisaties van leraren vooral een rol als het gaat om werknemerskant van hun positie. Het is vraag of dit voor onrwijs enige relevante benaring is. Dit hoofdstuk geeft antwoord op in paragraaf 1.2 onr 1 genoem subvragen. Wat is formele positie van leraar in nieuwe bestuurlijke verhoudingen op het niveau van onrwijsinstellingen (mezeggenschapsraad, klachtenregeling)? Op welke wijze spelen leraren als beroepsgroep (in vorm van hen vertegenwoordigen instituties) een rol in checks and balances op lanlijk en sectoraal niveau? Welke factoren zijn daarbij van invloed geweest? 2.1 De inherente spanning tussen management en beroepsbeoefenaar: theoretische beschouwingen en feitelijke ontwikkelingen Deze paragraaf schetst spanning tussen managers en beroepsbeoefenaars in organisaties. De interactie tussen management en werkvloer roept altijd spanningen op. Het onrwijs is daarin geen uitzonring. In ontwikkeling van beroepsgroep en mate waarin beroepsbeoefenaar eigenaar is, zich eigenaar voelt en zich eigenaar maakt is het onrwijs wel afwijkend. Er is, buiten het wetenschappelijk onrwijs, een opvallen volgzaamheid van beroepsgroep geweest bij alle ontwikkelingen die het onrwijs beïnvloed hebben. Leraren moeten zich meer collectief als professionals doen geln Een professional laat zich niet weg wijzen door een adviseur. Die heeft een beroepseer, een eigen ethiek, die gelooft in zijn professie. Maar leraren hebben het allemaal laten gebeuren. Er werd gemord, maar meer ook niet, er was geen collectief verzet. Dat komt omdat leraren zich hebben georganiseerd als werknemers, niet als beroepsgroep.[ ]. Schoolmanagers hebben zich inmidls als beroepsgroep georganiseerd, ik hoop dat leraren dat ook doen. Zij moeten agenda bepalen, zij zijn mensen die het moeten doen. Iemand die alleen uitvoerend werk doet, is geen professional. Bron: Hubert Coonen in Didaktief, Jubileumspecial, 36(10), p Leraarschap is eigenaarschap 17

20 Professie, professional Professie is een anr woord voor kerkgelofte. Sommige professionals of beroepsbeoefenaars als notarissen en medici leggen ook nu nog een gelofte of een eed af: een openlijke verklaring van goe trouw. Door eed af te leggen vraagt beroepsbeoefenaar om vertrouwen. 7 Definitie onrwijsprofessional Hoe finieert raad professional/beroepsbeoefenaar in het onrwijs? Het raadsadvies Toerusten=Uitrusten (2002c) ziet leraar als een hoogopgelei, zelfstandig opereren beroepsbeoefenaar, met een sterke intrinsieke motivatie om leerlingen iets bij te brengen en vooruit te helpen in maatschappij. Het begrip zelfstandig verwijst naar regelmogelijkhen die leraar daarbij ter beschikking staan, maar eveneens naar capaciteiten van leraar zelf om diens functie op een aquate wijze tot uitvoering te brengen. Het begrip professioneel verwijst niet alleen naar professie van het leraarschap, maar ook naar het niveau van zelfmanagement van ze beroepsbeoefenaars, waarvan zelfontwikkeling een belangrijk onrel vormt. Deze (verre) professionalisering betreft alle activiteiten om competenties die (in)direct in verband staan met uitoefening van het beroep te verdiepen en te verbren. Afbraak van muur rond beroepsbeoefenaar Ramondt en Scholten (2005) constateren dat door schaalvergroting beroepsbeoefenaars uit hun cocon/klaslokaal zijn gehaald. Een gevolg is dat hun aanspraak op noodzakelijk geachte autonomie in beroepsuitoefening niet meer vanzelfsprekend is; zij moeten zich verantwoorn tegenover een aantal partijen waarmee wordt samengewerkt. Managers en beroepsbeoefenaars zijn volgens Ramondt en Scholten tegenpolen: een richt zijn aandacht op het primaire proces, anr op midlen. In dagelijkse praktijk ontstaan machtsconflicten, waarbij manager zich beroept op financiële randvoorwaarn en regels. Managers kennen, in organisatiekundige termen, een zwakke legitimeringsbasis. De manager heeft als zodanig geen gemeenschappelijke kennisbasis of een geel intiteit in het primaire proces. Hij wordt met anre woorn niet erkend als primus inter pares (eerste onr gelijken). Continue en inherente spanning management en beroepsbeoefenaar Hanson (1976) gaat in op autonomie van beroepsbeoefenaar en hoe dit binnen onrwijsinstellingen voor spanningen zorgt. Een school onrscheidt zich van veel anre organisaties door aanwezigheid van een grote groep specialistische mewerkers: leraren. Deze hebben een vak geleerd en bijbehoren vaardighen en zijn in staat hun werk te doen zonr bemoeienis van anren, collega s of leidinggevenn. Hun gesprekspartners, genen die over hun werk kunnen oorlen, zijn in principe collega s, niet schoolleiding of overheid. Toch bepaalt (centrale) overheid, het bestuur of het management van school richtlijnen voor het onrwijsproces. Er is een inherente spanning tussen schoolleiding aan ene kant en het lerarencorps aan anre kant. De leiding noemt haar bemoeienis inkaren, en leraar ziet dit als begrenzen en beperken. De botsing tussen sturing en autonomie wordt door Hanson het oerconflict genoemd van school. Bei partijen zijn echter van elkaar afhankelijk: zonr bestuur of schoolleiding zijn er geen leerlingen en geen faciliteiten, zonr leraar 7 Hughes, Onrwijsraad, september 2007

21 is er geen resultaat. Hanson verklaart het oerconflict door midl van het zogeheten interacting spheres mol : Managers en mewerkers hebben een eigen domein waarop ze beslissingen nemen. Elke partij koestert het eigen domein. Probeert een partij op het domein van anr te komen, dan gaat die anr heftig in verdiging. De theorie verklaart waarom controlereflexen van managers tot sabotagegedrag van professionals lein. Veranringen willen met zo n managementstijl niet goed lukken. Ook De Bruijn (2005, p ) ziet een natuurlijke spanning tussen management en beroepsbeoefenaars. Hij stelt dat management en beroepsbeoefenaars elkaar nodig hebben in een systeem van checks and balances. Enerzijds kunnen beroepsbeoefenaars behoorlijk last hebben van het management, dat met sterke sturingsambities vakman/-vrouw wil afrekenen op een beperkt aantal parameters. Gevolg kan zijn dat die sturing ritualiseert: werkelijkheid is totaal anrs dan managementeffectrapportages, hanlingsplannen en beleidsstukken doen geloven. De uitbreiding van maatschappelijke opdrachten van school betekent toenemen horizontale verantwoording aan een groot aantal betrokkenen. Door te sterke bemoeienis van omgeving met het onrwijs bestaat kans dat een substantieel el van beroepsbeoefenaars organisatie verlaat, waardoor ook prestaties van instelling nalig worn beïnvloed. Anrzijds kan een te sterke autonomie van beroepsbeoefenaar ook lein tot onrprestatie en monopolisering. Autonomie van beroepsbeoefenaar is daardoor zowel een voorwaar als een valkuil. Een beroep op professionele vrijheid kan een drogren worn. Het aanspreekbaar zijn van leraren op prestaties is in het onrwijs nog geen gemeengoed. De Bruijn wijst erop dat het management ook drie positieve functies kan vervullen. Op eerste plaats zorgen voor goe randvoorwaarn in sfeer van materieel, menskracht en financiën. Op twee plaats zorgen voor een belangenafweging door vragen te stellen aan beroepsbeoefenaars. Hoe wordt er gecommuniceerd met leerling of our? Zijn werkzaamhen voldoen effectief, levert het wat op? Wordt er voldoen samengewerkt ten behoeve van leerling of stunt? Wanneer beroepsbeoefenaars er zich geen rekenschap van geven dat professionele systemen grenzen kennen en zij zich alleen richten op inhoud ( communicatie is iets van afling voorlichting en school moet gewoon betalen ), dan roepen zij interventies van management over zich af, aldus De Bruijn. Tot slot kan een positieve functie van het management zijn het doorbreken van disfunctioneel hanlen dat onvoldoen ter discussie wordt gesteld ( prestaties zijn laag, maar dat ligt niet aan ons, maar aan het management ). Afstemming van werkzaamhen Er is sprake van een organisatie als verschillen taken om iets tot stand te brengen worn vereld en vervolgens ook weer op elkaar worn afgestemd. Als iereen hetzelf doet is er geen organisatie nodig. Door het werk over een aantal mensen te verlen kunnen bepaal voorlen worn behaald. Bovendien kunnen mensen zich in bepaal taken specialiseren en ervaring en vakkennis opbouwen. Het verlen van taken brengt noodzaak van afstemming met zich mee. Organisaties hebben een meerwaar omdat ze samenwerking als uitgangspunt hebben. Een ier draagt bij aan gemeenschappelijke doelstellingen van organisatie. Betrokkenen in organisatie stemmen hun werk op elkaar af, houn met elkaar rekening, communiceren onrling en hebben zo mogelijk een gemeenschappelijk beeld. De coördinatie kan op verschillen manieren tot stand komen, bijvoorbeeld door onrling overleg, door een gemeenschappelijke op- Leraarschap is eigenaarschap 19