- Er zijn archeologen die stellen dat een nieuwe klimaatovergang de aanzet gaf tot de overgang

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 1: JAGERS EN BOEREN 1.1: De agrarische revolutie 1.2: Het ontstaan van steden 1.3: Machtige rijken in het Midden-Oosten 1.1: De agrarische revolutie Jagers-verzamelaars (de moderne mens ofwel homo sapiens) (± v.c.) waren bijna altijd nomaden. Ze leefden in kleine groepen en maakten meer gespecialiseerde gereedschappen en wapens dan hun voorgangers. Daarvan getuigen de grotschilderingen in Zuid-Europa. De onderlinge sociale verschillen waren klein, er was een rolverdeling tussen mannen en vrouwen. Tussen 9000 en 6000 v.c. ontstonden landbouwsamenlevingen in de Vruchtbare Halvemaan (Midden-Oosten). Tot die tijd was er allen jagen en verzamelen. Rond 7000 v.c. verspreidde de landbouw zich vanuit Noord -Afrika en rond 6000 v.c. kwam dit naar Europa. De overgang naar een boerenbestaan is een van de belangrijkste gebeurtenissen uit de prehistorie geweest. De redenen waarom men overstapte naar een boerenbestaan zijn nog niet helemaal duidelijk maar deze overgang vind het eerste plaats in het Midden-Oosten. Op het einde van de Laatste IJstijd ontstond er daar door regenval een vruchtbaar gebied. - Er zijn archeologen die stellen dat een nieuwe klimaatovergang de aanzet gaf tot de overgang naar landbouw. Hillman stelt dat in Abu Hureyra sprake was van een droogte waardoor, omdat de wilde granen uitstierven, men wel op zoek moest gaan naar andere soorten. - Volgens een andere theorie groeide de bevolking zo snel, dat de natuur dat niet kon bij houden. Men was daarom gedwongen om zelf gewassen te verbouwen. Ook in andere werelddelen werd de landbouw uitgevonden. Uiteindelijk, om wat voor reden dan ook, gingen mensen zich bijna allemaal volledig op de landbouw richten. Omdat de overgang naar de landbouw zou ingrijpend was noemen we dat de agrarische revolutie. Van een nomadisch bestaan ging men zich nu permanent vestigen op een vaste plek, een sedentair bestaan. Een belangrijk gevolg daarvan was de toename van de bevolking. De redenen daarvoor waren: 1. In tegenstelling tot jagers-verzamelaars kon men nu op dezelfde oppervlakte 60 tot 100 keer zoveel mensen in leven houden. 2. Het geboortecijfer steeg doordat vrouwen sneller achter elkaar kinderen kregen. Gemiddeld één in de twee jaar, bij de jagers-verzamelaars gemiddeld één in de vier jaar. 3. Rond 7500 v.c. ging men voor het eerst aan veeteelt doen. z.o.z. 1 / 16

2 4. Daarnaast stimuleerde de agrarische revolutie tot allerlei nieuwe technieken. Het Neolithicum werd nieuwe steentijd genoemd omdat men nieuwe gepolijste stenen als gereedschappen ging gebruiken. Een volgende stap was het gebruik van metaal. Eerst was brons het gebruikte materiaal in het Midden-Oosten (vanaf 3000 vc.). We onderscheiden de bronstijd van de ijzertijd in het Midden Oosten vanaf 1200 v.c. 5. De mens ging de natuur steeds meer naar zijn hand zetten. Men paste de omgeving aan de wensen van de mens aan. Toch is volgens sommige historici de agrarische revolutie niet in alle opzichten een verbetering: - Mensen die op landbouw overstapten waren vaak minder gezond dan jagers- verzamelaars, blijkt uit archeologisch onderzoek, ze leden aan infectieziekten, ondervoeding en misvorming; - Ze waren vaak kleiner dan jagers en verzamelaars; - Indianen in de VS hadden een lagere levensverwachting bij de geboorte dan de jagers verzamelaars, die daalde van 26 naar 19 jaar; - Het voedsel was zeker in het begin zeer eenzijdig; - Als een oogst mislukte dreigde er gelijk een hongersnood; - De agrarische revolutie leidde tot sociale ongelijkheid. Voor het eerst ontstond er een hiërarchie. 1.2: Het ontstaan van steden 3300 v.c.: Ontstaan van de eerste steden in Soemerië, een gedeelte van Mesopotamië. Dat kwam door de aanwezigheid van vruchtbare grond, door de overstromingen van de Tigris en de Eufraat. Doordat de boeren gebruikt maken van irrigatie leverde de landbouw overvloedige oogsten op waardoor de bevolking, die toenam, zich niet alleen maar met de voedselvoorziening bezig hoefde te houden. Daardoor ontstonden er andere nieuwe beroepen zoals ambachtslieden. Kooplieden vormden een welvarende en invloedrijke groep en priesters hadden veel aanzien. Er ontstond een stedelijke samenleving waarin niet alleen sprake was van een arbeidsverdeling, maar ook van een hiërarchie. Er ontstonden verschillende sociale lagen, die van elkaar verschilden in rijkdom en macht. De boeren stonden onder aan de sociale ladder. 2 / 16

3 Door de complexere samenleving had men goede bestuurders nodig. De stadsbestuurders moesten de orde handhaven, de stad beschermen en het irrigatiesysteem laten onderhouden. Dat gebeurde met behulp van ambtenaren die de administratie bijhielden, wetten opstelden en de belastingen inden. De machtige leiders werden na verloop van tijd tot koning gekroond en hun positie werd erfelijk. Na het ontstaan van steden in Mesopotamië kwam in Egypte de verstedelijking ook op gang. De omstandigheden daar waren vergelijkbaar. Tussen 2700 en 300 v.c. verschenen ook in andere vruchtbare gebieden in de wereld complexe stedelijke samenlevingen, in China, India, Mexico en Peru. Ze hebben zich onafhankelijk van elkaar ontwikkeld en relatief kort na elkaar. De ontwikkeling van de steden en het eerste schrift ontwikkelde zich tegelijkertijd. Steden besturen is ingewikkeld en het schrift is daar een ideaal hulpmiddel bij. Zowel de koningen als de priesters konden niet zonder een goede administratie. De koning voor de belastingheffing, de uitbetaling van het loon en het leger. de priesters want tempelcomplexen groeiden uit tot machtige organisaties met veel landbezit en personeel. De ontwikkeling van het schrift vond stapsgewijze plaats: - Agrarische gemeenschappen gebruikten vanaf 8000 v.c. kleine voorwerpjes van klei om goederen te registreren; - Het Soemerische schrift bestond uit het beeldschrift; - Dit werd aangevuld met het gebruik van pictogrammen die klanken uitdrukten. - De tekeningetjes werden vervangen door abstracte tekens. Omdat ze op spijkers leken wordt het Soemerische schrift spijkerschrift genoemd; - De Egyptenaren gingen vanaf 3100 v.c. hiërogliefen gebruiken en rond 2800 v.c. het snellere hiëratische schrift; - Rond 2600 v. Chr werd het spijkerschrift niet meer alleen gebruikt voor de administratie maar ook voor allerlei andere zaken en verschenen de eerste literaire, wetenschappelijke, biografische en historische teksten. Maar de beheersing van het schrift was geen makkelijke zaak en kon alleen maar gelezen worden door een kleine elite. Dit veranderde geleidelijk en het schrift werd daarmee een essentieel onderdeel van de menselijke cultuur. Het einde van de prehistorie is dus voor elk land verschillend. In Nederland bv. rond 50 v.c. door de komst van de Romeinen. 3 / 16

4 1.3: Machtige rijken in het Midden-Oosten Een staat is een afgebakend gebied met een centraal bestuur. De Egyptische eenheidsstaat ontstond in 3100 v.c., toen koning Menes het noordelijke en zuidelijke deel van het Nijl-gebied verenigde. Het was de eerste staat ter wereld. Een staat had een centraal bestuur met een rechtssysteem dat voor het hele gebied geldt. In een staat mag alleen de overheid geweld gebruiken. Dit noemen we geweldmonopolie. De Farao stond aan het hoofd van de Egyptische staat. Hij moest naast de interne veiligheid ook zorgen voor de verdediging van de grenzen van de staat. De Farao had een uitgebreid ambtenarenapparaat ter beschikking om het land te besturen. Deze regelden het irrigatiesysteem, de administratie en de bouw van piramides en tempels. De hogere ambtenaren werden vorstelijk beloond en dat leidde soms tot pogingen van die ambtenaren om de plaats van de farao in te nemen. In Mesopotamië ontstond de eerste staat pas rond 2000 v. Chr. De koning van de stad Babylon stichtte toen het Babylonische Rijk, dat bijna geheel Mesopotamische besloeg. De overgang tussen woestijn en landbouwgrond was in Mesopotamië minder abrupt dan in Egypte waardoor Mesopotamië moeilijker te verdedigen was dan Egypte. Egypte kon daardoor zich als staat 3000 jaar makkelijker handhaven. Macht en religie De Egyptische godsdienst was polytheïstisch, wat betekent dat meerdere goden tegelijkertijd werden vereerd. Enkele voorbeelden: Osiris was de god van het dodenrijk, Horus god van de hemel, Re god van de zon en het licht. Een belangrijk kenmerk van de Egyptische godsdienst was het geloof in het leven na de dood. Had je goed geleefd dan kon je naar het hiernamaals. Werd een farao in het hiernamaals door de god Horus toegelaten dat was zijn goddelijkheid voor altijd verzekerd. De piramides geven daar nu nog blijk van. De belangrijkste taak van de farao was het handhaven van de 'Maat': de kosmische orde, de stabiliteit en de harmonie in de samenleving. Door zijn autoriteit op de juiste wijze te laten gelden en de goden tevreden te stemmen moest de farao ervoor zorgen dat er altijd Maat in het land heerste. De farao hield een strakke grip op alle onderdelen van de samenleving. Het priesterschap en de hele economie stonden onder toezicht van zijn ambtenaren. Omdat al het land eigendom was van de farao moesten de boeren het overgrote deel van hun oogst aan hem afstaan. Belangrijke ondernemingen waren eigendom van de staat en alle internationale expedities 4 / 16

5 vonden in zijn opdracht plaats. Anders dan in Mesopotamië ontstond in Egypte dus geen beroepsgroep van handelaren en ontwikkelden zich geen handelssteden. In Egypte ontstonden steden rondom administratieve centra of belangrijke tempelcomplexen, deze bleven echter ondergeschikt aan de farao. De religie speelde ook in Mesopotamië een grote rol. De koningen werden echter niet als goden beschouwd, maar zouden wel door de goden zijn uitgekozen om te regeren. De belangrijkste goden waren: Anu, god van de hemel, Enlil, god van de wind en Enki, god van het water. In tegenstelling tot Egypte verwachtte men in Mesopotamië niet zo veel van het hiernamaals. Ze lieten dus ook geen graftombes bouwen. De Mesopotamiërs geloofden dat het hiernamaals een stoffige, grijze onderwereld was. Je kon daarom maar beter genieten van het leven op aarde. De Mesopotamische koningen en priesters lieten wel tempeltorens en Ziggoerats bouwen. De Ziggoerat vormde het centrum van iedere stad en bestond uit verschillende terrassen van baksteen met daarbovenop een tempel. Mesopotamië was minder sterk gecentraliseerd dan Egypte. 5 / 16

6 HOOFDSTUK 2: DE KLASSIEKE OUDHEID 2.1: De Griekse democratie 2.2: Het Hellenisme 2.3: De Romeinse Republiek 2.4: Het Romeinse Keizerrijk 2.5: Joden en Christenen 2.6: Het einde van het Romeinse Rijk 2.1: De Griekse democratie Athene in de 5e eeuw v.c. Griekenland bestond rond 500 v.c. uit zo n 800 stadstaten, poleis genoemd. De meeste stadstaten hadden maar een paar duizend inwoners, maar in Athene woonden in de 5e eeuw v.c. zo n mensen. Omdat Athene aan het hoofd stond van de Delisch - Attische Zeebond, een bondgenootschap van een groot aantal paleis die zich hadden verenigd om zich effectiever te verdedigen tegen mogelijke vijanden, was Athene zeer machtig. Dat kwam vooral omdat de andere poleis geld gaven aan Athene om een oorlogsvloot te kunnen onderhouden, waar Athene het beheer over voerde. De Bond ontwikkelde zich zo tot een Atheens Imperium en zelfs in vredestijd moest men geld afdragen al of niet onder druk. Zo verwierf Athene de hegemonie (heerschappij) rond de Egeïsche Zee. Voordelen hiervan waren: - Athene stond sterk tegenover Sparta, de grootste concurrent - Athene profiteerde van belastinggeld - Athene profiteerde van de handel Athene bemoeide zich echter niet met de interne politiek van de poleis. Men ging daarbij uit van het recht van de burgers van een poleis om hun eigen stad te besturen. We noemen dit directe democratie waarbij alle inwoners die het Atheens burgerrecht hadden hun stem mochten uitbrengen. Dat burgerrecht in de Volksvergadering kon alleen worden uitgeoefend door de volwassen, vrije mannen, arm of rijk, die van Atheense burgers afstamden. (Onze vorm van democratie is ervan afgeleid en heet indirecte democratie, een democratie via vertegenwoordigers). Voordat Athene een democratie werd kende men er aristocratie, waarbij een groep rijke en belangrijke mannen de macht uitoefende en was ook Autocratie voorgekomen, daarbij had één man tijdelijke alleenheerschappij, een tiran genoemd. Daar kwam echter verandering in omdat tijdens de oorlogvoering de gewone burgers steeds belangrijker werden en daarom meer invloed eisten. 6 / 16

7 Men zorgde er nadien wel voor dat niet meer één iemand in staat bleek te veel macht te veroveren. De belangrijkste beslissingen werden genomen in de Volksvergadering. Deze Volksvergadering koos een Raad van 500, als stadsbestuur, voor één jaar. Vanuit deze Raad werden 50 raadsleden gekozen voor het dagelijks bestuur, voor een maand. Dit rouleerde telkens. De Atheense rechtbank was in handen van een volksjury, die door het lot werden aangewezen en ook de 10 generaals van het leger werden elk jaar opnieuw gekozen door de Volksvergadering. Dit allemaal om een tiran te voorkomen. Dreigde dit toch te gebeuren dan kon de Volksvergadering een 'schervengericht' houden. Hierbij schreven de burgers dan op een potscherf welke persoon te veel macht had. Die persoon werd dan uit de poleis verbannen. Dit wegstemmen van politici noemen we ostracisme. Denken over Wetenschap en Politiek Enkele belangrijke Atheense denkers hebben zich afgevraagd of democratie nu wel het beste bestuurssysteem was. Deze denkers noemen we filosofen, mensen die allerlei aspecten van het bestaan onderzochten en stelden vragen als: hoe zit de natuur en het heelal in elkaar of wat is goed gedrag? Griekse onderzoekers probeerden vanaf 600 v.c. de natuurverschijnselen te verklaren. Ook in de wiskunde en de medische wetenschap boekte men veel vooruitgang. Dit wordt gezien als de ontwikkeling van de wetenschap, maar ze bouwden echter voort op kennis uit Mesopotamië en Egypte. Een van de belangrijkste Atheense filosofen was Socrates. Deze dwong door scherpe vragen te stellen zijn tegenstanders hun eerste bewering weer in te laten trekken (socratische methode). Uiteindelijk werd hij in 399 v. Chr. gedwongen de gifbeker te drinken. Naast Socrates werd ook Plato bekend ( v. Chr.). Deze dacht veel na over de vraag hoe je een polis het beste kon besturen. Een van de vragen van Plato was: Is het wellicht toch beter als één persoon de macht heeft? Of zoek je voor het bestuur vooral wijze mensen die onpartijdig zijn en die alle belangen goed afwegen? Van dit laatste was Plato overtuigd omdat politici vaak besluiten nemen om het burgers naar de zin te maken, zich laten misleiden door handige sprekers, burgers wispelturig waren en de meerderheid niet altijd gelijk had. Een leerling van Plato, Aristoteles ( v. Chr.), stond kritisch tegenover de democratie. Iedere bestuursvorm kon goed werken, maar ook op hun eigen manier gevaarlijk konden worden. Hij was echter wel van mening dat elke burger een politieke taak had, waarbij goede afspraken moesten worden gemaakt zodat een goed en stabiel bestuur kon ontstaan. Ook kennis was een voorwaarde. Anders dan Plato richtte hij zich vooral op het verzamelen en systematisch opschrijven van kennis en nam daarbij afstand van de meer speculatieve manier van denken van eerdere filosofen. 7 / 16

8 2.2: Het Hellenisme Het rijk van Alexander de Grote Doordat de Griekse poleis door voortdurende onderlinge strijd ernstig verzwakt waren geraakt en nauwelijks meer in staat waren hun eigen buitenlandse politiek te voeren, waarbij de autonomie van de poleis ten einde zou komen, wist Phillipus, koning van Macedonië heel Griekenland onder zijn heerschappij te brengen. Zijn zoon Alexander de Grote erfde het rijk van zijn vader en vatte het plan op om het hele Perzische Rijk te veroveren. Hoewel Alexander al op 33-jarige leeftijd overleed, slaagde hij wel in zijn poging het Perzische Rijk te veroveren. Het rijk dat Alexander stichtte viel na zijn dood wel uit elkaar, maar in deze gebieden zou de Griekse cultuur nog honderden jaren lang dominant zijn. Hoe had Alexander dit voor elkaar gekregen? Griekse geschiedschrijvers als Xenophon (4e. eeuw v.c.) en Plutachus (ca.100 n.c.) schreven dat allereerst toe aan Alexanders: - Persoonlijke eigenschappen; - Militair inzicht; - Doorzettingsvermogen; - Geloof in eigen kunnen; - Onvoorspelbaarheid. Een andere verklaring was dat Alexander goed inspeelde op de tradities in de landen waarover hij regeerde. In Egypte werd hij farao, in Perzië nam hij de bestuursstructuur over en stelde zich in Griekenland aan het hoofd van het leger om hen van de Perzische overheersing te bevrijden. Daarnaast streefde Alexander doelbewust naar een gemengde elite en een gemengd Macedonisch - inheems leger en stichtte overal in het Rijk op strategische plaatsen nieuwe steden die de naam Alexandrië kregen. In die steden mengden zich lokale bewoners met Griekse en Macedonische bewoners. 8 / 16

9 Hellenistische cultuur in Azië en Egypte Bij de dood van Alexander, was er geen erfelijke opvolger. Alexanders generaals veroverden in burgeroorlogen delen van het Rijk. Zo ontstonden in Egypte, Azië en Europa enkele grote koninkrijken onder Griekstalige heersers, diadochen genoemd. Deze bleven bestaan totdat de Romeinen ze stuk voor stuk innamen. Tijdens de heerschappij van de diadochen verspreidde de Griekse cultuur zich over het hele oude Rijk. Hellenisme: De Griekse beschaving na de tijd van de veroveringen Dit uitte zich in het bestuur en het gebruik van het Grieks als bestuurstaal. Na de dood van Alexander was het afgelopen met de meest uitgesproken vorm van democratie. De volksvergaderingen bleven wel bestaan, maar mochten alleen nog aan de heerser welgevallige besluiten nemen. In feite was de Atheense democratie veranderd in een oligarchie. Een ander aspect van het Hellenisme was dat de steden een Grieks uiterlijk kregen, vooral in Egypte en Azië, een rechthoekig stratenplan. Er kwamen theaters, gymnasia en tempels en de Griekse beeldende kunst werd verspreid. De oosterse ideeën en opvattingen drongen ook in de Griekse cultuur door. 2.3: De Romeinse Republiek 510 v.c v.c. Republiek: Een staat zonder vorst die door burger gemeenschappelijk wordt bestuurd. Het ontstaan en de uitbreiding van het Romeinse Rijk Het ontstaan van het Romeinse Rijk is nooit een vooropgezet plan geweest en kwam door een aaneenschakeling van gebeurtenissen. Één hiervan is de vernietiging van Carthago. De behoefte aan veiligheid en de wens naar macht en roem stimuleerden de opeenvolgende generaties om gebieden te veroveren. De veroveringsoorlogen: - Kostten veel geld - Vroegen om veel soldaten - Leverden belastinginkomsten op - Leverden veel landbouwgrond op - Leverden veel krijgsgevangenen op die tot slaaf werden gemaakt De expansie van het Romeinse Rijk begon al tijdens de Romeinse Republiek. De geschiedenis van de Romeinse veroveringen duurde eeuwen. Rome was in de 5e eeuw v.c. nog een dorp en al in de 3e eeuw v.c. had Rome al een groot deel van Italië onder controle. Daarna werden ook Spanje, Griekenland, Noord Afrika, Gallië en delen van het Midden-Oosten eraan toegevoegd. Daarbij hoorden uiteindelijk ook nog delen van de Britse eilanden en Midden Europa. 9 / 16

10 De Romeinen maakten bij de uitbreiding van hun rijk gebruik van diplomatie en het leger. Men sloot bondgenootschappen waarbij men in ruil voor bescherming gehoorzaamheid verlangde en levering van soldaten. Lukte dat niet dan trad men militair op. Oorspronkelijk was het Romeinse leger een leger bestaande uit boeren, maar ontwikkelde zich later tot een beroepsleger. Via goed aangelegde heerwegen kon men troepen snel verplaatsen en soldaten kregen na afloop van de diensttijd stukjes grond als beloning. Verslagen volken werden edelmoedig behandeld en kregen soms het Romeinse burgerrecht. Op die manier slaagden de Romeinen erin hun Romeins Imperium (wereldrijk) eeuwen bijeen te houden. Het bestuur van de Republiek In tegenstelling tot andere wereldrijken werd het Romeinse Rijk niet bestuurd door een erfelijke dynastie maar door magistraten, mensen die tijdelijk een hoog ambt vervulden. Deze magistraten werden benoemd door vergaderingen van burgers. Deze burgers vervulden ook een rol in de wetgeving. Een republiek dus; een staat die door burgers gemeenschappelijk wordt bestuurd. De senaat was het belangrijkste orgaan binnen de republiek, bestaande uit 300 leden, die afkomstig waren uit de machtigste families. Uit hun midden koos men twee consuls die de vergaderingen voorzaten en de hoogste burgerlijke en militaire macht uitoefenden. De consuls konden elkaars beslissingen met een veto treffen, om het ontstaan van alleenheerschappij te voorkomen. Hoewel het bestuurssysteem niet democratisch was moesten wetten van de senaat aan de twee volksvergaderingen worden voorgelegd waarin iedere Romeinse burger stemrecht had. Daarnaast waren en nog de 10 volkstribunen, die namens het lagere volk onderzochten of besluiten voldeden aan de wet. Soms hadden zij grote invloed Oorspronkelijk noemde men de bestuurders Patriciërs en de gewone burgers Plebejers. Door de groei van het Romeinse Imperium kwamen er steeds meer nieuwe rijke burgers bij die ook politieke invloed wilden. Deze verkregen uiteindelijk, in 376 v.c. dezelfde rechten en zo ontstond er een nieuwe elite: de nobiles (edelen) ook wel 'optimaten' (de besten) genoemd. Dit systeem werd nog versterkt door patronage, ook wel cliëntensysteem genoemd. In ruil voor gunsten van een machtig man verkreeg men allerlei gunsten en stemde men op de patroon bij verkiezingen. Dit cliëntensysteem breidde steeds meer uit en werd een manier om los van de Senaat macht naar zich tot te trekken. Uiteindelijk overleefde de Romeinse Republiek het niet. 10 / 16

11 2.4: Het Romeinse Keizerrijk Koninkrijk: 750 v.c v.c. Republiek: 500 v.c v.c. Keizerrijk: 27 v.c n.c. Het ontstaan en bestuur van het keizerrijk De twee laatste eeuwen v.c. werd Rome verscheurd door conflicten en burgeroorlogen. De burgeroorlogen bedreigden uiteindelijk de republikeinse staatsvorm. Het probleem was dat beroepslegers steeds loyaler werden aan de bevelhebbers in plaats van aan het bestuur van Rome. Een van hen, Gaius Julius Caesar, slaagde er in om de alleenheerschappij te bereiken, nadat hij eerst Gallië tussen 58 en 50 v.c. had onderworpen (midden en noorden van Frankrijk en het huidige België). Uiteindelijk liet Caesar zich uitroepen tot dictator voor het leven, daarmee werd de Senaat buitenspel gezet. Verdedigers van de Republiek besloten daarom om Caesar in 44 v.c. te vermoorden. Caesar had zijn aangenomen zoon Octavianus, tot zijn opvolger benoemd. In de daaropvolgende burgeroorlog won Octavianus en noemde zichzelf Augustus ('de verhevene') en werd daarmee de eerste keizer van het Romeinse keizerrijk, 27 v.c n.c. De keizer trok veel macht naar zich toe: hij was de opperbevelhebber van het leger en benoemde alle belangrijke bestuurders. Vanaf keizer Augustus spreken we over de Pax Romana: Een afgedwongen periode van rust. Deze duurde tot de dood van keizer Marcus Aurelius, 180 n.c.. Er waren in feite toch grensoorlogen en zeker na de dood van keizer Nero, 68 n.c. ontstond er een opvolgersstrijd omdat Nero geen opvolger aan had gewezen. We noemen het toch 'vrede' omdat de Republiek niet in gevaar is geweest. 11 / 16

12 De Romeinse elite legde zich uiteindelijk neer bij de heerschappij van één man. Dat kwam ook omdat de keizers de republikeinse instellingen en functies lieten voortbestaan, althans in naam. De keizer oefende invloed uit op de senaat en beïnvloede door het gunnen van erebaantjes de elite. De verspreiding van de Grieks - Romeinse cultuur Politiek maar ook cultureel was het Romeinse Rijk een eenheid. Dat was duidelijk te zien aan de bouwwerken en ook aan de toepassing van het Romeinse Rijk. Uitingen van Romeinse macht complimenteerden het geheel. De Romeinse cultuur was duidelijk beïnvloed door de Griekse cultuur. Dat begon al toen de Grieken zich vestigden in het zuiden van Italië. De Romeinen namen Griekse goden over en bewonderden de Griekse architectuur, de beeldende kunst, literatuur en filosofie. Naast Latijn werd ook Grieks gesproken. De Grieken vonden de Romeinse gladiatorenspelen maar wreed. We zijn de Grieks -Romeinse cultuur de klassieke cultuur gaan noemen en deze spreekt nog steeds tot de verbeelding. De grote verspreiding van de Grieks -Romeinse cultuur was mogelijk door de militaire veroveringen van de Romeinen. Daar waar al hoogontwikkelde culturen bestonden was de invloed echter minder. In het westen van het Romeinse Rijk was de invloed van de verspreiding van de Grieks -Romeinse cultuur groot. Bijvoorbeeld door de invoering van het schrift, het bouwen in steen, het gebruik van glas en muntgeld. Ook de aanleg van verwarmde badhuizen en woningen maakten indruk. Daar nam men dus veel over van de Romeinen. Dit noemen we de Romanisering en dit leidde tot verdere culturele eenwording van het Romeinse Rijk. 12 / 16

13 2.5: Joden en Christenen Het christendom was ontstaan in een joodse omgeving rond 1000 v.c. in Palestina. In de eerste eeuw n.c. werden de Romeinen de baas in Palestina. In 70 v.c. vernietigden de Romeinen de tempel in Jeruzalem. Het jodendom werd vooral beoefend in Palestina en onderscheidde zich op drie manieren van de omringende religies: 1. Het was een monotheïstische godsdienst, in plaats van meerdere goden (polytheïsme) te vereren. De joden beschouwden zich als 'het uitverkoren volk ; 2. Joden hechten belang aan heilige boeken, een verzameling heilige teksten (de Thora). De christenen zouden die later overnemen in het eerste deel van de bijbel: het Oude Testament; 3. Joden hielden zich aan allerlei religieuze voorschriften zoals besnijdenis. Binnen het Jodendom ontwikkelden zich verscheidene stromingen. Een van die stromingen verwachte een nieuwe Messias, een nieuwe Joodse koning. Tegen deze achtergrond ontstond er rond 30 n.c. een nieuwe beweging die geleid werd door hun Messias: Jezus. Door zijn optreden sloten velen zich bij hem aan maar de Joodse elite zagen in hem een lastpost die zich uit zou geven als de nieuwe koning der Joden. Jezus werd door Herodus, gouverneur van de Romeinen, tot de dood door kruisiging veroordeeld en terechtgesteld in 33 n.c.. Volgelingen waren ervan overtuigd dat Jezus zou herrijzen uit de dood. Jezus, die de Griekse bijnaam 'Christos' kreeg werd zo de stichter van het christendom. Van sekte tot staatsgodsdienst Het christendom zou de volgende eeuwen uitgroeien van een sekte tot de enig toegestane godsdienst in het Romeinse Rijk. Dat kwam vooral door de goede organisatie van de kerk. Apostel Paulus en anderen verspreidden het geloof in het Middellandse Zeegebied en stelden 'oudsten' en 'opzichters' aan. deze zouden uitgroeien tot priesters en bisschoppen. Aan het hoofd kwam uiteindelijk de Paus te staan, die regelmatig vergaderingen, concilies, bij elkaar riep waar over geloofszaken werd gesproken en het Nieuwe Testament werd samengesteld. Geloofszaken leidde ook tot conflicten en zo ontstond de kerk van aanhangers van het arianisme die stelden dat God niet mens en God tegelijkertijd kon zijn en besloten dat Jezus een mens was geweest. Het concilie van Niccaea besliste uiteindelijk dat God een 'drie-eenheid' of 'trinitas' vormt. Hij is Vader, Zoon en heilige geest ineen. Ook de manier waarop de Romeinen met het Christendom omsprongen bevorderde het christendom. Christenen werden vervolgd en gemarteld en deze martelaren werden vereerd. Het christendom groeide tegen de verdrukking in en keizer Constantijn maakte in 313 n.c. een einde aan de vervolgingen en stelde het christendom gelijk aan andere religies. Het was keizer Theodosius die uiteindelijk het christendom tot staatsgodsdienst uitriep, de officiële godsdienst van het Romeinse Rijk. 13 / 16

14 2.6 Het einde van het Romeinse Rijk Het einde van het West- Romeinse Rijk Het Romeinse Rijk had in de 2e eeuw n.c. zijn maximale omvang bereikt. Het bleek met de middelen van dat moment niet meer te besturen. Na de periode van de Pax Romana begon een periode van wanorde, machtsgrepen en machtsverdelingen. In feite was het Rijk al in 285 n.c. min of meer opgedeeld in en oostelijke en westelijk deel. Toen keizer Theodosius in 395 overleed, liet hij zijn ene zoon het westelijk deel na en zijn andere zoon het oostelijke. Het Rijk zou daarna nooit meer worden verenigd. Het Griekstalige deel werd het Oost-Romeinse Rijk met als hoofdstad Constantinopel (Istanbul). Het Latijn sprekende deel werd het West-Romeinse Rijk.! 14 / 16

15 Dit West-Romeinse Rijk was moeilijk bij elkaar te houden door: - Interne verdeeldheid aan de top; - De grote druk op de buitengrenzen van het Rijk; - Het op drift raken van volkeren waar de keizers niet in staat waren deze volksverhuizingen te beheersen. Het gevolg van een en ander was dat het West-Romeinse Rijk verbrokkelde en dat Rome de opbrengsten niet meer als belasting op kon eisen. De Germaanse huurlingen onder leiding van Odoaker kwamen in 476 n.c. in opstand en zetten keizer Romulus Augustules af. Het betekende het einde van het West-Romeinse Rijk. 15 / 16

16 Het Oost-Romeinse Rijk In tegenstelling tot het westen slaagden de keizers in het Oost-Romeinse Rijk er nog zo'n duizend jaar in het rijk bijeen te houden. Het oosten blek economisch al zo belangrijk dat keizer Constantijn al in 330 n.c. besloot de hoofdstad van Rome te verplaatsen naar de oude Griekse stad Byzantium, die al snel Constantinopel werd genoemd. Constantinopel moest ook de nieuwe hoofdstad van het christendom worden, met de Hagia Sophia (kerk) als middelpunt. Het christendom in het oosten was wel anders dan in het westen omdat er fellere theologische discussies plaatsvonden waardoor groepen zich gingen afscheiden zoals de nestorianen en de koptische christenen. Er waren in het oosten ook meerdere kerkleiders, die elkaar in een onderlinge strijd om de macht ervan beschuldigden dat zij de christelijke leer verkeerd interpreteerden. Zo ontstonden er verschillende kerken die zich orthodox noemden, letterlijk 'volgens het ware geloof'. In 1054 keerden deze kerken zich af van Rome. Deze scheiding staat bekend onder de naam oosters schisma. Het Oost-Romeinse Rijk, ook wel Byzantijnse Rijk genoemd, probeerde in de 6e eeuw het oude, volledige rijk in ere te herstellen, maar dat mislukte. Het moest zelfs gebieden afstaan aan een nieuwe grootmacht in het oosten: het islamitische rijk van kalief Omar I. In de 9e eeuw kon men enig gebed terugveroveren. De macht van het Oost-Romeinse Rijk was gebaseerd op: - Grote welvaart door het feit dat Constantinopel lag aan belangrijke handelsroutes, waardoor belastingopbrengsten toenamen; - Met dit geld konden de Byzantijnse keizers een leger samenstellen, ambtenaren belasting laten innen en konden aanvallen van buitenaf worden omgekocht - Een stevige greep op de organisatie van de kerk. In 1453 kwam er een einde aan het Oost-Romeinse Rijk toen de Turkse sultan Mehmet II Constantinopel innam. Constantinopel werd toen de hoofdstad van het Ottomaanse Rijk en de naam werd veranderd in Istanbul. 16 / 16