Vergadering EUREGIO-Raad d.d. 24 juni 2016 in Borken

Transcriptie

1 euregio, Enscheder Straße 362, Gronau Aan de leden en adviserende leden van de EUREGIO-Raad postadres Postbus 6008 NL-7503 GA Enschede anschrift Postfach 1164 D Gronau / / info@euregio.de Ansprechpartner/Contactpersoon Elisabeth Schwenzow e.schwenzow@euregio.eu - 11 Vergadering EUREGIO-Raad d.d. 24 juni 2016 in Borken Geachte dames en heren, De eerstvolgende vergadering van de EUREGIO-Raad, waarvoor wij u van harte uitnodigen, vindt plaats op vrijdag 24 juni 2016, om uur in het Kreishaus Borken, Burloer Str. 93, Borken De fractievergaderingen beginnen om uur in de volgende ruimten: CDA / CDU: Kreisausschusssaal PvdA / SPD: Raum 1121 Fractie Zonder Grenzen: Kleiner Sitzungssaal In de bijlage ontvangt u de agenda met toelichting voor deze vergadering Volksbank Gronau-Ahaus eg IBAN: DE BIC: GENODEM1GRN Bank Nederlandse Gemeenten IBAN: NL89 BNGH BIC: BNGHNL2G Vorsitzender / voorzitter: Met vriendelijke groeten, mr. drs. R.G. Welten Geschäftsführerin / directeur bestuurder: Dr. Elisabeth Schwenzow Deutsch-niederländischer Zweckverband Nederlands-Duitse Rob Welten Voorzitter Gemeenschappelijke regeling Umsatzsteuer-ID: DE

2 AGENDA voor de vergadering van de EUREGIO-Raad d.d. 24 juni : Opening en begroeting - Goedkeuring van de agenda 2: Goedkeuring van het verslag van de vergadering van de EUREGIO-Raad 18 maart : Mededelingen a. Standpuntbepaling EUREGIO ten aanzien van het Bundesverkehrswegeplan b. Grenskinderen uitdaging voor scholen en jeugdzorginstellingen c. Ontwikkelingen Luchthaven Twente d. Deelname aan modelinitiatief voor grensoverschrijdende ruimtelijke observaties e. Oefening bescherming tegen hoogwater f. Meldpunt Spoedzorg zonder grenzen online g. Evaluatie Dag van de buurtaal h. Feiten en cijfers Overijssel-Duitsland in de grensstreek i. OV-kaart voor Duitse studenten in Nederland Presentatie INTERREG V-project Unlock personeel over de grens door Linda Blom, EUREGIO 4: a. Berichtgeving uit het Dagelijks Bestuur b. Vragen vanuit de fracties 5: Personeelsaangelegenheden a. Benoeming directeur-bestuurder b. Nieuw aan te stellen adjunct directeur-bestuurder 6: Bericht uit de commissievergaderingen - 2 -

3 7: Verkiezing plaatsvervangend voorzitter EUREGIO-commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling 8: Stand van zaken nieuwe rechtsvorm 9: EUREGIO e.v. Jaarrekening : Vliegveld Münster-Osnabrück als euregionale infrastructuur 11: Promoten van een grensoverschrijdende economische regio EUREGIO 12: Kopen van Nederlandse E-tickets vanuit het buitenland 13: INTERREG V A a) Stand van zaken algemeen b) Overzicht van de vergaderdata van de gremia c) Overzicht van de aangevraagde projecten 14: Standpuntbepaling INTERREG V-projecten a) Cross Border Talent b) MINT on Tour c) CTC-Trap d) Meduwa Vecht(e) e) MKB Digi-Trans 15: INTERREG V Kaderproject voor de EUREGIO a) Goedkeuring intensieve samenwerkingsprojecten - Partnersteden Emsdetten-Hengelo Jubileumjaar Internationaal historisch congres - Haalbaarheidsstudie grensoverschrijdend Dienstencentrum Gaxel - Grensoverschrijdende calamiteitenoefening Horse-Power b) Stand van zaken kaderproject 16: Rondvraag - 3 -

4 1: Opening en begroeting - Goedkeuring van de agenda Besluitvoorstel: Goedkeuring

5 2. Goedkeuring van het verslag van de vergadering van de EUREGIO-Raad d.d. 18 maart 2016 Het verslag treft u als bijlage aan. Besluitvoorstel: Goedkeuring van het verslag

6 3: Mededelingen a) Standpuntbepaling EUREGIO ten aanzien van het Bundesverkehrswegeplan In afstemming met het MONT-netwerk en op verzoek van het Duitse Mitglied des Bundestags (2 de kamerlid) Reinhold Sendker heeft de EUREGIO een reactie op het Bundesverkehrswegeplan 2030 naar het Bundesministerium für Verkehr gestuurd (zie bijlage). b) Grenskinderen uitdaging voor scholen en jeugdzorginstellingen Het EUREGIO-secretariaat is de afgelopen weken benaderd door een aantal Nederlandse grensgemeenten over problemen met zogeheten grenskinderen. Deze problemen bestaan al wel langer, maar zijn pas door de overheveling van taken op het gebied van jeugd en gezin van de provincies naar de gemeenten op 1 januari 2015 echt duidelijk geworden. Met grenskinderen worden kinderen en jongeren bedoeld wier ouders naar het buurland verhuizen, maar die wel in het land van afkomst blijven werken en wier kinderen daar ook naar school blijven gaan. De volgende punten verdienen opheldering: 1. Waarborging dat aan de schoolplicht wordt voldaan. 2. Leerlingenvervoer en de betaling ervan indien grenskinderen op grond van een speciale vervoersbehoefte naar scholen worden verwezen die verder van de woonplaats liggen. 3. Overname van kosten voor bepaalde klinische en ambulante behandelingen benevens therapieën bij psychische aandoeningen. 4. Gezondheidszorg (preventief onderzoek en inentingen). 5. Waarborging van kinder- en jeugdbescherming. 6. Ondersteuning bij dyslexie Het EUREGIO-secretariaat heeft de problemen besproken met experts en leidinggevenden uit de aangesloten gemeenten en met het overkoepelend orgaan Academische Werkplaats Jeugd in Twente. Het bereidt voor een bijeenkomst voor met de desbetreffende organisaties langs de grenscorridor in het gehele EUREGIO-gebied. Bij deze bijeenkomst: a) moeten de bevoegde instanties elkaar leren kennen en moet een netwerk worden opgebouwd b) moet worden ingeschat in hoeverre het om individuele gevallen of structurele problemen gaat c) moet een manier worden gevonden om de structurele probleemgevallen op te lossen

7 c) Ontwikkelingen Luchthaven Twente Vliegveld Twente was recent drie keer in het nieuws. 1. Tijdens een speciale manifestatie op 10 april 2016 kreeg een ongeveer 130 hectare groot gebied officieel een nieuwe bestemming als natuur- en recreatiegebied. 2. Het bedrijf Aeronextlife, dat op het luchthaventerrein vliegtuigen wil demonteren, heeft toestemming gekregen om twaalf Boeings 737 op vliegveld Twente te laten landen. Bovendien hebben de chartermaatschappijen Exxaero, ASL en BBJet Aviation goedkeuring gekregen voor in totaal honderd vluchten. Alle vliegbewegingen moeten vóór 1 november 2016 plaatsvinden. Vanaf deze datum moet de nieuwe, door de provincie Overijssel verstrekte exploitatievergunning voor het vliegveld van kracht zijn geworden. 3. Op is na negen jaar het eerste commerciële vliegtuig, komend uit Manchester, op de luchthaven Twente geland. d) Deelname aan modelinitiatief voor grensoverschrijdende ruimtelijke observaties Het Duitse Bundesinstitut für Bau-, Stadt- und Raumforschung (BBSR) heeft op 12 februari 2016 in een tweede ronde een projectoproep de deur uit gedaan voor een modelplan "Toezicht op ruimtelijke ordening in Duitsland en aangrenzende regio's". Volgens dit modelplan moeten voor grensgebieden een data- en indicatorenmodel worden uitgewerkt waarmee een beeld van de ontwikkeling van een gebied kan worden verkregen. Dergelijke gegevens kunnen bijvoorbeeld betrekking hebben op het aantal forenzen/grensarbeiders of de verschillen in grondprijzen aan Nederlandse en Duitse kant. De EUREGIO heeft na toestemming van het Dagelijks Bestuur van haar belangstelling als modelregio in samenwerking met andere Nederlands-Duitse Euregio's doen blijken en aan een eerste workshop deelgenomen. Ze kreeg daarop van het BBSR de vraag een officieel verzoek om steun in te dienen. Het BBSR stelde euro per modelregio beschikbaar, geld dat onder andere aan personeel, bijeenkomsten of kleinere studies kan worden besteed. Het project is in maart 2016 van start gegaan en eindigt volgens plan in

8 e) Oefening bescherming tegen hoogwater Onder verantwoordelijkheid van Waterschap Vechtstromen en begeleid door het coördinatiebureau van het Grensoverschrijdend Platform voor Regionaal Waterbeheer (GPRW) bereiden momenteel acht regionale partners een gezamenlijke oefening bescherming tegen hoogwater/overstromingen voor. De oefening moet in het najaar plaatsvinden. Van Nederlandse kant doen behalve Vechtstromen, Waterschap Rijn en IJssel, en de Veiligheidsregio s Noord- en Oost-Gelderland en Twente mee. Aan Duitse zijde nemen de Kreise Borken en Steinfurt, Landkreis Grafschaft Bentheim en de Bezirksregierung Münster alsook het NLWKN uit Meppen deel aan de oefening. Er worden zowel een boek waarin de situatie wordt geschetst als diverse specifieke grensoverschrijdende hoogwaterscenario's en toepasselijke probleemstellingen ontwikkeld. Het doel hiervan is een zo realistisch mogelijke weergave van een hoge waterstand in de regio, waarbij de sterke zomerregens in 2010 als uitgangspunt dienen. De betrokken organisaties willen hun onderlinge overleg verbeteren en mogelijke technische, organisatorische en structurele problemen vaststellen. De oefening moet vooral de grensoverschrijdende samenwerking bevorderen en de regio op een ernstige situatie voorbereiden. f) Meldpunt Spoedzorg zonder grenzen online Vanaf 12 april 2016 kunnen burgers en professionals uit het EUREGIO-gebied terecht met hun vragen en ervaringen met de grensoverschrijdende spoedzorg bij het webportaal Om de spoedzorg te verbeteren, moeten de INTERREG V PREpare -projectpartners immers weten wat goed en wat minder goed werkt. Waar is bij burgers en professionals nog behoefte aan verbetering? Of wat zou juist als voorbeeld voor andere regio s kunnen dienen? Verder moeten burgers en professionals uit het directe grensgebied ook weten hoe grensoverschrijdende spoedzorg werkt. Wat kan ik aan de andere zijde van de grens verwachten, wat moet ik weten? g) Evaluatie Dag van de buurtaal Voor het vierde jaar op rij werd onder de noemer Dag van de Buurtaal op 21 april jl. in verschillende scholen in het EUREGIO-gebied stilgestaan bij het belang van de buurtaal: o scholieren van Canisius Tubbergen hebben vijf Duitse bedrijven bezocht - 8 -

9 o o meer dan 400 scholieren uit de Regio Achterhoek en de Kreis Borken hebben samen aan grensoverschrijdende workshops deelgenomen EUREGIO organiseerde met steun van de Staatskanzlei Niedersachsen voor in totaal ongeveer 300 leerlingen een ochtendconcert bij het Burggymnasium in Bad Bentheim en een middagconcert bij het AOC Oost in Enschede. Een Duits-Nederlands rappersduo heeft een aantal Duits-Nederlandse nummers gebracht en door lokale bekende personen werd ingegaan op het belang van de buurtaal voor scholieren. Ook het eten in de kantine en de lessen van die dag kregen een buurlandtintje. De Dag van de buurtaal vond plaats in het kader van de Nederlandse landelijke actie Mach mit! of Dag van de Duitse taal georganiseerd door de Actiegroep Duits, een samenwerking tussen de Duitse Ambassade in Den Haag, het Duitsland Instituut Amsterdam, de Duits-Nederlandse Handelskamer en het Goethe-Institut Amsterdam. h) Feiten en cijfers Overijssel-Duitsland in de grensstreek De Provincie Overijssel wil samen met Gelderland meer gaan samenwerken met Duitsland en hebben de feiten en cijfers op een rij gezet (zie bijlage). i) OV-kaart voor Duitse studenten in Nederland Studenten die in Nederland studeren en geen studiebeurs of studielening ontvangen hebben geen recht op vrij reizen in Nederland via de zogenaamde OV-kaart. Dit is de uitspraak van het Europees Hof op 2 juni De Europese Commissie had deze zaak aangespannen tegen Nederland, omdat zij vindt dat er sprake is van discriminatie van buitenlandse studenten in Nederland. Het Europees Hof ziet dit anders. Volgens het Hof moet de OV-kaart gezien worden als een studiebeurs of lening en daarom mag Nederland deze kaart weigeren. Ontvangt de buitenlandse student een Nederlandse studiebeurs of studielening, dan heeft deze wel recht op vrij reizen met de OV-kaart. Besluitvoorstel: Kennisneming

10 Presentatie INTERREG V-project Unlock personeel over de grens door Linda Blom, EUREGIO

11 4: a. Berichtgeving uit het Dagelijks Bestuur b. Vragen vanuit de fracties

12 5: Personeelsaangelegenheden a. Benoeming directeur-bestuurder Het Dagelijks Bestuur heeft in de vergadering op 8 januari 2016, die meteen na de vergadering van de EUREGIO-Raad plaatsvond, Dr. Elisabeth Schwenzow benoemd tot directeur-bestuurder. In art. 11 lid 2 c) is bepaald dat de raad de benoeming van de directie volgens het besluit van het Dagelijks Bestuur dient te bekrachtigen. Onbedoeld is nagelaten de bekrachtiging van haar benoeming te agenderen voor de vergadering van de EUREGIO-Raad op 18 maart Besluitvoorstel: De EUREGIO-Raad bekrachtigt de benoeming door het Dagelijks Bestuur in de vergadering op 8 januari 2016 van Dr. Elisabeth Schwenzow tot directeur-bestuurder. b. Nieuw aan te stellen adjunct directeur-bestuurder Marieke Maes, adjunct directeur-bestuurder, heeft het EUREGIO-secretariaat helaas op 15 april 2016 op eigen verzoek verlaten. Het Dagelijks bestuur heeft in zijn vergadering van 22 februari jl. de procedure voor haar opvolging besproken. De vacature van adjunct directeur-bestuurder werd in maart 2016 op de website van EUREGIO, op Monsterboard en in Binnenlands Bestuur officieel bekendgemaakt. Er zijn 28 sollicitaties binnengekomen, waarvan acht van vrouwen. Aan de hand van een overzicht van de criteria werden 3 sollicitanten geselecteerd en voor een eerste sollicitatiegesprek op uitgenodigd. Aan dit gesprek namen, behalve de voorzitter, een lid van de personeelsvertegenwoordiging en de directeur-bestuurder deel. Na het gesprek trok een sollicitant zijn sollicitatie in. De overblijvende twee sollicitanten werden uitgenodigd voor een tweede gesprek op 2 mei Aan de tweede ronde namen vier vertegenwoordigers van het Dagelijks Bestuur, een lid van de personeelsvertegenwoordiging en de directeur-bestuurder deel. Er vonden diepgaandere gesprekken plaats en er zijn aanvullende documenten overhandigd, waarna voor een kandidate is gekozen. Het Dagelijks Bestuur heeft in zijn vergadering op 30 mei 2016 Sarah Tinnevelt-van Berkel benoemd tot adjunct directeur-bestuurder

13 Volgens art. 11 lid 2 c) dient de EUREGIO-Raad de benoeming van de nieuwe adjunct directeur-bestuurder te bekrachtigen. Sarah Tinnevelt-van Berkel zal zich in de vergadering voorstellen. Besluitvoorstel: De EUREGIO-Raad bekrachtigt de benoeming door het Dagelijks Bestuur in de vergadering op 30 mei 2016 van Sarah Tinnevelt-van Berkel tot adjunct directeurbestuurder

14 6: Bericht uit de commissievergaderingen De commissievoorzitters geven een mondeling bericht ter vergadering

15 7: Verkiezing plaatsvervangend voorzitter EUREGIO-commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Voor de commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling is tot nu toe nog geen plaatsvervanger voor de voorzitter de heer Gerrit Stam benoemd. De commissie heeft daarom in de vergadering op 25 mei 2016 voorgesteld de heer Carsten Grawunder, burgemeester van Drensteinfurt en lid van de Fractie zonder Grenzen, tot plaatsvervangend voorzitter te benoemen. Volgens art. 12 lid 3 van het Reglement van Orde van de EUREGIO benoemt voor een commissie de EUREGIO-Raad uit de groep van de 12 raadsvertegenwoordigers de plaatsvervangende commissievoorzitter. Besluitvoorstel: De heer Carsten Grawunder, burgemeester van Drensteinfurt en lid van de Fractie zonder Grenzen, wordt benoemd tot plaatsvervangend voorzitter van de EUREGIOcommissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling

16 8: Stand van zaken nieuwe rechtsvorm De Bezirksregierung Münster keurde op 17 maart 2016 de wijziging van de statuten van het Nederlands-Duitse samenwerkingsverband EUREGIO goed en publiceerde de gewijzigde statuten op 25 maart 2016 in het Amtsblatt für den Regierungsbezirk Münster. Op 29 maart 2016 informeerde het secretariaat alle aangesloten Duitse gemeenten over de goedkeuringen en de publicaties en verzocht hen deze in officiële gemeentebladen van hun gemeente bekend te maken. Ter ondersteuning stuurde het secretariaat een model voor de te publiceren tekst mee. Uit een uitgebreide juridische toetsing bleek aan Nederlandse zijde dat een aangesloten Nederlandse gemeente de statuten en wijzigingen daarvan in de Staatscourant moet publiceren. Alle andere Nederlandse leden kunnen vervolgens op deze publicatie worden gewezen. De gemeente Enschede verklaarde zich bereid als vestigingslocatie de publicatie op zich te nemen. Deze publicatie heeft plaatsgevonden op 02 mei De Nederlandse leden zijn door het secretariaat hierover geïnformeerd. De door de ledenvergadering besloten opheffing van EUREGIO e.v. werd op 24 februari 2016 samen met de benoeming van Marieke Maes en Elisabeth Schwenzow als alleenvertegenwoordigingsbevoegde liquidatoren in het Vereinsregister vastgelegd. De liquidatoren van EUREGIO e.v. maakten dit op 11 maart 2016 in de Öffentliche Anzeiger bij het Amtsblatt für den Regierungsbezirk Münster bekend. Op dat moment is het zogenoemde vereffeningsjaar (Sperrjahr) ingegaan waarin schuldeisers hun claims kunnen indienen en pas na afloop waarvan de vereniging kan worden geliquideerd. Met het overleggen van de jaarrekeningen van 2015, 2016 en 2017 wordt de EUREGIO-raad ingelicht over de financiële afwikkeling van EUREGIO e.v. De planning is dat in de zomer van 2017 een algemene ledenvergadering van EUREGIO e.v. wordt gehouden waarin de drie jaarrekeningen van 2015, 2016 en 2017 worden vastgesteld. De leden dienen echter al vóór de vaststelling de jaarrekening van 2015 ter kennisgeving te ontvangen (gepland juli 2016). Hierbij moeten de Duitse leden ook op de nog noodzakelijke ledenvergadering in de zomer van 2017 worden gewezen Besluitvoorstel: Kennisname

17 9: EUREGIO e.v. Jaarrekening 2015 Als bijlage ontvangt u de jaarrekening 2015 voor de EUREGIO inclusief het controlerapport van de accountant, dat een goedkeurende accountantsverklaring zonder voorbehoud bevat, evenals het verslag van de Begeleidingsgroep Financiën d.d. 12 mei Tijdens de vergadering zullen gedrukte exemplaren van de jaarrekening 2015 ter inzage beschikbaar zijn. Voorstel aan de Algemene Ledenvergadering: 1. De jaarrekening 2015 wordt met een tekort van vastgesteld. 2. Het overschot ter hoogte van wordt toegevoegd aan de algemene reserve. 3. Een bedrag van wordt onttrokken aan de reserve INTERREG. 4. Kennisneming van het controlerapport. 5. Aan de directeur-bestuurder, de EUREGIO-Raad en het Dagelijkse Bestuur wordt voor het jaar 2015 decharge verleend

18 10: Vliegveld Münster-Osnabrück als euregionale infrastructuur Op 23 november 2015 heeft de voorzitter van de Raad van Bestuur van de Flughafen Münster/Osnabrück (FMO) een schrijven aan het EUREGIO-Secretariaat gestuurd met het officiële verzoek een werkgroep in te stellen die naast de verdere ontwikkeling van de FMO voor een EUREGIO-luchthaven ook de mogelijkheden voor de ontwikkeling van een economische en vervoersstructuur op het terrein van het voormalige vliegveld Twente moet vaststellen. Na de ontvangst van reacties uit gesprekken met de burgemeesters van Enschede en Osnabrück heeft het Dagelijks Bestuur in de vergadering op 22 februari 2016 een voorstel voor een plan van aanpak uitgewerkt. Als antwoord hierop benadrukte de EUREGIO-Raad in de vergadering op 18 maart 2016 in het kader van de discussie over de FMO dat de EUREGIO een rol vervult als platform voor het Nederlands-Duitse overleg. Hiervan uitgaande verzocht de raad het Dagelijks Bestuur het EUREGIOsecretariaat speelruimte te geven om als EUREGIO in deze thematiek een actieve rol te kunnen vervullen. Het Dagelijks Bestuur is in de vergadering op 30 mei 2016 akkoord gegaan met het volgende plan van aanpak: 1. Het EUREGIO-secretariaat bespreekt met de belangrijkste eigenaren van de luchthavens Münster/Osnabrück en Twente hoe zij, gebruikmakend van beschikbare onderzoeksresultaten, staan tegenover een onderzoek over de bereikbaarheid van de regio via de lucht. 2. Mocht zo n onderzoek gewenst zijn, dan zullen het onderzoekskader en de onderzoeksvragen in nauwe grensoverschrijdende afstemming worden vastgesteld. Tevens dient afstemming plaats te vinden over de uitvoering en financiering van het onderzoek. 3. Het EUREGIO-secretariaat dient, voor zover gewenst en zinvol, bij dit proces te worden betrokken en stemt de stappen af met het Dagelijks Bestuur. Naar aanleiding van de verslaggeving van de EUREGIO-Raadsvergadering besteedde de Nederlandse pers veel aandacht aan het thema FMO. Voorzitter Rob Welten wees er in een interview met Radio Oost op dat de eventuele meerwaarde van de FMO voor het bedrijfsleven en de bereikbaarheid van Twente moet worden onderzocht. Tubantia wijdde een artikel aan het interview, maar zette er een titel boven die niet geheel de lading - de kern van wat hij had gezegd - dekte. Daarop volgden emotionele reacties in de sociale media. Rob Welten legde in een commentaar, dat in Tubantia werd afgedrukt, nogmaals uit hoe hij over het thema FMO dacht (zie bijlage)

19 Aanvullende informatie over het aantal Nederlandse gebruikers van de luchthaven FMO: De EUREGIO-commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling gaf in haar vergadering van 18 februari 2016 opdracht aan het secretariaat om bij de FMO cijfers over het aantal Nederlandse reizigers op te vragen. Het secretariaat nam vervolgens direct contact op met de adjunct-directeur van de FMO. Deze deelde mee dat het aandeel Nederlandse passagiers afhankelijk van het segment (lijn- of chartervlucht) al tijden schommelt tussen vijf en tien procent. De mogelijkheid om het aantal Nederlandse reizigers te laten stijgen, wordt volgens FMO door de volgende zaken beperkt: bij het lijnvervoer met een sterke KLM met zijn non-stopvluchten naar alle delen van de wereld heeft Schiphol nog altijd een grote aantrekkingskracht, óók op het oosten van Nederland in de toeristische sector kun je in Nederland maar bij weinig reisorganisaties uit Duitsland een ticket boeken. Bij TUI, de grootste organisatie, bestaat bij de verkoop nog altijd een grens. TUI Nederland (het vroegere Arke) verkoopt geen stoelen van de Duitse TUI Germania heeft nog altijd te lijden onder een gebrekkige naamsbekendheid bij Nederlanders, bovendien kun je bij haar niet in alle in Nederland bestaande systemen boeken. De FMO had in passagiers (bron: Statista 2016). Besluitvoorstel: De EUREGIO-Raad geeft het EUREGIO-secretariaat de opdracht het voorgestelde plan van aanpak tot uitvoering te brengen en de EUREGIO-Raad van de voortgang op de hoogte te houden

20 11: Promoten van een grensoverschrijdende economische regio EUREGIO De EUREGIO-Raad heeft in zijn vergadering van 26 juni 2015 aan het secretariaat opdracht gegeven om het grensgebied te promoten als een economische regio die ondernemingen volop kansen biedt. Het secretariaat heeft vervolgens een vertegenwoordiger van de IHK für Ostfriesland und Papenburg uitgenodigd voor de vergadering van de EUREGIO-commissie Economie en Arbeidsmarkt op 30 september Deze IHK richt zich vol overgave op de Nederlands-Duitse samenwerking en heeft beloofd om hierin een best practice te zullen zijn. Uit het betoog in de commissievergadering bleek echter wel dat de IHK zich uitsluitend richt op het grensoverschrijdende netwerk van de bedrijven en niet de gehele regio als gezamenlijke economische regio promoot Het secretariaat heeft daarop met leden van de Raad overlegd om te brainstormen over manieren om een grensoverschrijdende regiomarketing te realiseren. Uiteindelijk is bij deze gesprekken duidelijk geworden dat het grensgebied als kansrijke economische regio niet alleen door een enkele fraaie brochure of video op de kaart kan worden gezet. Er moet vooral worden onderzocht welke, in economisch perspectief gezien sterke en zwakke kanten, kansen en risico's de regio kenmerken. Daarop heeft het secretariaat als volgt in praktisch en theoretisch opzicht actie ondernomen: a) Het secretariaat heeft een expert opdracht gegeven bedrijven te interviewen die hun positie in het grensgebied bijvoorbeeld door twee vestigingen in bijzondere mate benutten. De EUREGIO-commissies, de EUREGIO-Raad en de pers worden van de resultaten van het korte onderzoek op de hoogte gesteld. b) Het secretariaat spant zich in om bij spelers op nationaal niveau (o.a. GEA Actieteam, consulaat-generaal, Staatskanzleien) ten behoeve van het Nederlands-Duitse grensgebied een gezamenlijk, integraal onderzoek over de economische effecten van de grens uit te voeren. In de herfst van dit jaar zal naar verwachting een vergelijkbaar onderzoek voor de Nederlandse zijde, uitgevoerd in opdracht van het GEA Actieteam, worden gepresenteerd. Tegelijk is het van groot belang dat de spelers aan weerszijden van de grens hun mogelijkheden voor het versterken van de economische regio grijpen. De provincies Gelderland en Overijssel en ook de gemeente Enschede werken momenteel aan hun zogeheten Duitsland-strategieën, die wat dit aangaat een belangrijk oriëntatiepunt kunnen vormen. Ook bijvoorbeeld Münsterland e.v. en de IHK Osnabrück, Emsland und Grafschaft Bentheim willen stappen in de richting van een gemeenschappelijke

21 economische regio zetten. Naast structurele contacten op bestuurlijk en politiek niveau gaat het in grensoverschrijdende zin onder meer om relaties tussen bedrijven, versterking van de arbeidsmarkt, overdracht van technologische kennis en openbare aanbestedingen. Besluitvoorstel: Bespreking van de verdere gang van zaken

22 12: Kopen van Nederlandse E-Tickets vanuit het buitenland De afgelopen weken is het EUREGIO-secretariaat door meerdere burgers gewezen op het feit dat het niet mogelijk is via internet een e-ticket te kopen voor een treinreis binnen Nederland wanneer je niet beschikt over een Nederlandse bankrekening. Een betaling via de credit card of EC-kaart is niet mogelijk. De Nederlandse Spoorwegen heeft dit bevestigd. Voor treinreizigers uit het Duitse grensgebied betekent dit dat zij bijvoorbeeld voor een treinreis van Enschede naar Amsterdam alleen een treinkaartje kunnen kopen aan het loket in Enschede. Voordeelkaartjes, zoals bijvoorbeeld een groepsticket, kunnen bij de NS alleen online worden geboekt en derhalve voor reizigers zonder een Nederlandse bankverbinding niet mogelijk. De burgers die over deze kwestie contact met het EUREGIO-secretariaat hebben opgenomen verzochten de EUREGIO om ondersteuning. De commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling heeft dit thema in de vergadering op 25 mei 2016 behandeld en een verzoek gericht aan de EUREGIO-Raad zich per brief aan de NS te wenden. Het EUREGIO-secretariaat heeft hiertoe een brief voorbereid (zie bijlage). Tegelijkertijd is in de commissievergadering de vraag gesteld of het mogelijk is online een ticket te kopen voor het traject Enschede-Münster. Omdat de verkoop van tickets voor dit traject uitsluitend aan Duitse zijde plaatsvindt, is deze verbinding in de visie van de NS een puur Duitse verbinding. Daarom biedt NS-International online slechts een internationaal ticket aan vanaf Enschede Kennispark naar Münster, dat dan ook per creditcard betaald kan worden. Bij de Deutsche Bahn is het evenmin mogelijk online een rechtstreekse treinreis van Enschede naar Münster te boeken omdat het hier om een regionale verbinding gaat, waarvoor de Deutsche Bahn in Duitsland helemaal geen mogelijkheid voor online boeking aanbiedt. Overwogen zou kunnen worden dat de EUREGIO een poging doet te bewerkstelligen dat in haar gebied een app wordt ingevoerd waarmee de ticketproblematiek, die het gevolg is van de (dubbele) grenssituering, kan worden opgelost. Voorbeelden van dergelijke apps zijn en Besluitvoorstel: De EUREGIO-Raad besluit de voorgelegde brief over de aankoop van tickets vanuit het buitenland aan de Nederlandse Spoorwegen (NS) te verzenden

23 13: INTERREG V A a. Stand van zaken algemeen In de vier vergaderingen van de INTERREG V-Stuurgroep voor het EUREGIO-gebied in 2015 zijn tot nu toe in totaal 19 projecten goedgekeurd. Door deze projecten zijn de NTERREG-middelen als volgt gereserveerd. De stuurgroepvergadering van is uitgevallen. INTERREG-Mittelbelegung (Stand ) Priorität Zuweisung EU-Mittelbelegung Abs. % Priorität I 104,4 Mio ,1 % Strategische Initiativen (EDR/EUR/ERW/ermn) Priorität I Sonstige Sektoren EUREGIO 9,1 Mio ---- Priorität II EUREGIO 21,3 Mio ,8 %* * von den für das Projekt "EurHealth - 1Health" beantragten EU-Mitteln von entfällt auf den Lenkungsausschuss EUREGIO ein Betrag von b. Overzicht over de vergaderdata van de gremia De tot nu toe vastgestelde data voor de INTERREG-gremia voor de komende maanden zijn: 1. ROV: , , , , IO: , Stuurgroep: , c. Overzicht over de aangevraagde projecten Als ondersteuning voor de besluitvorming treft u als bijlage aan een overzicht van de ingediende projectvoorstellen en de goedgekeurde projecten voor de Stuurgroep INTERREG A van de EUREGIO. Besluitvoorstel: Kennisname

24 14: Standpuntbepaling INTERREG V-projecten a) Cross Border Talent Het projectconcept treft u als bijlage aan. Opmerkingen EUREGIO-commissie Economie & Arbeidsmarkt en Dagelijks Bestuur: Positief advies. - De Westfälische Hochschule in Bocholt dient gevraagd te worden of ze willen deelnemen. Besluitvoorstel: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIOcommissie en het Dagelijks Bestuur. b) MINT on Tour Het projectconcept treft u als bijlage aan. Opmerkingen EUREGIO-commissie MOZER Maatschappelijke Ontwikkeling en Dagelijks Bestuur: Positief advies met de volgende kanttekeningen: - Er zijn meer partners van Nederlandse zijde betrokken - Voor zover een subsidiëring uit het programma ERASMUS + mogelijk is, dient hier gebruik van te worden gemaakt. INTERREG- en ERASMUS + - dienen van elkaar afgebakend te worden. Besluitvoorstel: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIOcommissie en het Dagelijks Bestuur. c) CTC-Trap Het projectconcept treft u als bijlage aan

25 Opmerkingen EUREGIO-commissie Economie en Arbeidsmarkt en Dagelijks Bestuur: Positief advies met de volgende kanttekeningen: - Gevraagd wordt hoe met industriële eigendomsrechten wordt omgegaan bij projecten met INTERREG-subsidiëring. - Er dient te worden getoetst of andere EU-subsidieprogramma s, zoals SME- Instrument, beter bij het project passen. - Er dienen meer partners van Duitse zijde te worden betrokken. Besluitvoorstel: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIOcommissie en het Dagelijks Bestuur. d) Meduwa Vecht(e) Het projectconcept treft u als bijlage aan. Opmerkingen EUREGIO-commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling en Dagelijks Bestuur: Positief advies met de volgende kanttekeningen: - Er dient te worden getoetst of ook partners van de waterschappen, ziekenhuizen en de levensmiddelenindustrie betrokken kunnen worden. - Er dient te worden toegelicht hoe het project zal worden afgebakend van het project Energieneutrale verwijdering van microverontreinigingen uit afvalwater c.q. in hoeverre samenwerking noodzakelijk is. Besluitvoorstel: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIOcommissie en het Dagelijks Bestuur. e) MKB Digi-Trans Het projectconcept treft u als bijlage aan. Opmerkingen EUREGIO-commissie Economie en Arbeidsmarkt en Dagelijks Bestuur:

26 Positief advies met de volgende kanttekeningen: - Er dient te worden toegelicht hoe de middelen tussen de gebieden van de Euregio Rijn-Waal en de EUREGIO verdeeld zullen worden. - Deelname door de economische ontwikkelingsmaatschappijen in het Duitse deel van het EUREGIO-gebied zonder daarbij de gebieden, die wat verder van de grens liggen, uit te sluiten. Besluitvoorstel: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIOcommissie en het Dagelijks Bestuur

27 15: INTERREG V Kaderproject voor de EUREGIO a) Goedkeuring intensieve samenwerkingsprojecten Zoals besloten door de EUREGIO-Raad, in overeenstemming met het advies van de commissies en het Dagelijks Bestuur, worden intensieve samenwerkingsprojecten vanaf eerst door de betreffende commissie vakinhoudelijk beoordeeld, voordat ze aan het Dagelijks Bestuur en de EUREGIO-Raad worden voorgelegd. De volgende projecten werden ingediend: EUREGIO-commissie MOZER Maatschappelijke Ontwikkeling - Partnersteden Emsdetten-Hengelo Jubileumjaar 2016 (zie bijlage) - Internationaal historisch congres (zie bijlage) Opmerkingen EUREGIO-commissies en Dagelijks Bestuur: Positief advies. EUREGIO-commissie Economie en Arbeidsmarkt : - Haalbaarheidsstudie grensoverschrijdend Dienstencentrum Gaxel (zie bijlage) Opmerkingen EUREGIO-commissies en Dagelijks Bestuur: Positief advies met de volgende kanttekening: - De resultaten van de haalbaarheidsstudie dienen aan de commissie Economie en Arbeidsmarkt te worden voorgelegd. - De Bezirksregierung Münster wijst erop dat in het onderzoek ook de vestigingslocatie meegenomen moet worden. EUREGIO-commissie Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling : - Grensoverschrijdende calamiteitenoefening 2016 (zie bijlage) Opmerkingen EUREGIO-commissies en Dagelijks Bestuur: Positief advies. - Horse-Power (zie bijlage) Opmerkingen EUREGIO-commissies en Dagelijks Bestuur: Positief advies met de volgende kanttekening: - Er dient te worden getoetst of in de haalbaarheidsstudie ook andere toepassingsmogelijkheden van paardenmest (bijv. gebruik in biogasinstallaties, gebruik als meststof) kunnen worden meegenomen

28 Besluitvoorstel: Goedkeuring van de genoemde intensieve samenwerkingsprojecten. b) Stand van zaken Kaderproject Overzicht informatiebijeenkomsten sinds afgelopen commissievergadering Op 14 april 2016 vond in Winterswijk een informatiebijeenkomst over grensoverschrijdende subsidiemogelijkheden voor sport- en cultuurverenigingen plaats. De bijeenkomst werd georganiseerd door de gemeenten Winterswijk en Vreden. EUREGIO heeft er een presentatie verzorgd over de subsidiemogelijkheden binnen het kaderproject. Verder stond voor 20 april 2016 een informatiebijeenkomst gepland in de Provincie Flevoland. Omdat er te weinig aanmeldingen voor deze bijeenkomst binnen zijn gekomen, werd deze bijeenkomst uitgesteld tot najaar Een nieuwe datum moet nog vastgelegd worden. EU-middelen gereserveerd Per hebben een toekenning ontvangen: o 73 ontmoetingsprojecten o 10 intensievere samenwerkingsprojecten (waarvan 3 projecten tot 5.000,- EU-subsidie) Zodoende zijn ,62 subsidie gereserveerd. Daarvan zijn al uitbetaald aan projectaanvragers: ,32. Totale beschikbare subsidie ( ) Indicatief toegewezen subsidie (stand ) Uitbetaalde subsidie (stand ) 2015: 1.250,00 Ontmoetingen (tot 1.000,- subsidie) , , : 9.043,32 Intensievere samenwerkingsprojecten (tot max ,- subsidie) , ,- 0,00 Totaal , , ,32 Indicatoren bereikt De navolgende aantallen zijn in afwijking van de eerder genoemde aantallen gebaseerd op projecten waarvoor reeds een eindbericht werd ingediend. Daardoor valt het aantal

29 attracties/openbare evenementen als ook het aantal bezoekers iets lager uit dan vermeldt in de vorige commissievergadering in februari. Met het oog op de indicatoren van het INTERREG V-programma Deutschland-Nederland is het van belang te vermelden dat inmiddels werden georganiseerd: - 13 ontmoetingsactiviteiten voor scholieren - 11 attracties / openbare evenementen. Hieraan hebben (op basis van eindberichten) deelgenomen: personen waaronder 640 leerlingen en bezoekers. Daar bovenop vonden 12 andere ontmoetingsactiviteiten plaats. Gedurende de volledige projectlooptijd dienen in totaal te worden ondersteund/betrokken: MKB scholieren / studenten Besluitvoorstel: Kennisname

30 16: Rondvraag

31 V E R S L A G van de vergadering van de EUREGIO-raad op 18 maart 2016 in Almelo Deelnemers: zie presentielijst 1. Opening en begroeting De voorzitter van de EUREGIO, de heer Welten, opent de vergadering en heet de aanwezigen welkom. Hij stelt vast dat de uitnodiging tijdig en op correcte wijze heeft plaatsgevonden. Mevrouw Hermans-Vloedbeld, burgemeester van Almelo, verwelkomt de aanwezigen in het stadhuis van Almelo. Zij memoreert het belang van de EUREGIO voor de grensoverschrijdende arbeidsmarkt en de voorbeeldfunctie die deze historisch gezien oudste euroregio heeft. De heer Welten stelt voor de agenda als volgt te wijzigen: agendapunt 6 wordt naar voren gehaald als agendapunt 3A, dit vanwege een aansluitende afspraak van de heer Cornelissen. De heer Welten wijst erop dat, zoals aangekondigd, in een aangrenzende ruimte een fotograaf aanwezig is om alle gewone en buitengewone leden van de EUREGIO-Raad te portretteren voor het geplande handboek. Wie zich nog niet heeft laten fotograferen, kan dit tijdens de vergadering alsnog laten doen. Besluit: De leden van de EUREGIO-raad stemmen unaniem in met de agenda met één wijziging.

32 Goedkeuring van de verslagen van de vergaderingen van de EUREGIO-Raad op: - 27 november januari 2016 Besluit: Goedkeuring van de verslagen. 3. Mededelingen a. Ontwikkelingen Luchthaven Twente Geen vragen bij de voorgelegde schriftelijke informatie. b. Hannover Messe Mevrouw Dr. Schwenzow deelt ter toelichting mee dat volgens de actuele stand van zaken zeven Nederlandse en twee Duitse vertegenwoordigers van gemeenten/kreise zich hebben aangemeld en zich zullen aansluiten bij de busrit van Nederlandse en Duitse ondernemers uit Enschede en Gronau. De EUREGIO ziet ervan af zelf een bus te huren omdat de oproep onvoldoende positieve respons heeft opgeleverd. c. Meldpunt Spoedzorg zonder grenzen Mevrouw Maes merkt op dat het online platform Spoedzorg zonder grenzen, dat als onderdeel van het INTERREG-project PREpare in voorbereiding is, niet, zoals aangekondigd, in maart, maar pas in april online zal gaan. De leden van de commissie MOZER / Maatschappelijke Ontwikkeling zullen waarschijnlijk in de komende week een uitnodiging voor deelname aan de geplande persconferentie en podiumdiscussie bij de lancering van de website ontvangen. d. Dag van de buurtaal in het EUREGIO-gebied Geen vragen bij de voorgelegde schriftelijke informatie. e. Deelname aan de project call voor het modelinitiatief Ruimtelijke observaties Duitsland en aangrenzende regio s Mevrouw Dr. Schwenzow deelt ter toelichting mee dat de EUREGIO onlangs door het Duitse Bundesinstitut für Bau-, Stadt- und Raumforschung (BBSR) is uitgenodigd een aanvraag voor een modelproject in te dienen. Er is gezamenlijk met de andere Nederlands-Duitse euregio s een aanvraag gedaan. De grensregio s hopen dat uit het onderzoek concrete cijfers over onder meer grenspendelaars en 2

33 - 3 - grondprijzen naar voren zullen komen. Zo worden de effecten van euregionale maatregelen meetbaar. Tot nu toe zijn dergelijke statistische gegevens vrijwel niet beschikbaar. Besluit: Kennisneming. 3A. (eerder: 6): Benoeming nieuw lid voor het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO- De heer Javier Cornelissen, wethouder voor wonen, werken en inkomen van de gemeente Almelo, wordt benoemd als nieuw lid van het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO. De heer Cornelissen stelt zich voor en stelt vast dat vooral de terreinen werk en inkomen ook in een euregionale context beschouwd moeten worden. Besluit: Javier Cornelissen wordt door een unaniem besluit benoemd tot lid van het Dagelijks Bestuur van de EURE- GIO. Voor wat betreft de presentatie geeft mevrouw Dr. Schwenzow aan dat de raad de wens heeft uitgesproken in een vroeg stadium te worden geïnformeerd over projectideeën, zodat een open uitwisseling van inzichten kan plaatsvinden. Presentatie van het projectconcept Leren zonder grenzen door de heer Rigo van Raai, Graafschap College Doetinchem De presentatie is als bijlage bij het verslag gevoegd. Er zijn bij het projectconcept enkele vragen en opmerkingen. De heer Kipp (CDU-CDA), directeur van het Berufskollegs für Technik Ahaus, roept de EUREGIOraad op het initiatief Leren zonder grenzen te ondersteunen. De heer Diersen (CDA-CDU) vraagt of in Nederland al geslaagde voorbeelden, waarop dit project zou kunnen voortbouwen, zijn aan te wijzen. Grensoverschrijdende fases in het opleidingstraject en erkenning van diploma s acht hij belangrijk. Verder vraagt hij, met het oog op de nagestreefde duurzaamheid van het project na afloop van de projectlooptijd, of de leadpartner weet dat het Benelux-Secretariaat op dit gebied actief is. Dubbel werk dient te worden voorkomen en het project moet op efficiënte wijze worden uitgevoerd. 3

34 - 4 - De heer Van Raai antwoordt dat Leren zonder grenzen voortbouwt op ervaringen uit het verleden. Mevrouw Dr. Schwenzow vult hierbij aan dat het EUREGIO-secretariaat structureel in contact staat met instanties als het Benelux-Secretariaat. De heer Kok (Fractie zonder Grenzen) vraagt of er intussen al een nieuw projectconcept beschikbaar is en of dit dan al opnieuw in de commissie is besproken. Mevrouw Dr. Schwenzow wijst erop dat de behandelingsprocedures van projecten door de EURE- GIO- en door de INTERREG-organen parallel in de tijd verlopen. Het is een algemeen probleem dat projectconcepten tussentijds nog verder worden uitgewerkt en er daardoor nieuwe versies uitkomen, dat niet opgelost kan worden doordat de INTERREG-vergaderingen niet zijn afgestemd op de vergaderschema s bij de EUREGIO. Het voorstel Leren zonder grenzen zal met het advies van deze raadsvergadering in april aan het tweede ROV worden voorgelegd. Alleen wanneer een projectconcept zeer sterk zou veranderen en langer dan gewoonlijk bij de INTERREG-organen in behandeling zou blijven, zou het mogelijk zijn het project ook voor een tweede keer aan een commissie voor te leggen. De heer Fred Rijkens (SPD/ PvdA) vraagt welke garanties voor de duurzaamheid van het project bestaan. De heer Van Raai antwoordt dat in Nederland de ROC s voor de leerplanontwikkeling verantwoordelijk zijn; in Duitsland is een koppeling tot stand gebracht met het Berufsbildungsinstitut, dat daar deze bevoegdheid heeft. De betrokkenheid van deze competente partners waarborgt naar zijn mening de duurzaamheid van de resultaten. 4. a. Berichtgeving uit het Dagelijks Bestuur De heer Welten spreekt namens het Dagelijks Bestuur en de EUREGIO-Raad zijn spijt uit over het feit dat Marieke Maes de EUREGIO zal verlaten. Marieke Maes heeft dit besluit om privéredenen genomen. Mevrouw Maes reageert door te zeggen dat zij de samenwerking altijd als zeer plezierig heeft ervaren. Het is een prachtige taak elke dag te mogen bijdragen aan de opbouw van Europa, vooral wanneer de samenwerking met de raads- en bestuursleden zo aangenaam verloopt als het geval is geweest. De heer Dr. Gochermann spreekt namens de CDA-CDU-fractie, en vermoedelijk ook namens de gehele EUREGIO-Raad, uit dat hij het vertrek van Marieke Maes bij de EUREGIO betreurt en dankt haar voor haar betrokken inzet. 4

35 - 5 - De heer Coße spreekt namens de SPD-PvdA-fractie uit dat het hem spijt dat met mevrouw Maes een competente partner in de samenwerking de EUREGIO zal verlaten. b. Vragen vanuit de fracties Er worden vanuit de fracties geen vragen naar voren gebracht. 5. Berichtgeving uit de commissievergaderingen De heer Coße deelt mee dat de commissie MOZER / Maatschappelijke Ontwikkeling in haar laatste vergadering het thema buurtaal heeft behandeld. De erkenning door de Tweede Kamer dat onderwijs in de taal van het buurland, naast het Engels, een belangrijke plaats in de leerplannen inneemt, bevestigt naar zijn mening dat het soms loont hardnekkig door te zetten. Het belangrijke thema vluchtelingen en integratie dient in de komende tijd en ook op middellange termijn op de agenda van de commissie te blijven staan. Centraal daarbij dienen te staan de uitwisseling van kennis en ervaringen en het leren van het buurland. Vluchtelingenbeleid en integratie acht hij voor de komende tijd voor alle locale en regionale politici een onderwerp van groot belang. De heer Stam (Fractie zonder Grenzen) bericht uit de commissie Duurzame ruimtelijke ontwikkeling en maakt melding van een presentatie door de waterschappen Rijn en IJssel en Vechtstromen, verzorgd door de heer Stegeman. Daarnaast is een presentatie gehouden over het grensoverschrijdende dienstencentrum Gaxel. Voor alle commissies kan worden vastgesteld dat alle commissievergaderingen uitstekend worden bezocht. De heer Dr. Gochermann bericht uit de commissie Economie en Arbeidsmarkt dat ook daar informatie is gegeven over Gaxel. Een ander belangrijk thema is de grensoverschrijdende arbeidsmarkt. In de commissie wordt naar zijn mening zeer constructief gewerkt. 6. Benoeming nieuw lid voor het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO (nu agendapunt 3A) 7. Stand van zaken nieuwe rechtsvorm De heer Dr. Gochermann vraagt namens de CDA-CDU-fractie hoe het op dit moment staat met de acceptatie door de Bezirksregierung Münster. Daarnaast uit hij namens de fractie de wens dat mevrouw Maes, indien mogelijk, als liquidator van de EUREGIO e.v. werkzaam blijft. 5

36 - 6 - Mevrouw Dr. Schwenzow antwoordt dat de Bezirksregierung onlangs heeft meegedeeld dat de wijziging van de regeling waarschijnlijk op 23 maart zal worden gepubliceerd. Dat het hierbij tot een vertraging is gekomen, zou te wijten zijn aan de grote werkbelasting bij de Bezirksregierung aan het begin van het jaar. Na publicatie zullen de Duitse lidgemeenten/-kreise worden opgeroepen in eigen kring op de publicatie te wijzen. Aan Nederlandse zijde moet nog een gemeente worden gevonden die voor publicatie zorgt, zodat de andere Nederlandse gemeenten naar deze publicatie kunnen verwijzen. Eventueel moet komende januari op dit punt nog een wijziging van de regeling plaatsvinden. Mevrouw Dr. Schwenzow doet het verzoek aan de gemeente Enschede, die in de raadsvergadering wordt vertegenwoordigd door wethouder Patrick Welman, of zij voor de publicatie zou kunnen zorgen. Verder deelt zij mee dat de ontbinding van zowel de EUREGIO e.v. als van de Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy in de betreffende registers is vastgelegd. Ook heeft de algemene publicatie van de ontbinding van de EUREGIO e.v. al plaatsgevonden. Vanwege het niet geheel onverwachte vertrek van mevrouw Maes hebben de beide liquidatoren het recht van alleen vertegenwoordiging gekregen. Tenzij anders wordt besloten, is het mogelijk dat mevrouw Maes in geval van nood als liquidator beschikbaar blijft. Besluit: Kennisneming. 8. Stand van zaken FMO opdracht aan EUREGIO Op een vraag van de CDA-CDU-fractie naar de stand van zaken betreffende de oprichting van een euregionale werkgroep deelt mevrouw Dr. Schwenzow mee dat het Dagelijks Bestuur enige zorg heeft of de EUREGIO met dit vraagstuk wellicht niet te veel hooi op de vork neemt. Daarom heeft het Dagelijks Bestuur het secretariaat de verplichting opgelegd dat moet worden gewacht op een officiële opdracht van de raad van toezicht van de FMO en dat over alle verdere stappen vervolgens met het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO overleg moet worden gepleegd. De heer Coße zou het zeer op prijs stellen wanneer de EUREGIO blijft proberen de grensoverschrijdende communicatie te modereren. De heer Van Oostrum (Fractie zonder Grenzen) acht het nog onduidelijk welke rol de EUREGIO in dit proces speelt, welke rol de FMO hierbij voor de EUREGIO in gedachten heeft en hoe de FMO zelf over de euregionale doorontwikkeling denkt. Mevrouw Dr. Schwenzow deelt mee dat zij over het thema FMO meerdere gesprekken met diverse betrokkenen heeft gevoerd. Uit de gespreksresultaten blijkt echter geen eenduidige ontwikkelingsrichting. 6

37 - 7 - De heer Van Oostrum bevestigt deze indruk, die met zijn ervaringen overeenstemt. De heer Coße wijst erop dat in de afgelopen jaren al meerdere keren over dit onderwerp is gesproken. Daarbij staat het algemene belang van de EUREGIO dat de verkeersverbindingen in de regio worden geoptimaliseerd centraal, het gaat niet alleen om de FMO. Op dit gebied bestaan geen snelle oplossingen, maar men dient in ieder geval, ook op lange termijn, met elkaar in gesprek te blijven. De heer Dr. Gochermann ondersteunt deze stelling. De raad zou zich niet van het voornemen om in gesprek te blijven af moeten laten brengen. Het Dagelijks Bestuur heeft goede redenen voor zijn terughoudendheid, maar het gesprek in de regio is voor het EUREGIO-gebied uiterst belangrijk. De raad verzoekt het Dagelijks Bestuur als EUREGIO een actieve rol binnen deze thematiek te spelen. De heer Welten vat de discussie als volgt samen. Alle fracties hebben hun mening naar voren gebracht. De EUREGIO-raad wenst dat de EUREGIO een actieve rol speelt. Tegelijkertijd is terecht de vraag opgeworpen welke rol voor de EUREGIO in het vraagstuk FMO gewenst is. In het algemeen geldt dat de EUREGIO een rol als platform voor Nederlands-Duitse afstemming speelt. De heer Van Oostrum vraagt of een vertegenwoordiger van de FMO voor de volgende commissievergaderingen uitgenodigd zou kunnen worden. Mevrouw Dr. Schwenzow antwoordt dat de FMO bezig is zich te herpositioneren. Daarom is het moeilijk het thema FMO op passende wijze in de commissie door een vertegenwoordiger van de FMO te laten representeren. Bovendien heeft de PR-functionaris, de heer Heinemann, al aan het einde van het afgelopen jaar een presentatie gegeven in de commissie Duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Besluit: Kennisneming. De voorzitter neemt de meningen van de fracties mee naar het Dagelijks Bestuur. 9. Stand van zaken Pact: Arbeidsmarkt over de grens! Mevrouw Maes laat weten dat vele initiatieven zich al in de fase van concrete uitvoering bevinden. Mevrouw Dr. Schwenzow deelt ter toelichting mee dat de EUREGIO al opdracht heeft gegeven aan een journalist om een bericht uit te brengen over de voordelen voor bedrijven van hun locatie aan de grens. Achtergrond was het verzoek van de EUREGIO-Raad van halverwege afgelopen jaar de EUREGIO als attractieve economische vestigingslocatie verder te ontwikkelen. De commissie Economie en Arbeidsmarkt heeft zich in haar afgelopen herfstvergadering door middel van een pre- 7

38 - 8 - sentatie van de IHK al aan dit onderwerp gewijd. Echter, het thema kan nog meer grensoverschrijdend worden vormgegeven. Eind april/begin mei zal naar verwachting een persmededeling verschijnen over ondernemers die positief gebruik maken van hun grenslocatie. De EUREGIO-Raad zal de persmededeling vooraf ter kennisneming ontvangen, waarna deze enkele uren later aan de pers zal worden verzonden. De heer Coße wijst op de tendens, die in enkele kringen bestaat, te spreken over het sluiten van de grenzen in de EU. Dit is een bedenkelijke ontwikkeling die in het ergste geval tot immense schade voor de grensoverschrijdende economie en de onderlinge betrekkingen zou leiden. De EUREGIO-Raad onderschrijft deze stelling. Besluit: Kennisneming. 10. Ontwikkeling van een cultuurproject met als werktitel Begegnung Ontmoeting Mevrouw Dr. Schwenzow geeft een toelichting op het te ontwikkelen cultuurproject zoals beschreven in het vergaderstuk. Mevrouw Riezebos (CDA-CDU) stelt vast dat het project uitvoerig is besproken in de commissie MOZER / Maatschappelijke Ontwikkeling en hoopt dat in het verdere verloop met de kritische opmerkingen vanuit de commissie rekening zal worden gehouden. De heer Diersen vindt het belangrijk dat de EUREGIO in dit project een goede leidende rol speelt zodat van de ervaringen van de EUREGIO gebruik kan worden gemaakt. De heer Blömker (SPD / PvdA) wijst op het in de projectschets genoemde thema voor het jaar 2019: vergrijzing van de samenleving. Dit heeft naar zijn mening een negatieve bijklank. Hij doet de oproep meer in kansen en mogelijkheden te denken en dit ook in de woordkeuze terug te laten komen. Hij stelt voor: de ouder wordende samenleving. De heer Welten vult aan dat de ontwikkeling ook als verzilvering kan worden aangeduid. De EUREGIO-raad onderschrijft deze kanttekeningen. Besluit: Instemming met verdere voorbereiding van het project onder het leadpartnerschap van de EUREGIO. 8

39 INTERREG V A a) Stand van zaken algemeen b) Overzicht van de vergaderdata van de gremia c) Overzicht van de aangevraagde projecten Besluit: Kennisneming. 12. Standpuntbepaling INTERREG V-projecten a) EurHealth-1Health Mevrouw Dr. Schwenzow geeft aan dat de EUREGIO-Raad in de vergadering op 27 november 2015 een positief besluit heeft genomen met het voorbehoud dat de andere Duits-Nederlandse euregio s zich bereid verklaren ook een bepaalde som bij te dragen. In de afgelopen week is het besluit genomen dat alle andere euregio s 1,275 miljoen bijdragen. Daarom kan EurHealth-1Health van de agenda worden afgevoerd. De heer Dr. Gochermann vraagt wat de INTERREG-Stuurgroep heeft besloten. Mevrouw Dr. Schwenzow antwoordt dat de vergadering van de Stuurgroep niet heeft plaatsgevonden omdat deze kwestie vooraf kon worden opgelost. Dit was een gunstige ontwikkeling. De heer Welten spreekt zijn waardering uit aan het secretariaat voor de geslaagde bemiddeling in deze kwestie. b) Spreek je buurstaal Besluit: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIO-commissie en het Dagelijks Bestuur. c) Vitale jeugd grensoverschrijdend actief Besluit: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIO-commissie en het Dagelijks Bestuur. 9

40 d) Leren zonder grenzen De heer Kok stelt vast dat in de commissie Economie en Arbeidsmarkt een nieuwe versie is aangekondigd, maar dat in de vergaderstukken de oude versie van 11 januari 2016 is opgenomen. Mevrouw Dr. Schwenzow wijst erop dat de nieuwe versie, die pas deze week bij de EUREGIO is ingediend, niet meer met de stukken voor de EUREGIO-raad meegestuurd kon worden. Die actuele versie zal bij het verslag worden gevoegd (zie bijlage). Besluit: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIO-commissie en het Dagelijks Bestuur. e) Energieneutrale verwijdering van microverontreinigingen uit afvalwater De heer Van Oostrum deelt namens de Fractie zonder Grenzen mee met dit initiatief in te stemmen, maar koppelt daaraan de vraag wat het belang van dergelijke projecten voor de EUREGIO is. Er is geen twijfel dat het lidmaatschap van de waterschappen van de EUREGIO positief gezien moet worden, maar de grensoverschrijdende euregionale meerwaarde dient in voorgelegde projectconcept duidelijker te worden onderbouwd. Afgezien van deze kanttekening wenst de fractie het project veel succes. Besluit: Aanbeveling met inachtneming van de opmerkingen van de betreffende EUREGIO-commissie en het Dagelijks Bestuur. 13. Kaderproject Prioriteit II INTERREG V a) Stand van zaken b) Goedkeuring intensieve samenwerkingsprojecten Besluit: Goedkeuring van de voorgelegde intensieve samenwerkingsprojecten: - project Grenzeloos straffen, - project Wereldtheater wat jullie willen, - project Borne Sport Rheine, - project Euregio Careers, - project Beursallianties grenzeloze toeleveranciercompetentie, - project Economische samenwerking tussen de stad Ochtrup en de gemeente Hof van Twente - project Variantenstudie fietssnelweg Enschede-Gronau 10

41 Over het project Fietssnelweg vult mevrouw Maes aan dat de commissie Duurzame ruimtelijke ontwikkeling heeft opgemerkt dat de aansluiting van Ochtrup in het project meegenomen dient te worden. Deze aanbeveling is ook al gevolgd. Ochtrup is nu ook projectpartner. Het aangepaste projectconcept is nu beschikbaar. Besluit: Positief advies met de kanttekening dat het zinvol is in het onderzoek verlenging van de beoogde fietssnelweg (Enschede-Gronau) tot aan Ochtrup mee te nemen. Het belang voor de grensoverschrijdende arbeidsmarkt wordt onderstreept. 14. Rondvraag De heer Kok deelt mee dat hij kort geleden een van de voorstellingen van de Nederlands-Duitse Highschoolmusical, die scholieren met ondersteuning van de EUREGIO hebben geschreven, heeft bijgewoond. Hij beschouwt dergelijke initiatieven en de steunverlening door de EUREGIO, ook al gaat het om betrekkelijk geringe bedragen, als een zeer goede zaak. De heer Welman vraagt of het mogelijk is dat de EUREGIO-Raad in de volgende vergadering in het kader van de mededelingen een overzicht kan ontvangen van de initiatieven die er al geweest zijn om door de grens veroorzaakte hindernissen weg te nemen. Hij noemt daarbij als voorbeeld het Actieteam in Nederland. Mevrouw Dr. Schwenzow zegt toe dat het mogelijk zal zijn het Actieteam in de EUREGIO-Raad te presenteren. Zij merkt verder op dat in de raad het verzoek is gedaan om een handboek over belastingkwesties aan de ontwikkelingsmaatschappijen in het EUREGIO-gebied te sturen. Zij heeft het boek ingezien. Het bevat vakinhoudelijk zeer gedetailleerde informatie en is vooral wetenschappelijk van aard. Men zou de ontwikkelingsmaatschappijen het voorstel kunnen doen het handboek in het EUREGIOkantoor in te zien. Toezending lijkt niet zo zinvol. Verder wijst mevrouw Dr. Schwenzow op een voor de korte termijn gepland initiatief waarbij het erom gaat de behoefte aan grensoverschrijdende uitwisseling van kennis en ervaringen tussen de Jugendämter en Jeugdzorg betreffende kinderen van grenspendelaars te analyseren. Thema s daarbij kunnen verzuim, leerplicht en uitdagingen op het gebied van leerlingenvervoer zijn. Alle grensgemeenten aan Nederlandse zijde en de aan de grens gelegen Kreise en grensgemeenten met een eigen Jugendamt aan Duitse zijde zullen hiervoor een uitnodiging ontvangen. Zij verzoekt de raadsleden eventuele signalen dat aan behoeften op dit gebied in hun gemeenten niet wordt voldaan, aan het secretariaat door te geven. 11

42 De heer Welten sluit de vergadering en dankt de leden van de EUREGIO-Raad. Gronau/Enschede, get. Dr. Elisabeth Schwenzow Directeur-bestuurder 12

43

44

45 Leren zonder Grenzen Berufskolleg Bocholt-West DNL Contact Bedrijfstakschool Anton Tijdink ROC van Twente Deltion College Graafschap College 23 Schulen und Instanzen (21 D 7 NL)

46 Leren zonder Grenzen

47 Leren zonder Grenzen Gemeenschappelijke Euregionale Arbeidsmarkt Afstemming behoeften Euregionale Arbeidsmarkt Euregionaal Beroepsonderwijs Baan bij de buren? Vanzelfsprekend!

48 Leren zonder Grenzen Keuze van de branches Instrumenten 10 werkpakketten

49 Leren zonder Grenzen 8 werkpakketten Deelprojecten met zelfstandige doelen Regioticket 2 Technik MKB Windenergie Logistiek

50 Leren zonder Grenzen Klein werkpakketten Samenhang Kennis en informatie overdracht Werkpakket 9

51 Leren zonder Grenzen Innovatiei- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs Verbinding met sociale partners Verbinding met overheden Verbinding met Experts uit het beroepsonderwijs

52 Leren zonder Grenzen Kennis,ervaring, methoden, processen Ontwikkeling van modules Keuzedelen NL Bundesinstitut für Berufsbildung (BIBB) IEB borgen na de gesubsidieerde periode

53 Leren zonder Grenzen > 4000 Studenten en scholieren > 200 Docenten en werknemers 4 Jaar Ervaringen Modules Erkennig bi-diplomering

54 Leren zonder Grenzen Vier jaar Scholen ,50 Provincies Länder ,75 Interreg VA

55 ?? Vragen?? Leren zonder Grenzen Leadpartner Graafschap College Rigo van Raai - fondsenwerver R.vanRaai@GraafschapCollege.nl

56 Projectconcept voor een project in het kader van het programma INTERREG Deutschland-Nederland Concept-nr. / versie 0.8 Datum 10 maart 2016 Begeleidend regionaal programmamanagement (RPM) RPM Eems Dollard Regio X RPM EUREGIO RPM Euregio Rijn-Waal RPM euregio rijn-maas-noord Projecttitel Lernen ohne Grenzen / Leren zonder grenzen Volledige projectaanduiding Project Euregionaal grensoverschrijdend beroepsonderwijs Projekt euregionale grenzüberschreitende Berufsbildung Geplande projectstart Geplande looptijd (in maanden) Lead Partner Graafschap College Naam organisatie Adres, plaats Slingelaan 1, 7001 EA Doetinchem Rigo van Raai Martin Spaans Contactpersoon Telefoon r.vanraai@graafschapcollege.nl m.spaans@graafschapcollege.nl Formulierversie 2.3 [ ] 1

57 Overige projectpartners (Naam organisatie, plaats Indien mogelijk: contactpersoon, telefoon, ) Projectpartners, tevens lid van de stuurgroep Leren zonder Grenzen: Berufskolleg Bocholt-West, Horst te Wilde, Deltion College, Herman Zwakenberg, +31 (0) ROC van Twente, Marcel Wiggers, +31 (0) Bedrijfstakschool Anton Tijdink, Terborg, M.Broekhuizen, +31 (0) , DNL-contact GmbH & Co KG, Dr. J.Reef, Bahnhofstr. 35, Steinfurt, 02551/ Projectpartners, die participeren in de werkpakketten: Berufsbildende Schulen des Landkreises Osnabrück-Brinkstr. Günter Willmann, Berufskolleg für Technik, U.Kipp, Lönsweg 24, Ahaus, , SMEOT, Mbo vakschool voor metaal, mechatronica en electrotechniek, R.Swennenhuis, , Hansa BK Münster: secties Economie, Handel, T&L, David Fischer BK Ludwig Erhard BK Münster: secties Commercie & Ondernemen, Economie W.E von Ketteler, BK Münster: secties Bouw & Infra, Motorvoertuigen, Chauffeur Goederenvervoer Berufskolleg für Wirtschaft und Verwaltung, Ahaus, Ulla Lenze - lz@bwv.krbor.de Gewerbliche Berufsbildende Schulen des Landkreises Grafschaft Bentheim Nordhorn, Dieter Stefan, Technische Schulen des Kreises Steinfurt, Thomas Dues, , Dr. Lars Flügge: lars-fluegge@t-online.de Kaufmännische Schulen Tecklenburger Land Berufskolleg des Kreises Steinfurt; Barbara Steinbach - basteinbach@t-online.de Techwise Hengelo, B.Wessels, bwessels@rocvantwente.nl RIBO Hengelo, dhr.m.bellers, mbellers@ribo.nl BK Am Wasserturm Bocholt Klara Stift, Münster Dr. Michael Lucas, info@klarastift.de Outlaw Gesellschaft f. Kinder u. Jugendliche GmbH Münster; Sandra Krümpel, Sandra.Kruempel@outlawggmbh.de BK Oswald-von-Nell-Breuning, Coesfeld BK Borken Richard von Weizsäcker Berufskolleg, Sabine Neuser, s.neuser@t-online.de Berufskolleg Beckum, Erwin Wehkeiser, , verwaltung@bkbeckum.de Pictorius Berufskolleg, Helmuth Kortekamp, , info@pictorius.de Kreuzschule Heek, Martina John, sekretariat@kreuzschule-heek.de LWL- Akademie für Gesundheits- und Pflegeberufe Münster; Geusendam-Wode - LWL-Klinik-Muenster@lwl.org VMBO Schaersvoorde, Wim Meijnen, GW.Meijnen@schaersvoorde.nl 1. Welke concrete maatregelen/activiteiten zijn in het kader van het project gepland? Tip: een indeling in verschillende werkpakketten of fases kan hier alvast nuttig zijn. (maximaal tekens) De Anton Tijdink Bedrijfstakschool, 13 Duitse Berufskollegs en 3 Nederlandse regionale opleidingscentra in het bedieningsgebied van de Euregio hebben de handen ineen geslagen om het voorbereidend en middelbaar beroepsonderwijs aan beide zijden van de grens te euregionaliseren door een mix van elkaar versterkende activiteiten. Het project Leren zonder Grenzen is gericht op de grensoverschrijdende aansluiting tussen beroepsopleidingen en levert daarmee op betekenisvolle wijze een bijdrage aan een geïntegreerde, Euregionale arbeidsmarkt, waarin het vanzelfsprekend is dat mensen na hun beroepsopleiding ook inzetbaar zijn aan de andere kant van de grens. Formulierversie 2.3 [ ] 2

58 De projectpartners staan klaar in de startblokken met concrete grensoverschrijdende activiteiten op het gebied van beroepsonderwijs. Deze verschillende activiteiten zijn over 10 werkpakketten verdeeld (zie bijlage) die allemaal hetzelfde doel hebben: het realiseren van een gezamelijke Euregionale arbeidsmarkt. Van de 10 werkpakketten zijn 8 gericht op specifieke branches, waarbij de beroepsopleiding grensoverschrijdend gestalte zal krijgen (WP 1-8). Ook is er een werkpakket Innovatie- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs (IEB) dat zich op de innovatiekracht van de andere werkpakketten en het duurzame karakter van het gehele project richt (WP 9). Het projectmanagement is een tiende werkpakket ondergebracht (WP 10). Keuze van de branches De branches en vakgebieden van de werkpakketten 1-8 zijn gekozen op basis van de politieke doelstellingen en de Human Capital Agenda van de lokale autoriteiten, zoals in de Regio Achterhoek en Twente, de Kreise in Duitsland, de deelstaten NRW en Niedersachsen en de provincies Gelderland en Overijssel zijn geformuleerd. Thema s als maakindustrie, HTSM, mobiliteit & logistiek, energie en gezondheid genieten bij genoemde autoriteiten een hoge prioriteit (bron: Kooperationsprogramm Interreg Deutschland Nederland , Nov. 2014, S. 11). Daarmee richten de werkpakketten zich ook op de strategische initiatieven van het INTERREG V A-programma. Wat betreft deze thema s zijn dit de werkpakketten techniek MKB (WP 1), windenergie (WP 2), gezondheidszorg (WP 3), optische industrie (WP 4), logistiek (WP 6) en Bouw, Hout, Meubel, Interieur (WP 8). Ook is er een werkpakket detailhandel (WP 7). Met betrekking tot grensoverschrijdende klantenstromen in de grensregio is kennis van taal en cultuur van bijzondere betekenis. Tenslotte is er een werkpakket dat zich met het thema kinderopvang bezig houdt (WP 5), omdat er op dit gebied gezien de gespannen arbeidsmarkt dringend een grensoverschrijdende samenwerking nodig is. Dit geldt wat betreft het tekort aan vakkrachten in de gezondheidszorg ook voor WP 3. Instrumenten om een Euregionale beroepsopleiding te bereiken In het project worden de volgende instrumenten ingezet: - Excursies, snuffelstages en uitwisseling van leerlingen in het duale systeem - Overdracht van taalcompetenties en aandacht voor cultuurverschillen - Uitwisseling van leerlingen, gemeenschappelijk onderwijs - Tijdelijke grensoverschrijdende beroepsopleiding - Bi-diplomering of wederzijdse erkenning van diploma s De excursies, practica, uitwisselingen en gezamenlijk onderwijs, aangevuld met de overdracht van taal- en interculturele competenties, dienen ertoe om leerlingen met het buurland vertrouwd te maken, zodat het voor hen in het latere beroepsleven vanzelfsprekend wordt aan de andere kant van de grens te werken. In dit verband spelen bi-diplomering en wederzijdse erkenning van diploma s een belangrijke rol. Verschillende beroepskwalificaties en opleidingsinhoud vormen net als voorheen een grote drempel voor het creëren van een geïntegreerde arbeidsmarkt in de Euregio. Onder andere met hulp van de hierboven genoemde instrumenten hebben alle werkpakketten de blik gericht op bi-diplomering of wederzijdse erkenning van diploma s. De voorwaarden hiervoor zijn bij de verschillende beroepen (en werkpakketten) verschillend en afhankelijk van de bestaande verschillen tussen opleidingen, diploma-eisen en beroepsprofielen. Daarom wordt in sommige werkpakketen al met de voor de beroepskwalificatie verantwoordelijke instanties samengewerkt om het doel van bi-diplomering te bereiken (bv. WP 1, 5, 6, 8). Andere werkpakketten zijn nog niet zo ver en moeten eerst inzicht geven in de verschillende beroepsprofielen aan beide kanten van de grens (bv. WP 2 en 3). Ook met het doel om de opleidingen langdurig op elkaar af te stemmen. Hieronder worden de afzonderlijke werkpakketten kort beschreven. Bijlage 1 bevat een overzicht van alle werkpakketen met de deelnemende projectpartners, concrete gegevens van het aantal deelnemende leerlingen met een duale opleiding, overige leerlingen en docenten, de looptijd, de mijlpalen en de kosten. Werkpakket 1) - Techniek MKB - Regioticket 2 Projectwerkzaamheden: Formulierversie 2.3 [ ] 3

59 Het project bevat drie fases: oriëntatie, opleiding en innovatie. In het kader van de oriëntatiefase wordt een voorbereidingsmodule geïmplementeerd om een grote doelgroep van toekomstige deelnemers die zich nu in het voortgezet onderwijs /VMBO bevindt aan te spreken. Ook gaat het om het betrekken van de beroepsoriëntatie binnen de Sekundarstufe 1/VMBO bij het totale project. Daarmee gaat het om een logische uitbreiding van het People-to-People project Regioticket. De oriëntatiefase bevat de ontwikkeling van taalcompetenties, gemeenschappelijk onderwijs en een gemeenschappelijke stage (als tandem). De gemeenschappelijke opleiding focust vooral op de thema s robotica, Virtual Reality, Mechtronica en duurzame energie. Er worden verschillende technische beroepen bij de gemeenschappelijke opleiding betrokken. Harmonisatie van de eindkwalificaties vormt een belangrijk aspect van deze fase. Door documentatie van de verschillende inhouden kunnen al aan het begin van een beroepsopleiding kwalificatiemodules en bijscholingen voor de onderdelen die in het buurland niet beschikbaar zijn worden aangeboden. Door de uitwisseling van opleidend personeel wordt de gemeenschappelijke opleiding gewaarborgd en de samenwerking tussen de scholen geïntensiveerd. In het kader van de docentenuitwisseling vindt tegelijk een bijscholing van docenten plaats. Ten behoeve van de innovatie is het van belang om de nieuwste kennis en technologische ontwikkelingen bij de instructie te gebruiken. Door nauwe samenwerking met de leerwerkbedrijven, gebaseerd op het netwerk uit het project Metaalberoepen zonder grenzen wordt gegarandeerd dat innovaties die juist voor de technische beroepen vaak bij de bedrijven ontstaan, in de opleiding geïntegreerd worden en wel grensoverschrijdend. Deze fase wordt begeleid door een matchingcampagne voor studenten en MKB. Verwachte resultaten: Door de oriëntatiefase moeten zoveel mogelijk leerlingen gemotiveerd worden om aan de gemeenschappelijke opleiding deel te nemen. Door het aanbieden van nascholingen, die precies de aanvullende onderdelen van het buurland bevatten, moet een bi-diplomering of een wederzijdse erkenning van beroepskwalificaties bereikt worden. Als geheel draagt dit WP aan het centrale doel van het project bij, doordat het leerlingen voor beide landen kwalificeert en hen motiveert aan de andere kant van de grens te werken. Werkpakket 2) Windenergie Projectwerkzaamheden: De projectpartners ontwikkelen samen een opleidingsmodule windenenergie voor leerlingen van de Sekundarstufe 1/VMBO en voor leerlingen van de Berufskollegs en het MBO. Deze module bevat opdrachten voor de deelnemers en een onderwijskoffer met lesmateriaal en eindproducten die in het Duits en Nederlands gemaakt worden. De docenten en leerlingen van de deelnemende scholen werken nauw samen om met elkaar lesmateriaal te maken, dat in beide landen kan worden gebruikt. In het kader van het werkpakket wordt dit lesmateriaal ook in het onderwijs getest en worden de ervaringen grensoverschrijdend uitgewisseld. Verwachte resultaten: Door de ontwikkeling van gemeenschappelijk lesmateriaal draagt dit werkpakket aan harmonisering van de opleidingsinhoud bij en levert daarmee een belangrijke bijdrage aan het bereiken van het gemeenschappelijke doel van het project, het creeëren van een duurzame structuur van het beroepsonderwijs. Door de grensoverschrijdende ontwikkeling van de module zal zowel vakinhoudelijke als didactische knowhow uit beide landen in de opleiding een plek krijgen. Werkpakket 3) Gezondheidszorg Projectwerkzaamheden Bij dit werkpakket gaat het om het stimuleren van de grensoverschrijdende mobiliteit bij zorgopleidingen tussen zorginstellingen (ziekenhuizen, gehandicaptenzorg en verzorgingscentra) en scholen in theorie en praktijk (stages). Formulierversie 2.3 [ ] 4

60 Aan het begin van dit werkpakket wordt een zorg- en netwerkconferentie (gepland najaar 2016) gehouden die er onder andere toe dient om de uitvoering van de maatregelen met de zorginstellingen af te stemmen en in realistische verdragen vast te leggen. Hierop worden dan de volgende maatregelen gebaseerd: - Ontwikkelen en uitvoeren van een gestructureerd opleidings- en werkervaringsproces; - Ontwikkelen en implementeren bijpassende onderwijs-, training- en stagemodules inclusief proeven van bekwaamheid, hetgeen vooral met het oog op een toekomstige bi-diplomering van grote betekenis is; - Ontwikkelen en uitvoeren van een erkenningsprocedure op maat; - Excursies met studenten/leerlingen naar zorginstellingen; - Snuffelstages; - Langere stages voor studenten/leerlingen; Verwachte resultaten: Door deze maatregelen moeten de beroepsopleidingen in de gezondheidszorg (ziekenhuiszorg en ouderenzorg) compleet of gedeeltelijk Euregionaal grensoverschrijdend uitgevoerd worden, waarbij er gezien de zeer grote verschillen bij de zorgopleidingen nog aanzienlijke hobbels te nemen zijn. Daarom zullen de deelnemende projectpartners zich ook intensief met de erkenning van diploma s en verworven competenties (EVC) bezig houden. 1 De uitwisseling van stagiaires en leerlingen maakt de ervaring met de arbeidswereld in het andere land mogelijk, maar moet ook bij de docenten een discussie over overeenkomsten en verschillen losmaken met als doel een gemeenschappelijk begrip voor de zorg en de fomulering van een gemeenschappelijke standaard bij de opleiding. De vergelijking van gemeenschappelijke standaards geeft handelingszekerheid en stimuleert de bereidheid zich open te stellen voor andere culturele achtergronden. In samenhang hiermee moet ook een gemeenschappelijk Duits-Nederlands handboek met de belangrijkste begrippen in de zorg gemaakt worden. Juist in de zorg bestaat in de Euregio een grote behoefte aan vakpersoneel. Het werkpakket levert daarmee een belangrijke bijdrage aan de mobiliteit op de arbeidsmarkt in de gezondheidszorg.. Werkpakket 4) Optiek in de gezondheidszorg Projectwerkzaamheden: In het kader van dit werkpakket wordt in grensoverschrijdende samenwerking van de opleidingsinstellingen Deltion College en de Berufsbildende Schulen des Landkreises Osnabrück een blended learning module binoculair kijken ontwikkeld en getest. Onder Blended Learning (blended = gemixt) verstaat men de combinatie van verschillende methoden en media, bijvoorbeeld van onderwijs in de klas en E-Learning. Daartoe wordt nauw met de opticiens uit de regio samengewerkt. Na de test- en ontwikkelingsfase wordt deze blended learning module in het onderwijs geïmplementeerd. Deze maatregel wordt geflankeerd door grensoverschrijdende stages van de deelnemers. Om de contacten met de opticiens te intensiveren wordt aan het begin van het werkpakket een startconferentie van opleidingsinstellingen en opticiens georganiseerd. Verwachte resultaten: Net als bij WP 2 wordt door de ontwikkeling van gemeenschappelijk lesmateriaal een bijdrage aan harmonisatie van de opleidingsinhoud geleverd, hetgeen opnieuw als verdere stap gezien kan worden om het centrale doel van het project te bereiken. Door de grensoverschrijdende ontwikkeling van de module kan tegelijk vakinhoudelijke en didactische kennis uit beide landen in de opleiding worden opgenomen. Door de grensoverschrijdende stages krijgen de deelnemers in een vroeg stadium kennis van en contacten in de beroepswereld van het buurland. 1 EVC betekent Erkenning van Verworven Competenties en is in Nederland een veel gebruikte methode om als werknemer te kunnen aantonen welke competenties tijdens de beroepsuitoefening verkregen zijn. Formulierversie 2.3 [ ] 5

61 Werkpakket 5) Kinderopvang Projectactiviteiten: In het kader van dit werkpakket wordt de harmonisatie tussen de voorzieningen en scholen door leerlingen, docenten, stagebegeleiders en coördinerende gesprekken (theorie, praktijk en stage) gestimuleerd. De focus ligt daarbij op de ontwikkeling en realisatie van een gestructureerd opleidings- en werkervaringproces en op de gemeenschappelijke ontwikkeling en implementatie van geschikte opleidings-, trainingsen stagemodulen, inclusief Duitse en Nederlandse deelnamecertificaten. Tevens zullen de opleidingsinstituten een specifieke procedure voor pedagogisch medewerkers ontwikkelen en implementeren om wederzijdse erkenning te realiseren. Deze maatregelen worden door een praktijkgeoriënteerde uitwisseling en werkbezoeken van leerlingen aan scholen en/of instellingen in het buurland bevorderd. Daarbij komen lange stages van 20 weken die de leerlingen in de bovengenoemde instituten lopen. Ook de docenten brengen werkbezoeken aan de scholen en organisaties. Grensoverschrijdende docentenstages ronden het geheel af. Verwachte resultaten: Op het gebied van pedagogisch medewerkers staat in de Euregio de arbeidsmarkt, vooral aan Duitse kant, heel erg onder druk. Veel vacatures kunnen niet worden ingevuld. De opleidingen en kwalificaties voor dit beroepsveld lopen erg uiteen. Het werkpakket levert een belangrijke en noodzakelijke bijdrage om deze problematiek terug te dringen. Werkpakket 6) Logistiek Projectactiviteiten: Het werkpakket bevordert de grensoverschrijdende mobiliteit van leerlingen, docenten en medewerkers tussen de deelnemende scholen. Theorie, praktijk en stages worden vanuit een gemeenschappelijk overleg op elkaar afgestemd. Daarbij worden de bedrijven, waar de stages plaatsvinden, betrokken. Verder moeten onderstaande gemeenschappelijke maatregelen worden uitgewerkt: - Inrichten gezamenlijke (deel-) opleidingstrajecten - Ontwikkeling (digitaal) tweetalig onderwijsmateriaal - BPV-trajecten incl. proeve van bekwaamheid - Gelijkwaardigheid en/of erkenning van kwalificaties/diploma s - Euregionale beroepenwedstrijden - Uitwisselingen en werkbezoeken - Langdurige stages - Wederzijdse werkbezoeken docenten - Gezamenlijke studiedagen - Grensoverschrijdende docentenstages Verwachte resultaten: Net als werkpakket 5 biedt ook dit werkpakket een belangrijke bijdrage aan de totstandkoming van een Euregionale arbeidsmarkt binnen de sector transport en logistiek, die eveneens onder druk staat door het gebrek aan geschoolde krachten. Door een deel van de opleiding in het buurland te doen en door de grensoverschrijdende stages worden taal- en culturele kennis van het buurland bevorderd. Dit is, in combinatie met een erkenning van de opleiding, een randvoorwaarde om jonge mensen te motiveren na de opleiding over de grens te gaan werken. Werkpakket 7) Detailhandel Projectactiviteiten: Het werkpakket bevordert een grensoverschrijdende mobiliteit van leerlingen, docenten en medewerkers tussen de deelnemende scholen. Theorie, praktijk en stages worden vanuit gemeenschappelijk overleg op elkaar afgestemd. Daar worden de bedrijven, waar de stages plaatsvinden, bij betrokken. Verder moeten onderstaande gemeenschappelijke maatregelen worden uitgewerkt: Formulierversie 2.3 [ ] 6

62 - Ontwikkelen en uitvoeren gestructureerd opleidings- en werkervaringsproces (NL,D) - Ontwikkelen en implementeren bijpassende onderwijs-, trainings en stagemodulen (D,NL) met specifieke aandacht voor keuzedelen - Stageprojecten - Uitwisselingen/werkbezoeken studenten - Leerlingen: lopen langdurende stages (20 weken) - Docenten: werkbezoeken scholen en bedrijven - Grensoverschrijdende docentenstages Verwachte resultaten: De detailhandel in het grensgebied leeft voornamelijk van consumenten die aan beide kanten van de grens hun inkopen doen. Veel middenstanders in de grensgemeentes willen daarop inspelen. Daarvoor hebben zij personeel nodig dat de taal en de mentaliteit van de Nederlanders (en andersom) kent. Door een deel van de opleiding in het buurland te doen en door de grensoverschrijdende stages worden taalen culturele kennis van het buurland bevorderd. Het werkpakket levert een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling en mobiliteit van de detailhandel in het grensgebied. Werkpakket 8) Bouw/Houtbewerking/Meubel/Interieur Projectactiviteiten: Het werkpakket bevordert een grensoverschrijdende mobiliteit van leerlingen, docenten en medewerkers tussen de deelnemende scholen. Theorie, praktijk en stages worden vanuit gemeenschappelijk overleg op elkaar afgestemd. Daar worden de bedrijven, waar de stages plaatsvinden, bij betrokken. Verder moeten onderstaande gemeenschappelijke maatregelen worden uitgewerkt: - Gestructureerd opleidings- en werkervaringsproces - Bijpassende onderwijs-, trainings en stagemodulen, incl.proeven van bekwaamheid in NL en D - Stageprojecten - Oplossingen voor vraagstukken rondom erkenning en gelijkwaardigheid van diploma s - Uitwisselingen/ werkbezoeken studenten aan scholen en bedrijven in het buurland - Euregionale BPV voor D/NL leerlingen Verwachte resultaten: Evenals bij werkpakket 5 en 6 biedt ook dit werkpakket een belangrijke bijdrage aan de totstandkoming van een euregionale arbeidsmarkt binnen de bouw- en houtsector, die eveneens onder druk staat door het gebrek aan geschoolde krachten. Door een deel van de opleiding in het buurland te doen en door de grensoverschrijdende stages worden taal- en culturele kennis van het buurland bevorderd. Dit is, in combinatie met een erkenning van de opleiding, een randvoorwaarde om jonge mensen te motiveren na de opleiding over de grens te gaan werken. Werkpakket 9) Innovatie- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs (IEB) Het IEB fungeert als schakel tussen project en werkpakketten. Cruciaal is de inhoudelijke verbinding van werkpakketten onderling, het doorontwikkelen op basis van behaalde resultaten vanuit de werkpakketten alsook van resultaten uit aanpalende projecten en wederkerige verbinding van de resultaten met deelnemende partijen uit de Euregio. Projectactiviteiten: Om nieuwe ontwikkelingen en ideeën in het project te integreren en te stimuleren is het Innovatie- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs (IEB) in het leven geroepen. Het werkt als verbindende schakel voor én tussen de werkpakketten en biedt een platform aan externe experts en stakeholders (externe arbeidsmarkt- en opleidingsdeskundigen, werkgevers, onderzoeks- en kennisinstellingen, das Bundesinstitut für Berufsbildung Bonn BIBB, vertegenwoordigers van andere opleidingsprojecten etc.). Het IEB combineert daarmee de in het project aanwezige opleidingscompetentie met externe expertise. Er ontstaat een onafhankelijke denktank voor het beroepsonderwijs. Formulierversie 2.3 [ ] 7

63 De kennisuitwisseling met andere opleidingsexperts, instellingen en projecten binnen en buiten de Euregio achten wij noodzakelijk om ons project van innovatieve impulsen te voorzien om onze projectresultaten naar buiten te verspreiden. Op die manier wordt o.a. de doorontwikkeling en duurzame realisering van de bereikte resultaten gewaarborgd. De ronde van experts van het IEB zal om de drie maanden vergaderen. Het opstellen van haalbaarheidsanalysen en onderzoeken m.b.t. relevante thema s van de beroepsopleiding zal eventueel door het IEB worden georganiseerd. Verwachte resultaten: Door middel van de connecties met externe partijen, stakeholders en onderwijsdeskundigen moet het IEB ervoor zorgen dat innovaties aan het project worden toegevoegd en dat innovatieve concepten eventueel ook als afzonderlijke projectvoorstellen worden doorontwikkeld. Tevens is het IEB verantwoordelijk voor de continuïteit en duurzaamheid van het project. Samen met de projectpartners zullen zij gedegen (business)concepten ontwikkelen, zodat de werkpakketten ook na afloop van de subsidieperiode hun bestaansrecht blijven houden. Het IEB adviseert vakinhoudelijk gevraagd en ongevraagd het projectmanagement en de werkpakketten en vormt de verbinding tussen werkgevers, instanties en het onderwijs in de Euregio. Werkpakket 10) Projectmanagement Graafschap (Leadpartner) Projectactiviteiten: De leadpartner is verantwoordelijk voor de uitvoering van het projectmanagement en daarmee voor de administratieve ondersteuning van het project: uitvoering van de uitbetalingsverzoeken, eindbestedingsbewijs, opstellen van voortgangsrapportages en een eindverslag. Het projectmanagement controleert de individuele werkpakketten en zorgt ervoor dat alle projectpartners hun taken uitvoeren en aan hun plichten voldoen. De communicatie met het Interreg-programmamanagement over formele vragen aangaande de uitvoering van het project ligt ook bij het projectmanagement. Verwachte resultaten: Een optimaal functionerend project in formeel en in praktisch opzicht. 2. Welke doelen en doelgroepen bereikt het project? Welke resultaten worden (uitgedrukt in indicatoren) behaald? (maximaal 2000 tekens) Hoofddoel: Het moet voor de inwoners van de Euregio vanzelfsprekend zijn om een baan in het buurland te zoeken en te vinden. Daarvoor gaan wij het beroepsonderwijs in de regio van de projectpartners grensoverschrijdend inrichten en aanpassen aan de behoeftes van de Euregionale arbeidsmarkt. Het project sluit aan op de wensen en behoeften van het bedrijfsleven en de lokale overheden (D/NL). Het project levert stabiele en robuuste structuren op, waardoor grensoverschrijdend beroepsonderwijs een vaste activiteit is van alle betrokken stakeholders. Subdoelen: De subdoelen en daarmee voordelen voor onze stakeholders zijn evident, namelijk: - Onze leerlingen zijn door hun euregionale opleiding minder kwetsbaar voor conjuncturele schommelingen en veranderingen in de vraag-aanbod verhoudingen op de arbeidsmarkt aan weerszijden van de grens. - Leerlingen aan beide kanten van de grens worden op praktische wijze vertrouwd gemaakt met de taal, de beroepscultuur en het onderwijssysteem van het buurland. - Voor docenten en de scholen wordt het steeds gewoner om hun onderwijs en didactische competenties te richten op het grotere afzetgebied van de Euregio, zodat zij leerlingen beter voorbereiden op de Euregionale arbeidsmarkt. - Het Euregionale bedrijfsleven kan rekenen op een groter potentieel aan goed opgeleide werknemers die na hun opleiding sneller en effectiever inzetbaar zijn op de Euregionale Formulierversie 2.3 [ ] 8

64 arbeidsmarkt, en daarmee wordt weer een belangrijke impuls gegeven aan de economische doelstellingen van de Euregio en de lokale overheden. - Leren zonder Grenzen verzorgt (ook na afloop van de subsidieperiode) een toegankelijk informatie- en makelaarsloket (in de vorm van het IEB) voor bedrijfsleven, onderwijsveld en lokale overheden. Kennisdeling en netwerken zijn belangrijke uitgangspunten in de werkwijze van het projectteam. Bijvoorbeeld om een bedrijf of brancheorganisatie in contact te brengen met een school aan de andere kant van de grens voor (bij-)scholingstrajecten. Hierbij vervult het Innovatie en kenniscentrum IEB een essentiele rol. - Door dit project wordt ook in onze Euregio optimaal gebruik gemaakt van de ervaringen en expertise die zijn opgedaan in het project Ler(n)ende Euregio van de Euregio Rijn Waal. Met het betrokken projectmanagement zijn werkafspraken gemaakt en komen ontwikkelde instrumenten en methodieken ter beschikking voor onze Euregio. - Door bi-diplomering en werderzijdse erkenning van diploma s voor een groot aantal beroepen wordt voldaan aan een essentiele voorwaarde voor een open Euregionale arbeidsmarkt. Primaire doelgroepen zijn de deelnemers aan de Sekundarstufe 1 van de Allgemeine Bildung, Sekundarstufe 2 van de Berufliche Bildung, scholieren VMBO, studenten MBO; medewerkers VMBO s, Roc s en Berufskollegs en (werknemers van) met name, maar niet uitsluitend het MKB. Belangrijk is de verbinding van het project aan de Euregionale werkgevers door expertise en input uit dat bedrijfsleven te gebruiken als basis voor verbetering van de aansluiting van het onderwijs op de Euregionale arbeidsmarkt(en). Hier speelt het IEB een essentiele rol. Voor het monitoren van branchespecifieke schommelingen in vraag-aanbod verhoudingen op de arbeidsmarkt zal nauw contact worden onderhouden met instanties zoals IHK / HWK, Agentur für Arbeit en aan de Nederlandse kant de regionale Werkservicepunten (in oprichting), UWV, Kamer van Koophandel, MKB Nederland en VNO/NCW. Deze partijen zijn daarom ook uitgenodigd om deel te nemen aan het IEB van het project. 3. Welk probleem binnen het programmagebied wordt door het project opgelost/aangepakt of welke kansen worden benut? (maximaal 2000 tekens) Op initiatief van de Euregio hebben vertegenwoordigers uit politiek, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties uit de grensregio op 10 december 2015 het pact voor de grensoverschrijdende arbeidsmarkt ondertekend. Doel is om hindernissen op de arbeidsmarkt tussen beide landen te overwinnen. Met name het beroepsonderwijs met zijn zeer uiteenlopende structuren en diploma s zorgt voor hoge drempels op de arbeidsmarkt van het buurland. De projectpartners zien het project Leren zonder grenzen als een concrete bijdrage aan de uitwerking van de doelen van dit pact. Als we kijken naar de situatie op de arbeidsmarkt in de grensregio, dan wordt duidelijk dat er een probleem is: de mobiliteit van de arbeidsmarkt blijft achterwege. Hoewel aan de Nederlandse kant, in Overijssel en in Gelderland, het werkloosheidsgemiddelde boven de 7% ligt en aan de Duitse kant, in de Kreise Borken en Grafschaft Bentheim, een nagenoeg volledige werkgelegenheid is, is het aantal grensarbeiders erg laag. Met andere woorden, aan de Duitse kant blijven veel vacatures onbezet, terwijl aan de Nederlandse kant mensen geen baan kunnen vinden. In de toekomst moet meer grensoverschrijdende beweging op de arbeidsmarkt tot stand komen, daarvoor vormt dit project de basis. Het is uiteindelijk eenvoudiger om jonge mensen, die aan het begin van hun carrière staan te motiveren aan de andere kant van de grens te werken dan oudere mensen, die al lang gesetteld zijn. Ook de bedrijven in het grensgebied hebben dit fenomeen ontdekt. Ervaringen vanuit het project Metallberufe ohne Grenzen hebben bijvoorbeeld laten zien, dat het MKB in het grensgebied bijzonder geïnteresseerd waren om invulling te geven aan een Duits-Nederlandse beroepsopleiding en hun bereidheid om mee te werken was zeer groot. Voor het MKB in het grensgebied is het belangrijk, dat zij ook in de toekomst hun opleidingsplekken in kunnen Formulierversie 2.3 [ ] 9

65 vullen. Daarmee hebben zij alleen succes, als het ons lukt om de grens op de arbeidsmarkt op lange termijn te doorbreken. Precies dit probleem wordt door middel van het project Leren zonder grenzen aangepakt. De activiteiten van het project sluiten aan op onderwerpen en branches die in de voor de Euregio relevante uitvoeringsagenda s en Human Capital Agenda s genoemd zijn. 2 In het strategische programma IN- TERREG V (p. 27) wordt het belang benadrukt van de rol van het MKB. Lage grensoverschrijdende groeiambities en beperkte competenties, maar bovenal een serieus tekort aan voldoende vakmensen binnen kleine en middelgrote bedrijven zijn belangrijke aanknopingspunten voor het Euregionaliseringsbeleid in de aankomende Interreg-periode. Alle activiteiten in het project Leren zonder Grenzen zijn expliciet gericht op zowel het MKB als de Euregio geprioriteerde branches. Branches waar expliciet aandacht aan wordt besteed in de werkpakketten zijn: handel, techniek & industrie (mechatronica, metaal, enz), bouw & installatiewerk, zorg (onder andere ouderenzorg), kinderopvang en logistiek. 4. Beschrijft u het innovatieve karakter van het project. Wat is nieuw/innovatief aan het project? Welke veranderingen brengt het project teweeg? (maximaal 2000 tekens) Het bijzondere van dit project, in vergelijking tot vorige initiatieven, is het feit dat bijna alle organisaties aan de verschillende beroepsopleidingen deelnemen en dat op die manier een breed scala aan beroepen grensoverschrijdend wordt. Ook wordt er systematisch gewerkt aan de realisatie van een bi-diplomering van een groot aantal beroepen. Voor onze Euregio is een overkoepelend project zoals Leren zonder Grenzen in het beroepsonderwijs geheel nieuw en vooral noodzakelijk, omdat de behoefte aan grensoverstijgend beroepsonderwijs groot is. Samenhang, kennis- en informatiedeling is noodzakelijk. De leadpartner Graafschap College participeert sinds 2009 in het project Ler(n)ende Euregio en dit wordt gecontinueerd tijdens Interreg V A. Maar deze deelname wordt met de start van Leren zonder Grenzen logischerwijs strikt beperkt en qua inzet gereduceerd tot het gebied van de Euregio Rijn Waal. Hetzelfde grens-principe geldt voor de deelname van BK Bocholt-West aan beide projecten. De Berufskollegs, Bedrijfstakscholen en Roc s van Leren zonder Grenzen zijn tot de conclusie gekomen dat ook in onze Euregio een project voor beroepsonderwijs moet komen. Maar dan wel met de duidelijke wens dat het project primair gericht moeten zijn op de ontsluiting van de arbeidsmarkt door middel van: verbinding en harmonisering van (onderdelen van) onderwijs, Bi-diplomering, maatwerk, Evc-procedures, diplomawaarderingen en maatwerktrajecten voor zowel leerlingen als werknemers van bedrijven. Rekening houdend met de wensen van het lokale bedrijfsleven, met name MKB en kansrijke branches, wordt ook belang gehecht aan het specifieke rurale karakter van onze Euregio, waarin het MKB een grote rol speelt. Dat levert de volgende innovatieve winsten op: - Dit project gaat verder dan kennismakingsdagen en korte uitwisselingen; er wordt concreet gewerkt aan de ontsluiting van het Euregionale beroepsonderwijs met ambitieuze werkpakketten, die aantoonbaar bijdragen aan de ontsluiting van de Euregionale arbeidsmarkt. - Hiermee richten wij ons op de lokale, specifieke wensen van het Euregionale MKB en arbeidsmarkt voor zover het betrekking heeft op het beroepsonderwijs. - Nieuw is onze ambitie om innovaties in het beroepsonderwijs door het IEB te laten verspreiden naar onderwijsinstellingen aan beide kanten van de grens. Maar ook technologische of andersoortige innovaties in het bedrijfsleven worden beschikbaar gesteld in de vorm van lesmateriaal voor het Euregionale beroepsonderwijs. - Duurzame samenwerking tussen - en integratie van onderdelen van beroepsopleidingen in Nederland en Duitsland. 2 Zie ook de toelichting voor de keuze van de branches en beroepen in hoofdstuk 1. Formulierversie 2.3 [ ] 10

66 - Euregionale scholen gaan veel van elkaar leren als het gaat om de opbouw van zowel vakinhoudelijke leerinhouden als didactische methodieken. - Nieuw opgeleide vakkrachten zijn breder inzetbaar binnen het grensoverschrijdende bedieningsgebied van de betrokken scholen. - Aan het einde van de looptijd van het programma is Euregionaal beroepsonderwijs als een vanzelfsprekendheid opgenomen in de leerplannen van de betrokken scholen. - Leerwensen en innovatieve kennis/expertise uit het MKB/HWK/IHK/Leerbedrijven en de agenda s van regionale overheden zijn nadrukkelijk uitgangspunt van het project. En daarmee mogen de deelnemende scholen rekenen op evidente deskundigheidsbevorderende en kwaliteitsverbeterende effecten voor zowel docenten als opleidingsprogramma s. - Ter versterking van de arbeidsmarktrelevantie van het project worden per branche en/of werkpakket regelmatig praktische werkconferenties georganiseerd met leerbedrijven, IHK, HWK, Agentur für Arbeit, UWV, enzovoorts. - Scholen, en dus docenten, managers en leerlingen, gaan aan beide kanten van de grens veel van elkaar leren wanneer het gaat om elkaars arbeidscultuur en verhoudingen. - Het IEB zal een platform bieden aan experts uit het (beroeps)onderwijs om kennis te verzamelen op basis van de ervaringen vanuit de werkpakketten. Op basis van deze kennis worden innovatieve impulsen voor het project en de werkpakketten geleverd. In het project wordt samenwerking gezocht met het INTERREG-project Unlock, dat bedoeld is om vraag en aanbod op de grensoverschrijdende arbeidsmarkt dichter bij elkaar brengen. Unlock richt zich echter op MKB en niet op het beroepsonderwijs. Als het gaat over algemene informatie over- en motivatie voor werken over de grens en om desbetreffende (leer)materialen kunnen beide projecten prima samenwerken. Ook de grensinfopunten van Unlock kunnen worden gebruikt door Leren zonder grenzen. Binnen het project Doppelte Qualifizierung = doppelte Chancen (dubbele kwalificatie = dubbele kansen) dat op een dergelijke aanpak gebaseerd is, zal een ervaringsuitwisseling plaatsvinden. 5. Ieder project moet onder één van de beide prioriteiten Verhoging van de grensoverschrijdende innovatiekracht van het programmagebied (proriteit 1) Sociaal-culturele en territoriale cohesie van het programmagebied (prioriteit 2) uit het samenwerkingsprogramma vallen. Elke prioriteit omvat een centrale doelstelling van het operationeel Programma: Prioriteit 1: Meer product- en procesinnovaties Prioriteit 2: Vermindering van de barrièrewerking van de grens voor burgers en instituties Kies eerst de prioriteit die bij uw project past. Aansluitend licht u toe, welke bijdrage het project aan de doelstelling van het programma levert. (maximaal 3000 tekens) Prioriteit 1 (Meer product- en procesinnovaties) X Prioriteit 2 (Vermindering van de barrièrewerking van de grens voor burgers en instituties) Het project als geheel draagt significant bij aan het realiseren van de doelstellingen van Prioriteit 2, meer specifiek thema 1: werken, onderwijs en cultuur en thema 4: netwerkontwikkeling. Het programma vermindert de barrièrewerking van de grens onder andere door: - euregionaal beroepsonderwijs stimuleren van grensoverschrijdende arbeidsmobiliteit - ontwikkeling onderwijsaanbod en onderwijsmaterialen ter bevordering van de taalkundige, interculturele en professionele competenties - uitwisselingen en partnerships van een brede club van scholen. Het project Leren zonder Grenzen in de Euregio levert een fundamentele bijdrage aan het slechten van de grens in de Euregio voor bedrijven, burgers en instituties. Hiermee wordt de sociaal-culturele en territoriale cohesie van het betreffende grensgebied nadrukkelijk in positieve zin beïnvloed. Formulierversie 2.3 [ ] 11

67 Het accent ligt op het beroepsonderwijs en de aansluiting daarvan op de arbeidsmarkt. Daarmee draagt het beroepsonderwijs bij aan de groei van de economie / arbeidsmarkt in het grensgebied. In de afgelopen jaren hebben in het betrokken bedieningsgebied op incidentele basis uitwisselingen plaatsgevonden tussen scholen, docenten en studenten, vaak geïnitieerd door bevlogen voorlopers. Maar nu is het tijd geworden voor het bewerkstelligen van een duurzame, en coherente structuur voor het grensoverschrijdende beroepsonderwijs als essentiële voorwaarde voor het ontsluiten van de Euregionale arbeidsmarkt. En dat is op zichzelf weer een voorwaarde voor de innovatieve en economische ontwikkeling in de regio. De essentie is dat de barrièrewerking van de grens in het programmagebied op het gebied van het beroepsonderwijs structureel vermindert en dat er een duurzame structuur wordt ingericht die juist ook na afloop van de projectperiode blijft bestaan. Het resultaat van de projectbijdrage aan prioriteit 2 van het INTERREG-programma kan tussentijds en na afloop worden beoordeeld aan duidelijke output, namelijk: - het aantal officiële partnerships tussen Duitse en Nederlandse scholen - de streefgetallen op de diverse activiteiten zoals benoemd in bijlage 1 Het project levert de volgende resultaten op de indicatorenfiches Prioriteit 2 (versie Interreg ): Cl 1 Aantal ondernemingen dat steun ontvangt = Cl 4 Aantal ondernemingen dat niet financiële steun ontvangt = CL44 Aantal deelnemers in gezamenlijke projecten gericht op lokale werkgelegenheid en gezamenlijke opleiding = PSl 2 Aantal ondersteunende grensoverschrijdende samenwerkingstrajecten = PSl 5 Aantal deelnemers aan grensoverschrijdende initiatieven op het gebied van onderwijs en taalkennis = 6. Waarom moet het project grensoverschrijdend worden uitgevoerd (en niet nationaal of op een ander niveau)? (maximaal 2000 tekens) Dit project is van groot belang voor het grensoverschrijdend middelbaar beroepsonderwijs in het bedieningsgebied van de betrokken partners, omdat het daarvoor de broodnodige impulsen levert. Het grensoverschrijdende karakter van het programma komt tot uitdrukking in de gezamenlijke ontwikkeling, uitvoering, personeelsinzet en financiering van het project tussen de projectpartners aan weerszijden van de grens. Het middelbaar beroepsonderwijs kwalificeert in beide landen een aanzienlijk deel van de beroepsbevolking, waardoor de economieën van beide landen kunnen blijven functioneren. Volgens de Duits-Nederlandse Handelskamer was het handelsvolume tussen beide landen in 2013 het op één na grootste ter wereld. Het grensoverstijgende karakter en de innige samenwerking tussen de onderwijsinstellingen aan beide kanten van de grens, gericht op een meervoudige aanpak van samenhangende activiteiten, zorgt ervoor dat onze jongeren euregionaal gekwalificeerd worden en daarmee worden de economieën van en betrekkingen tussen beide landen positief gestimuleerd. Op meerdere manieren biedt het project studerenden de gelegenheid euregionale competenties te verwerven, waardoor zij de taal en vooral de bedrijfscultuur in het buurland beter leren kennen. Alle doelen, projecten en activiteiten hebben per definitie een grensoverschrijdend karakter. Zonder samenwerking tussen Nederlandse en Duitse participanten en zonder elkaar te ontmoeten in elkaars land is de uitvoering onmogelijk. Deze betrokkenheid geldt zowel voor de deelnemende scholen, docenten, bedrijven en leerlingen alsmede voor de projectaansturing die uit Nederlanders en Duitsers is samengesteld. 7. Hoe kunnen de projectactiviteiten en resultaten en/of het ontstane grensoverschrijdende netwerk na de projectlooptijd verder worden benut en gefinancierd? Hoe worden activiteiten voortgezet? In hoeverre zijn de outputs en resultaten voor derden relevant en bruikbaar? (maximaal 2000 tekens) Formulierversie 2.3 [ ] 12

68 Het IEB ondersteunt de werkpakketten bij de uitwerking van duurzame vervolgconcepten. De werkpakketten leveren de kennis, de ervaring, methoden en processen die structureel kunnen worden ingezet na het project. In veel gevallen ontstaan hierdoor afgeronde modules. Succesvolle modules zullen binnen keuzeonderdelen in het Nederlandse MBO worden opgenomen. Vanaf de eerste projectfase zal het IEB, in samenwerking met BIBB Bonn, deze verankering van projectresultaten in het Duitse beroepsonderwijs begeleiden. Daarnaast is het project erop gericht alle ontwikkelde kennis en ervaring na de subsidieperiode te borgen, in samenhang met binationale diplomering, erkenning van diploma s en examens, bijscholingen en een structurele organisatie van stages en praktijkgerichte onderdelen in het buurland. Binnen de stuurgroep Leren zonder grenzen is de expliciete ambitie uitgesproken om na de subsidieperiode Interreg VA de samenwerkingsverbanden te continueren en te institutionaliseren, in het bijzonder het IEB. Om deze ambities mogelijk te maken is een businessplan inclusief verdienmodel noodzakelijk dat tijdens de projectperiode door het IEB zal worden geformuleerd. Hierbij kan gedacht worden aan: - financiering door bedrijfsleven en brancheorganisaties (maatwerkgerichte bedrijfstrajecten) - inzet reguliere onderwijsgelden (personele inzet, stages) deelnemende scholen - subsidies regionale overheden - enzovoorts Met betrekking tot duurzaamheid spelen met name de volgende factoren een bijzondere rol: 1. Diploma-erkenning. 2. Implementatie van de grensoverschrijdende onderwijsmodules in het reguliere beroepsonderwijs en doorloop en financiering van het grensoverschrijdende netwerk na de projectperiode. 3. Output en resultaten van het project zijn relevant, bruikbaar en beschikbaar voor derden. Ad.1: Zes van de acht branchespecifieke werkpakketten hebben nadrukkelijk betrekking op de problematiek betreffende de Bi-diplomering, de wederzijdse erkenning van kwalificaties/diploma s en de daarmee gepaard gaande procedures. Door het bij elkaar brengen van de verschillende sectoren en beroepen binnen dit project, zullen de projectpartners veel ervaring opdoen op het gebied van procedures voor wederzijdse erkenning, die later ook in andere beroepen kunnen worden toegepast. Ad.2: De Euregionalisering van het beroepsonderwijs, bijvoorbeeld door taalonderwijs, tweetalig onderwijs, gezamenlijke opleidingsprogrammma s en grensoverschrijdende stages, wordt na beëindiging van het project op niveau geïntegreerd in de reguliere, door de overheden bekostigde onderwijsprogramma s van de betrokken scholen. Naast de inhoudelijke, is daarmee ook de financiële borging van de resultaten geregeld. Tevens bestaat de ambitie om na de projectfase het IEB in stand te houden. De vormgeving, bemensing en financiële grondslag van dit kenniscentrum is tijdens de projectfase onderwerp van gesprek met onderwijs, bedrijfsleven en lokale overheden. Ad.3: Het projectmanagement zal geboekte resultaten continu en ook na afloop van het project op publieksvriendelijke wijze publiceren en bekendmaken. Materialen, methodieken en producten zullen voor andere (grens-)regio s ter beschikking worden gesteld. Dat zal via de project-website gebeuren (virtual community), maar ook door regelmatige publicaties in (vak-)bladen en presentaties tijdens symposia. Verder zullen de projectleiding en betrokkenen zich op laagdrempelige wijze presenteren als ambassadeurs en adviseurs voor scholen, bedrijven, regio s en geïnteresseerden die grensoverstijgende activiteiten ontplooien of willen starten. Formulierversie 2.3 [ ] 13

69 8. De structuur van het project De organisatie van het project is als volgt gestructureerd. Er is - een projectmanagement, dat bij de leadpartner ondergebracht is (WP 10), - een stuurgroep, - een Innovatie- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs, IEB (WP 9) en - acht branchespecifieke werkpakketten (WP 1 t/m 8) Leren zonder Grenzen Stuurgroep IEB Innovatie- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs Projectmanagement Projectmanager leadpartner met deelprojectleiders Projectadministratie Communicatie 8 werkpakketten Stuurgroep De stuurgroep wordt samengesteld uit vertegenwoordigers van een deel van de co-financierende partners en een vertegenwordiger van het programmamanagement INTERREG VA. De stuurgroep informeert zich over de voortgang van het project en kan desnoods suggesties doen om het project bij te sturen. Projectmanagement Het projectmanagement wordt bijgestaan door de projectadministratie, ondergebracht bij de afdeling financiën en controlling van de leadpartner en een medewerker communicatie. Door de partijen die deelnemen aan een werkpakket wordt vanuit de trekker van het betreffende werkpakket in de organisatie één aanspreekpunt benoemd. Die is verantwoordelijk voor de leiding van het werkpakket en maakt deel uit van het projectmanagement. Innovatie- en Kenniscentrum Euregionaal Beroepsonderwijs (IEB) Als onafhankelijk kenniscentrum adviseert het IEB gevraagd en ongevraagd het projectmanagement, de stuurgroep en de werkpakketten. Het centrum vormt de verbinding tussen werkgevers, overheden en onderwijs in de Euregio met de werkpakketten en het project als geheel. Beoogde deelnemers aan het IEB zijn naast de vakinhoudelijke experts uit de werkpakketten onderwijsdeskundigen van buiten het project (o.a. Bundesinstitut für Berufsbildung Bonn, Bildungsministerien Niedersachsen/NRW, MBO-Raad, Expertisecentrum Beroepsonderwijs, Ministerie van OC&W, Onderwijsraad, Europäisches Zentrum für die Förderung der Berufsbildung Cedefop, VNO-NCW, MKB-Nederland, IHK, HWK, enz.). Formulierversie 2.3 [ ] 14

70 Geplande subsidiabele kosten van het project Licht u a.u.b. kort toe wat deze kosten omvatten Personeelskosten Overige kosten (-) Inkomsten Totaal Voorgestelde financiering Vult u in elk geval het totaalbedrag van de geplande eigen bijdrage van de projectpartners in! eigen bijdrage Totaal ,00% eigen bijdrage Totaal ,00% projectpartners Nederlandse scholen ,50 12,50% Publiek Duitse scholen ,50 12,50% Privaat % % bijdragen van Totaal % derden % Publiek % Privaat % % INTERREG-Financiering (publiek) Som Totaal ,00% EU (EFRO) % Co-financiering Totaal ,50 12,50% NL Provincie Gelderland ,75 6,25% Provincie Overijssel ,75 6,25% Co-financiering De Totaal ,50 12,50% Deelstaat Nordrhein Westfalen ,75 6,25% Deelstaat Niedersachsen ,75 6,25% % Formulierversie 2.3 [ ] 15

71 Stellungnahme der EUREGIO zum Referentenentwurf des BVWP 2030 Zur Projektliste Schiene: Vorhaben des Potenziellen Bedarfs, die in den VB oder WB aufsteigen können, lfd. Nr. 6; Projekt-Nr.: V01: ABS Grenze D/NL Bad Bentheim Löhne Die EUREGIO setzt sich, gemeinsam mit ihren 129 Mitgliedskommunen aus beiden Ländern, seit langem für den Ausbau der Ost-West-Achse und damit auch für die internationale Schienenstrecke von Amsterdam über Hengelo und Osnabrück nach Hannover (-Berlin) ein. Sie ist Bestandteil des Nordsee-Baltikum-Korridors und gehört damit zu den wichtigen Transeuropäischen Korridoren (TEN-V). Die Region und insbesondere die EUREGIO dokumentieren diesen Einsatz aktuell durch die finanzielle und personelle Mitwirkung an zwei INTERREG-Projekten SchienenRegio und EUREGIO Güterkorridor zur Stärkung und Positionierung dieser bedeutenden europäischen Verkehrsachse. Sowohl die Einwohner und die ansässigen Unternehmen in der Grenzregion sind auf eine sichere, schnelle und komfortable Erreichbarkeit angewiesen. Auch hier gilt es, die europäische und raumordnerische Dimension stärker zu gewichten, da die Schienenachse sowohl im Personenfernverkehr wie auch im Güterverkehr in der deutsch-niederländischen Relation von zentraler Bedeutung für die künftige Verkehrsentwicklung und Verkehrsabwicklung ist. Die Einstufung des Vorhabens (7), ABS Minden-Haste / ABS/NBS Haste-Seelze ist daher zu begrüßen und bekräftigen. Vor diesem Hintergrund fordert die EUREGIO die Einordung der ABS Grenze D/NL Bad Bentheim Löhne in die Kategorie Vordringlicher Bedarf.

72 Projektliste Straße: Vorhaben des weiteren Bedarfs, lfd. Nr. 202 und 389; (Teil-)Projektnr.: B 54 G30-NW-T3-NW und B 54-G30-NW-T4-NW Die deutsch-niederländische Zweckverband EUREGIO begrüßt die Aufnahme des Ausbaus der B 54 im Abschnitt Münster/N bis Altenberge (L 579) und von Altenberge (L 579) bis Nordwalde (Erweiterung auf 4 Fahrstreifen) in den Vordringlichen Bedarf. Die Priorität dieser Maßnahme kann aus ihrer Sicht nur unterstützt werden, da eine Umsetzung bzw. der Beginn der Umsetzung bis 2030 einen großen Mehrwert für die Bürgerinnen und Bürger sowie die Wirtschaft in der Region bedeutet. Auch unterstützt wird die Beibehaltung der Priorisierung durch Einstufung als Vordringlicher Bedarf für die Vorhaben 809 und 810, bzw. NI 28 A30 und NI29 A33n. Der Ausbau der Teilstücke 3 (Nordwalde Borghorst (K 78) und Gronau/Ochtrup Gronau (L 566) wird als Erweiterter Bedarf eingeordnet; eine Einstufung, die die EUREGIO so nicht nachvollziehen kann. Aufgrund der grenzüberschreitenden und damit europäischen Bedeutung muss die B 54 in ihrer Gesamtheit gesehen werden; zudem die Umsetzung der hier genannten Vorhaben im Sinne der Engpassbeseitigung die Qualität der gesamten Strecke stark verbessern werden. Die B 54 ist eine bedeutende internationale Verbindung mit der niederländischen Nachbarregion Twente sowie Netwerkstad Twente, aber auch in der Verlängerung über die niederländische A 1 nach Amsterdam, Utrecht und Rotterdam. Die EUREGIO fordert zur Verbesserung einer durchgängigen Leistungsfähigkeit und Erhöhung der Sicherheit auf dieser wichtigen deutsch-niederländischen Straßenverbindung die Hochstufung der Teilprojekte 3 und 4 in den Vordringlichen Bedarf. Hier sollte die europäische Dimension bei der Nutzen-Kosten-Analyse (Modul A) und der raumordnerischen Beurteilung (Modul C) stärker mit einfließen. Als Mindestforderung wird von der EUREGIO die Einstufung in die Kategorie Weiterer Bedarf mit Planungsrecht formuliert.

73 Dr. Elisabeth Schwenzow Geschäftsführerin EUREGIO

74 Feiten en Cijfers Zahlen und Fakten Overijssel-Duitsland in de grensstreek PD Beleidsinformatie BC Strategie 8 februari 2016

75 Colofon Uitgave provincie Overijssel EDO-registratiekenmerk 2016/ Datum Februari 2016 Auteur Marieke Vinke-Brouwer Brigitte Tonk Dick Hoek Inlichtingen bij Dick Hoek Eenheid Publieke Dienstverlening Team Beleidsinformatie Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax postbus@overijssel.nl

76 Inhoudsopgave Samenvatting 4 1 Inleiding 7 2 Afbakening grensstreek 8 3 Beschikbare bronnen 11 4 Feiten en cijfers Economische situatie in Duitsland en Nederland Handelsverkeer Investeren Wonen aan de grens Grensoverschrijdend woonwerkverkeer Arbeidsmarkt Koopstromen in het grensgebied Grensoverschrijdend verkeer Goederenvervoer Studeren 41 Bijlage 1: Deelnemers EUREGIO 42 Bijlage 2: Deelnemers EUREGIO RIJN-WAAL 43 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 3

77 Samenvatting Provincie Overijssel wil samen met provincie Gelderland meer gaan samenwerken met Duitsland. Maar waarom? Wat heeft Overijssel nu eigenlijk met Duitsland en welke kansen liggen er? Op verzoek van het Concernmanagementteam (CMT) van provincie Overijssel zijn feiten en cijfers (Zahlen und Fakten) op een rij gezet. Dit is gedaan op basis van bestaande onderzoeksrapporten. Het resultaat vindt u in voorliggend rapport. Naast algemene feiten over de relatie Nederland-Duitsland worden menselijkeconomische relaties in het grensgebied Overijssel-Duitsland in beeld gebracht. Nederland-Duitsland Kijken we naar de relatie van Nederland met Duitsland dan is die verhouding bepaald niet evenwichtig. Nederland exporteert en investeert twee keer zoveel naar en in Duitsland dan andersom. Er wonen drie keer zoveel Nederlanders in de Duitse grensstreek dan andersom. Voor woon-werkverkeer gaan er dagelijks vijf keer meer Duitse inwoners naar Nederland dan Nederlanders naar Duitsland. Tot slot studeren tien keer zoveel Duitse studenten aan Nederlandse universiteiten en hoge scholen dan andersom. Overijssel grenst met 1,1 miljoen inwoners aan de Duitse deelstaten Nedersaksen (8 miljoen inwoners) en Noordrijn-Westfalen (18 miljoen inwoners). Duitsland doet het economische goed. Noordrijn-Westfalen heeft het grootste aandeel in het Bruto Binnenlands Product (BBP) van ons buurland. De grootste economische groei in Duitsland is met name in de zuidelijke deelstaten en niet in Nedersaksen of Noordrijn-Westfalen. Laatstgenoemde deelstaat werkt nog aan een transitie van een kolen- en staalindustrie naar een diensteneconomie. De werkloosheid is in Duitsland ruim 2 procentpunten lager dan in Nederland. Nedersaksen en in bijzonder Noordrijn-Westfalen zijn de belangrijkste handelspartners van Nederland. Over het handelsverkeer wordt nog overwegend gedacht in eenrichtingsverkeer: we verdienen meer aan Duitsland dan andersom. Nederlandse export bestaat vooral uit bloemen, planten, groenten en brandstoffen. Duitse export naar Nederland bestaat vooral uit industriële producten. Ook is Nederland de grootste buitenlandse investeerder in Duitsland: ons land investeert in absolute zin twee keer zoveel in Duitsland als de Duitsers in Nederland. Er wonen twee keer zoveel Nederlanders in Duitsland dan andersom. In de grensstreek is die verhouding zelfs 3:1. Wonen in Duitsland en werken in Nederland is de afgelopen 20 jaar het dominante patroon. Voor woon-werkverkeer reizen dagelijks bijna pendelaars vanuit Nederland voor hun werk naar Duitsland. In omgekeerde richting gaat het om bijna vijf keer zoveel pendelaars, waarvan 39 procent Nederlanders die in Duitsland wonen. De deelstaat Noordrijn-Westfalen is goed voor 60 procent van alle pendelaars uit Duitsland die in Nederland werken. De ongelijkheid kan ten dele teruggevoerd worden op de grotere flexibiliteit van de Nederlandse arbeidsmarkt en de gunstigere woonomstandigheden in Duitsland. Alle grenspendelaars werken bij voorkeur in de buurt van de grens. Veel potentiële banen in de grensstreek worden door grensbarrières niet benut. Duitse inwoners weten de kansen over de grens beter te benutten; er gaan meer pendelaars richting Nederland dan andersom. Dit heeft ook te maken met het wonen van Nederlanders in Duitsland en het werken in Nederland. Het wegnemen van het grenseffect leidt in de Nederlandse gemeenten in Oost-Nederland tot een minder grote toename in het aantal bereikbare banen in vergelijking tot Zuid-Nederland. Een belangrijke reden hiervoor is dat de Duitse regio s die grenzen aan bijvoorbeeld de Achterhoek en Twente veel minder sterk verstedelijkt zijn dan de Duitse regio s die grenzen aan Limburg. Neemt niet weg dat er wel kansen zijn maar die zijn beperkt. De deelname van Duitse studenten aan het Nederlandse hoger onderwijs is ongeveer tien keer zo groot als het (vrij constante) aantal Nederlandse studenten dat in Duitsland aan het hoger onderwijs deelneemt. De Duitse studenten gaan voornamelijk naar de 4 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

78 onderwijsinstellingen in het oosten van Nederland. Door de groei van het aantal buitenlandse studenten uit andere landen is het aandeel Duitse studenten in het hoger onderwijs de afgelopen vijf jaar afgenomen van 45% naar 27%. Overijssel-Duitsland Kijken we naar de relatie Overijssel en de Duitse grensstreek dan zien we dat Duitse inwoners vooral in de Overijsselse grensstreek wonen (met name Enschede) en dat de werkloosheid in de Overijsselse grensstreek veel hoger is dan in de Duitse grensstreek. Ook heeft Enschede (en ook Hengelo) veel in Duitsland wonende werknemers in loondienst binnen haar gemeentegrenzen. Kansen voor banen lijken voor Duitsers in Twente groter dan andersom. Werknemers en bedrijven in Twente zullen volgens modelberekeningen beperkt profiteren van het opheffen van grensbarrières. Verder kopen Duitsers twee keer zo veel in Overijssel dan andersom. Het aantal voertuigen over grenswegen is vrij stabiel maar het vrachtverkeer is afgenomen. Op zaterdag wordt 40% meer per trein over de grens gereisd. Binnen Overijssel is Twente veruit de belangrijkste herkomst en bestemming van grensoverschrijdend goederenvervoer met Duitsland. Overijssel heeft met ruim inwoners relatief minder Duitse inwoners per hoofd van de bevolking dan gemiddeld in Nederland. Veruit de meeste Duitsers wonen in Enschede. Ook andere (studenten)steden hebben (veelal jonge) Duitse inwoners. De afgelopen drie jaar neemt het aantal Duitse inwoners af. Mogelijk houdt dit verband met het afschaffen van het collegegeld in Noordrijn-Westfalen (2011) en Nedersaksen (2014). De werkloosheid is vooral in de Duitse grensstreek lager dan in Nederland. In de Duitse Grenzkreise grenzend aan Overijssel is deze zelfs 3 procentpunten lager dan in Twente waar de werkloosheid boven het landelijke gemiddelde ligt. In het grensgebied van Overijssel en Gelderland zijn eind 2012 een kleine personen in loondienst met een binding met Duitsland waarvan 98% in Duitsland woont en 39% de Duitse nationaliteit. Van alle gemeenten in de grensstreek van Overijssel en Gelderland heeft gemeente Enschede veruit het grootste aantal Duitse werknemers: een kwart van alle Duitse werknemers in de grensstreek van beide provincies. Ook Hengelo heeft veel in Duitsland woonachtige werknemers. Zoals gezegd zal Oost-Nederland bij het opheffen van grensbarrières minder sterk profiteren van extra banen dan Zuid-Nederland. Overijsselse werknemers zullen volgens modelberekeningen niet heel sterk gaan profiteren van het eventueel wegvallen van de grens met Duitsland. Kansen voor extra banen in Duitsland voor inwoners van Overijssel zijn er vooral in de bouw, industrie en delfstoffen en consumentendiensten. In relatieve zin profiteert vooral Dinkelland. In absolute zin vooral Losser, Enschede en Haaksbergen. Voor bedrijven zal het opheffen van grensbarrières leiden tot een grotere arbeidsmarkt voor het vinden van geschikte werknemers. Verwacht wordt dat het Twentse bedrijfsleven beperkt zal gaan profiteren. Van het vergroten van de arbeidsmarkt zullen in Twente vooral bedrijfstakken in de chemie baat hebben. Maar ook logistiek en financiële diensten. In de afgelopen vijf jaar is er een sterke toename van het kopen over de grens in het grensgebied van Overijssel en Duitsland. Duitsers besteden twee keer zoveel in Overijssel als andersom. Met name in de Twentse grensstreek besteden Duitsers hun geld met Enschede als koploper. De ruimere openingstijden en koopzondagen aan de Overijsselse zijde zijn positief voor Duitse koopstromen naar onze provincie. Overijsselaars gaan met name de grens over voor dagelijkse boodschappen en kleding. Het prijsniveau vormt het belangrijkste bezoekmotief. De omvang van het grensverkeer over de weg is de afgelopen jaren stabiel. De omvang van het grensoverschrijdend vrachtverkeer is sinds 2012 licht gedaald. Mogelijk als gevolg van de economische crisis. Per trein reizen op een gemiddelde werkdag ruim reiziger over de grens. Meer reizigers reizen over de grens richting Nederland, dan richting Duitsland. Op een gemiddelde zaterdag ligt het aantal treinreizigers dat de grens over gaat 40% hoger. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 5

79 De Duitse grensregio s zijn voor het goederenvervoer zowel belangrijke herkomsten als bestemmingen in de relatie met Overijssel. Binnen Overijssel is Twente de belangrijkste herkomst en bestemming van grensoverschrijdend goederenvervoer met Duitsland. 6 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

80 1 Inleiding Grensoverschrijdende samenwerking Grensoverschrijdende samenwerking biedt kansen: kansen om de economische groei een impuls te geven en kansen om werklozen aan een baan te helpen. De Atlas van kansen 1 heeft in 2014 de kansen voor grensoverschrijdende samenwerking in circa 60% van de grensregio s in kaart gebracht in het kader van het programma bevolkingsdaling. Door de grens niet langer te zien als barrière, maar als verbinding, ontstaat een ander perspectief: groeien aan de grens. Dat biedt kansen, zowel voor ondernemers als voor werknemers en werkzoekenden in beide regio s: de regio aan Nederlandse zijde en de regio aan de andere kant van de grens. Potentiële economische kansen zijn er onder meer op de gebieden arbeidsmarkt, toerisme (cultuur en natuuraanbod), voorzieningen (ziekenhuis, onderwijs, winkelaanbod), handel, wonen. De arbeidsmarkt als voorbeeld: als de knelpunten die de grens met zich meebrengt in de onderzochte grensregio s worden opgelost levert dat theoretisch in totaal een potentieel van beschikbare banen op voor inwoners aan de Nederlandse zijde van de grens met België en Duitsland 2. Investeren in grensoverschrijdende samenwerking is dus investeren in de toekomst (VNG, 2015). Samenwerking Overijssel-Gelderland-Duitsland Provincies Gelderland en Overijssel willen dan ook meer samenwerken met Noordrijn- Westfalen en Nedersaksen. Hiervoor is een kernteam samengesteld met provincie Gelderland als trekker. In het project worden bestaande samenwerkingsrelaties in beeld gebracht en waar mogelijk verstevigd. Het project zit in de fase van inventariseren om vervolgens een agenda te maken met onderwerpen en speerpunten. Onderdeel van de inventarisatiefase is het in beeld brengen van menselijk-economische relaties in het grensgebied (bij voorkeur kwantitatief). Gedacht kan hierbij worden aan woon-werkverkeer (pendel), wonen en verhuizen, koopstromen, goederenstromen, verkeersstromen, toerisme en cultuur. Feiten en cijfers grensgebied Overijssel Op verzoek van CMT Overijssel heeft team PD Beleidsinformatie in samenwerking met team BC Strategie/BCDOK op basis van bestaande onderzoeken een quickscan uitgevoerd van feiten en cijfers voor (de grensstreek van) Overijssel en Duitsland. Deze notitie beschrijft de resultaten. Hoofdstuk 2 gaat in op begrenzingen van het grensgebied. Hoofdstuk 3 beschrijft de aanpak en beschikbare bronnen. In hoofdstuk 4 worden per onderwerp de gevonden feiten en cijfers in de vorm van kernachtige statements gepresenteerd. Het gaat enerzijds om foto s van het Overijsselse deel en het Duitse deel en anderzijds om relatiestromen tussen beide gebieden. 1 Atlas van kansen; Ponds, van Woerkens en Marlet: atlas-van-kansen. 2 Optelling van de kansen voor de onderzochte Nederlandse grensregio s vanuit de Atlas van kansen. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 7

81 2 Afbakening grensstreek Overijssel grenst aan twee deelstaten van Duitsland. Het noordelijke deel van de provincie grenst aan Nedersaksen en het zuidelijke deel aan Noordrijn-Westfalen. Kaart 2-1 Ligging Duitse deelstaten ten opzichte van provincie Overijssel Bron: Provincie Overijssel, bewerking team Beleidsinformatie Als het over samenwerking gaat met Duitsland dan is een logische afbakening de samenwerkingsverbanden in de euregio. Voor het Overijsselse deel is dat de Euregio en voor het Gelderse deel ook de Euregio (aan de noordkant) en de Euregio Rijn-Waal (aan de zuidkant). Het gaat om 54 Nederlandse gemeenten (waarvan er 16 in Overijssel liggen) en 123 Duitse gemeenten, steden en Kreise (districten). Twee Nederlandse gemeenten zitten zowel in de Euregio als in Rijn-Waal, te weten: Montfertland en Oude- IJsselstreek. In bijlage 1 en 2 staan de namen van de deelnemende partners aan de Euregio en Euregio Rijn-Waal. 8 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

82 Kaart 2-2 Begrenzing grensgebied Overijssel-Gelderland op basis van Euregio en Euregio Rijn-Waal (2015) Bron: Website Euregio s, bewerking team Beleidsinformatie Als we naar de onderzoeken kijken met gegevens over de relatie met Duitsland en de grensstreek dan zijn er verschillende begrenzingen per bron. Zo onderscheidt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in een gezamenlijk arbeidsmarktonderzoek met Noordrijn-Westfalen een grensregio, een grensnabije regio en overig Nederland en voor Duitsland idem maar dan met overig deelstaat. In dit onderzoek (zie kaar 2-3) worden Twente, Achterhoek en Arnhem/Nijmegen tot de grensregio gerekend en de overige gebieden in Gelderland en Overijssel tot grensnabije regio (waaronder Hardenberg). Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 9

83 Kaart 2-3 Begrenzing grensstreek in onderzoek arbeidsmarkt in de grensregio s van Nederland en Noordrijn-Westfalen. Bron: CBS/IT.Noordrijn-Westfalen (2015) In andere onderzoeken zien we een ruimere begrenzing buiten Nedersaksen en Noordrijn-Westfalen (bijvoorbeeld bij goederenvervoer) of een kleinere begrenzing tot de grensgemeenten als Hardenberg, Twenterand, Tubbergen, Dinkelland, Losser, Enschede en Haaksbergen (bijvoorbeeld grensoverschrijdend koopgedrag van dagelijkse goederen). 10 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

84 3 Beschikbare bronnen Voor het in beeld brengen van menselijk-economische relaties in het grensgebied Overijssel-Duitsland is beperkt grensoverschrijdende vergelijkbare data beschikbaar. Zo is voor de Euregio geen Atlas van kansen gemaakt. Het Overijssels grensgebied is derhalve een witte vlek in de reeks Atlas van kansen. Meest dichtbij is de Atlas van kansen voor de grensregio Achterhoek-Borken die in 2012 is gepubliceerd. Er is grote behoefte aan goede data om economische ontwikkeling in het grensgebied te monitoren. In het bijzonder is er behoefte aan adequate statistieken over aan arbeid gerelateerde grensmobiliteit. Het CBS heeft begin 2015 dan ook een onderzoek afgerond naar de databehoefte ten aanzien van grenspendelaars van de vier Euregio s in het Duits-Nederlandse grensgebied. Dit in het kader van een breder project dat beoogt het versterken van de economie in de grensstreek door regionale grensoverschrijdende arbeidsmarkt- en onderwijsactiviteiten te ontplooien. Eén van de aandachtsgebieden betreft data. Als pilot is door het CBS en het statistische bureau Noordrijn-Westfalen een onderzoek uitgevoerd naar de arbeidsmarkt in de grensregio s van Nederland en Nordhein-Westfalen. Dit rapport verscheen in augustus 2015 en nemen we mee als bron in onze quickscan. Geselecteerde bronnen In deze quickscan maken we een Overijssels-Duitse uitsnede op basis van de volgende bronnen: Van Oort, F. et al. (2016). Ruimte geven aan economische vernieuwing. Arbeidsmobiliteit en skill-gerelateerdheid in Nederlandse regio s. Universiteit Utrecht, Expertisecentrum Stedelijke Dynamiek & Duurzaamheid I&O Research (2015a). Grensoverschrijdend kopen. Analyse grensoverschrijdende koopstromen. In opdracht van provincie Overijssel, november I&O Research (2015b). Kijken, kijken naar kopen. Koopstromenonderzoek Oost-Nederland, september PBL/CBS (2015). Arbeidsmarkt zonder grenzen. Planbureau voor de leefomgeving en Centraal Bureau voor de statistiek. PBL-publicatienummer: Den Haag. 21 juli Zie ook: CBS. CBS/IT.Noordrijn-Westfalen (2015). De arbeidsmarkt in de grensregio s van Nederland en Noordrijn-Westfalen. Centraal Bureau voor de Statistiek in samenwerking met Information und Technik Noordrijn-Westfalen. Geschäftsbereich Statistik, augustus 2015 VNG, Investeren in de grensregio s is investeren in de toekomst. Position paper van de Vereniging Nederlandse Gemeenten, mei CBS (2015). Kenmerken van werkende personen zonder inschrijving in Nederland en met binding met Duitsland of België Centraal Bureau voor de Statistiek, april CBS (2015). Databehoefte ten aanzien van grenspendelaars van de Euregio's in het Duits-Nederlandse grensgebied. Kenmerk EBH/SER. Centraal Bureau voor de statistiek, januari BZK (2014). Rapport Duitsland-reis. Onderzoek naar economische situatie en bestuurlijke hervormingen in Duitsland. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 30 november Movares (2013). Achterlandverbindingen door Gelderland en Overijssel. Een verkenning van functies en hun belang en relaties met het achterland. In opdracht van provincie Gelderland en provincie Overijssel. Trendbureau Overijssel (2012). Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland. Is de nationale grens slechts een historisch intermezzo? Eerste verkenning van trends in het economische verkeer tussen Nederland en Duitsland. Trendbureau Overijssel, maart Vrolijk, H. (2012). Wonen bij de oosterburen. Aan de rand of in het midden? Artikel in Geografie, april Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 11

85 . Atlas voor gemeenten (2012). Atlas van kansen voor de grensregio Achterhoek- Borken. Atlas voor gemeenten. Utrecht, 2012 NEA/TNO (2012). Goederenstromen provincie Overijssel. Rapport van Panteia\ NEA en TNO in opdracht van provincie Overijssel. Kenmerk R / /MGI/MDU. Zoetermeer, mei Atlas voor gemeenten (2012). Atlas van kansen voor de grensregio Achterhoek-Borken. Atlas voor gemeenten. Utrecht, Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

86 4 Feiten en cijfers De in hoofdstuk 3 genoemde bronnen zijn gescreend op feiten en cijfers voor de Overijssels-Duitse grensstreek. Omdat de bronnen niet altijd expliciet op het Overijsselse deel betrekking hebben, zullen de feiten en cijfers soms algemener zijn. Daar waar mogelijk wordt een Overijsselse vertaling gemaakt. 4.1 Economische situatie in Duitsland en Nederland Duitsland is 9,5 keer groter dan Nederland en heeft vijf keer zoveel inwoners. Het werkloosheidspercentage is er (met name in de grensgebieden) lager dan in Nederland. Duitsland is een van de weinige landen met economische groei tijdens de crisis. Relatief gezien heeft Nederland een hoger BBP per inwoner. Nederland investeert naar verhouding (als aandeel van het BBP) twee keer zoveel als Duitsland. Duitse instituten geven aan dat de economische groei in Duitsland groter had kunnen zijn als het land meer had geïnvesteerd. De economische prestaties verschillen (enorm) per deelstaat. Positief is de ontwikkeling met name in de zuidelijke deelstaten en minder rooskleurig in de oostelijke deelstaten. Noordrijn-Westfalen (18 miljoen inwoners) heeft met 22% het grootste aandeel in het BBP van Duitsland. De deelstaat heeft het moeilijk en een transitie is nodig van industriële naar kennismaatschappij. Nedersaksen (8 miljoen inwoners) heeft een aandeel van 9% in het BBP van Duitsland. Duitsland staat sinds de economische crisis van 2009 bekend om zijn relatief economische groei. Het is een van de weinige landen in Europa die economische groei had en op dit moment is het een van de wenige landen in Eurpa met een begrotingsevenwicht. Duitsland heeft een economische groei van meer dan 8% sinds de start van de crisis in Tabel Cijfermatige vergelijking Duitsland en Nederland, 2014 Duitsland Nederland Omvang land (km2) Aantal inwoners 80,8 mln 16,9 mln BBP mld 798 mld Economische groei 1,3% 0,9% Werkloosheid (juli 2015) 4,7% 6,8% Aantal deelstaten/provincies Aantal Kreise Aantal gemeenten Bron: CBS en Statistisch Bundesamt Duitsland is qua oppervlakte 9,5 keer zo groot als Nederland en qua inwonertal vijf keer zo groot. Het BBP is 4,5 maal zo hoog als van Nederland. Dus relatief gezien doet Nederland het als klein land helemaal niet slecht. Economisch gezien doet Duitsland het sinds de crisis van 2009 beter dan Nederland en de rest van Europa. Het werkloosheidspercentage per juli 2015 is in Duitsland 2,1 procentpunten lager dan in Nederland. In Nedersaksen is het werkloosheidspercentage iets lager dan gemiddeld in Duitsland. In Noordrijn-Westfalen is dat hoger maar ligt nog steeds onder het gemiddelde in Nederland. De werkloosheidspercentages in de Duitse grensgebieden zijn lager dan gemiddeld in Duitsland en de betreffende deelstaten: hoe dichter bij de grens des te lager de werkoosheidspercentages. In steden als Osnabrück, Münster en Essen liggen de werkloosheidspercentages overigens ruim boven het Duitse gemiddelde maar nog steeds onder het gemiddelde in Nederland. Vergelijken we Twente (met bovengemiddelde werkloosheid) met de twee aangrenzende Kreise (districten) dan ligt het werkloosheidspercentage in Twente zo n 3 procentpunten hoger. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 13

87 Tabel Economische groei in Duitsland en Nederland, (als % bbp) Gemiddelde Gemiddelde Duitsland 0,6 1,3 1,1-5,6 4,1 3,6 0,4 0,1 1,3 Nederland 1,2 1,5 2,1-3,3 1,1 1,7-1,6-0,7 0,9 Bron: OECD, november 2014 Economisch gezien lagen Duitsland en Nederland de eerste tien jaar van de 21ste eeuw niet zo ver uit elkaar, maar Duitsland heeft zich sneller hersteld van de crisis in Economische instituten in Duitsland zijn echter van mening dat de economische situatie beter had gekund. De economie is sinds 2009 met meer dan 8% gegroeid. Echter, sinds de start van de euro is de gemiddelde groei van 1999 tot ,3%. Dit is zeer gemiddeld ten opzichte van de rest van de Europese unie. Het Deutsche Institut für Wirtschaft (DIW) schrijft deze lage groei toe aan te weinig investeringen. De investeringsquote van de Duitse staat is procentueel een van de laagste van Europa. Opvallend is dat de Nederlandse overheid structureel meer investeert dan Duitsland (twee keer zoveel als % van het BBP) en het Europees gemiddelde (50% meer). Verschillen in economische groei deelstaten De verschillen in economische ontwikkeling van de verschillende deelstaten in Duitsland zijn groot. De economische groei en de productie van het BBP leunt sterk op een klein deel van Duitsland. De ontwikkeling van de deelstaten is met elkaar vergeleken aan de hand van 29 indicatoren op het vlak van: demografie, arbeidsmarktsituatie, concurrentie- en innovatievermogen, welvaart en sociale situatie. Hoe roder de kleur hoe beter de verwachting, hoe blauwer, hoe slechter. De positieve economische gebieden zijn geconcentreerd in de drie zuidelijke deelstaten Bayern, Baden-Württemberg en Hessen. Dit is al tien jaar zo. Kaart Economische prognoses per gemeente in Duitsland, 2013 Bron: Zukunftatlas Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

88 Noordrijn-Westfalen omschakelen naar kennismaatschappij In Noordrijn-Westfalen wordt nog altijd het grootste deel van het BBP (22%) geproduceerd; dit is vergelijkbaar met het BBP van Nederland. De deelstaat kampt echter met grote financiële problemen. Ze zitten in een transitiefase. Hun traditionele inkomstenbron uit kolen en staal wordt kleiner, door de energiewende. De regio moet nu de omschakeling maken van industriële naar kennismaatschappij. Nedersaksen heeft een aandeel van 9% in het BBP van Duitsland (vierde grootste aandeel). Bronnen BZK (2014). Rapport Duitsland-reis. Onderzoek naar economische situatie en bestuurlijke hervormingen in Duitsland. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 30 november Handelsverkeer Duitsland is de belangrijkste handelspartner voor Nederland en in bijzonder de aan Overijssel grenzende deelstaten Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen. Er liggen kansen voor machine- en apparatenbouw en veehouderij. Nederland heeft in absolute zin een behoorlijk groot handelsoverschot met Duitsland waarbij de export naar Noordrijn- Westfalen zeer bepalend is. De export naar Duitsland is in miljard euro. Agroproducten (bloemen en planten en groenten) en brandstoffen domineren de Nederlandse export. De import betreft vooral industriële producten (met name rollend materieel). Duitsland is veruit de belangrijkste handelspartner voor Nederland, waarbij ruim de helft van de export richting Duitsland naar de deelstaten Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen gaat. Over het handelsverkeer tussen Nederland en Duitsland wordt volgens de Trendbureaustudie nog overwegend gedacht in termen van eenrichtingsverkeer. Er zijn mogelijkheden voor grensoverschrijdende clustervorming, in het bijzonder voor branches met veel onderling grensverkeer. Voor Overijssel lijken deze mogelijkheden vooral in de machine en apparatenbouw en veehouderij te liggen. Een derde van de Nederlandse in- en uitvoer naar Europese landen komt voor rekening van Duitsland. in 2010 bedroeg de export naar Duitsland 90 miljard euro terwijl deze in 1995 nog 40 miljard euro bedroeg. Nederland heeft met Duitsland een behoorlijk handelsoverschot (3:2) maar dat heeft vrijwel uitsluitend met de export naar Noordrijn- Westfalen te maken. Noordrijn-Westfalen heeft in 2010 ruim 40% aandeel in de totale export van Nederland naar Duitsland. Nedersaksen heeft een aandeel van 11%. In de import heeft Noordrijn-Westfalen een kwart aandeel en Nedersaksen 9%. Agroproducten (vooral de eerste schakels in de agroketens) en brandstoffen domineren de Nederlandse export naar Duitsland. In de Duitse export naar Nederland domineren industriële producten. In Nederland en Nedersaksen is de agrosector relatief oververtegenwoordigd, maar er is een duidelijk verschil: Nederland is vooral sterk in de landbouwsector, terwijl in Nedersaksen de voedselverwerkende sector relatief sterk is. De handelsbalans van Noordrijn-Westfalen met Nederland is vergelijkbaar met die van Duitsland als geheel met Nederland d.w.z. de relatieve verhouding tussen in- en uitvoer. Het exportpakket van Noordrijn-Westfalen is veel evenwichter dan in Nederland en lijkt kennisintensiever. Zowel agrarische producten als minerale brandstoffen hebben te maken met een teruglopende vraag. De top 10 sectoren van Noordrijn-Westfalen hebben daar minder last van. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 15

89 Grafiek Top 10 van de meeste concurrerende producten van Nederland en Duitsland/Noordrijn-Westfalen(NRW) in de periode (export in % van de import) Top 10 Nederland Top 10 Duitsland bloemen en planten groenten e.d. minerale brandstoffen cacao en cacaoproducten kleding en kledingtoebehoren levende dieren zeep, wasmiddelen de overheid heeft de waterafvoer instrumenten dierlijke en plantaardige rollend materieel meubels incl. verlichtingstoestellen gereedschap, eetbestek e.d. zout, zwavel en bouwmaterialen glas en glaswerk diverse werken van onedele metalen werken van edel en staal papier- en kartonwerken machines en apparaten e.d. kleur- en verfstoffen e.d Nederland ->Duitsland Nederland -> NRW Duitsland->Nederland NRW-> Nederland Bron: IT. Noordrijn-Westfalen Bronnen Trendbureau Overijssel (2012). Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland. Is de nationale grens slechts een historisch intermezzo? Eerste verkenning van trends in het economische verkeer tussen Nederland en Duitsland. Trendbureau Overijssel, maart Investeren Nederland is met een kwart van alle buitenlandse investeringen veruit de grootste buitenlandse investeerder in Duitsland. In 2009 werd ruim 110 miljard euro door Nederland geïnvesteerd tegen 55 miljard investeringen van Duitsland in Nederland. In absloute zin een behoorlijk groot positief saldo op de investeringsbalans. Nederland investeert relatief veel in Noordrijn-Westfalen, zoals ook een relatief groot gedeelte van de export naar die deelstaat gaat. In Nedersaksen daarentegen zijn de Nederlandse investeringen relatief gering, vergeleken met de export en met het bevolkingsaandeel. Betrekkelijk veel is vanuit Nederland geïnvesteerd in de deelstaten Hamburg en Hessen. In relatieve zin is het aandeel Nederlandse investeringen in beide deelstaten vergelijkbaar: 32% in Nedersaksen en 35% in Noordrijn-Westfalen. 16 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

90 Grafiek Aandeel Europese Unie (EU) en Nederland in buitenlandse investeringen in Duitsland, Noordrijn-Westfalen (NRW) en Nedersaksen (%) NRW Niedersachsen Duitsland EU-totaal Nederland Bron: Deutsche Bundesbank In de periode zijn de investeringen toegenomen met name door grotere investeringen en in mindere mate in termen van aantal betrokken bedrijven en werknemers. In 2008/2009 investeerde Nederland vooral in de industrie (37%), dochterondernemingen (13%), vervoer en communicatie (12,4%) en autohandel en -reparatie (12%). Binnen de industrie werd door Nederland in 2008/2009 met name geïnvesteerd in de chemie (9,3%) en machinebouw (4,7%) in Duitsland. Bronnen Trendbureau Overijssel (2012). Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland. Is de nationale grens slechts een historisch intermezzo? Eerste verkenning van trends in het economische verkeer tussen Nederland en Duitsland. Trendbureau Overijssel, maart Wonen aan de grens Overijssel heeft minder Duitse inwoners dan gemiddeld in Nederland. Per 1 januari 2015 hebben inwoners in Overijssel een Duitse nationaliteit. 80% van de Duitsers woont in Twente en met name in Enschede. Het aandeel Duitsers is het hoogst in de grensgemeenten Enschede, Losser en Dinkelland. Vanaf 2005 was er een flinke groei in het aantal Duitsers in Overijssel. Vanaf 2012 is er sprake van een afname met name in Enschede en in mindere mate in Deventer en Zwolle. Eind 90 werd niet werk maar wonen de belangrijkste reden voor Nederlanders om de grens over te steken. De Nederlanders die de afgelopen jaren naar Duitsland emigreerden, houden het dicht bij huis, terwijl de Duitsers juist steeds verder weg in Nederland zijn gaan wonen. Ruim Duitse inwoners in Overijssel, concentratie in Enschede Per 1 januari 2015 wonen inwoners in Overijssel met een Duitse nationaliteit. Het overgrote deel (bijna 80%) woont in Twente. Van alle gemeenten in Overijssel heeft Enschede veruit de meeste Duitse inwoners: bijna Daarmee is de Twentse stad goed voor 50% van alle Duitse inwoners in Overijssel. Daarnaast hebben Deventer, Hengelo en Zwolle in absolute zin veel Duitse inwoners, maar het aandeel ligt wel 8-9 keer lager dan in Enschede. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 17

91 Grafiek Ontwikkeling aantal Duitse inwoners in Nederland, Twente en West-Overijssel, (index 2005=100) Nederland Twente West-Overijssel Bron: CBS, bewerking team Beleidsinformatie Enschede, Losser en Dinkelland hoogste aandeel Duitse inwoners Het aandeel inwoners in Overijssel met een Duitse nationaliteit ligt met 0,3% iets lager dan het landelijke gemiddelde van 0,4%. In Twente is het aandeel met 0,5% hoger. Van alle gemeenten in Overijssel hebben Enschede (1,3% aandeel), Losser (0,6% aandeel) en Dinkelland (0,4% aandeel) het hoogste aandeel inwoners met een Duitse nationaliteit. Flinke groei Duitse inwoners vanaf Laatste drie jaar afname Vanaf 2005 is het aantal Duitse inwoners in Overijssel flink toegenomen. In 2005 woonden er ruim inwoners met een Duitse nationaliteit. Dit aantal nam tot en met 2012 toe met bijna inwoners (+55%). Met name Enschede en in mindere mate Deventer en Zwolle zijn bepalend voor de absolute groei. Na 2012 zien we een daling van het aantal Duitse inwoners met 12% tot een niveau van per 1 januari In de laatste drie jaar namen Enschede en Deventer samen 80% van de afname van ruim 500 Duitse inwoners voor hun rekening. Mogelijk houdt dit verband met het afschaffen van het collegegeld aan universiteiten in Noordrijn-Westfalen (2011) en Niedersachsen (2014) waardoor studeren in eigen land aantrekkelijker is geworden. Veel jonge Duitsers in studentensteden Enschede en Deventer Overijssel heeft relatief veel jonge Duitse inwoners. Landelijk is het aandeel jarige Duitse inwoners 28% terwijl dat in Overijssel 41% is. Opvallend is dat de studentensteden Enschede (63%) en Deventer (42%) relatief veel jonge Duitse inwoners heeft hetgeen mogelijk verband houdt met de aanwezigheid van onderwijsinstellingen in die steden. Zwolle is derde gemeente in Overijssel met een aandeel van 30%. 18 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

92 Kaart Duitse inwoners en toe- of aaname hiervan in Overijssel per gemeente, 2015 (aantal en %) Bron: CBS Wonen en werken Er is vanaf ongeveer 2005 een sterke toename van het aantal Nederlanders dat in Duitsland woont, terwijl ook de omgekeerde stroom is gegroeid maar dan in iets mindere mate. Vanaf het eind van de jaren 90 werd niet werk maar wonen de belangrijkste reden voor Nederlanders om de grens met Duitsland over te steken. Wonen in Duitsland en (blijven) werken in Nederland is sindsdien het dominante patroon. Deze emigratiegolf is oorspronkelijk vooral gebaseerd op economische motieven en lijkt in 2011 over haar hoogtepunt heen. De meeste Duitse Nederlanders wonen al betrekkelijk lang in Duitsland en over het hele land verspreid, al is er wel een voorkeur voor de deelstaten Nedersaksen en Noordrijn- Westfalen. Ze lijken goed geïntegreerd in de Duitse samenleving. In potentie vertegenwoordigen zij een vorm van sociaal kapitaal, dit kan volgens de Trendbureaustudie beter benut worden om de economische integratie tussen Nederland en Duitsland een stap verder te brengen. Het rapport geeft niet aan hoe. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 19

93 Volgens het Compendium voor de Leefomgeving is het aantal Nederlanders dat in Duitsland woont met 16% gestegen in de periode Tabel Nederlanders in Duitsland, en Duitsers in Nederland, (aantal x1.000) Nederlanders in Duitsland Duitsers in Nederland grensstreek grens- totaal overig totaal streek overig Bron: CPB In de periode zijn er meer mensen vanuit Nederland in het Duitse gedeelte van de EUREGIO gaan wonen. In 2009 keerde dit om. Het lijkt er volgens de trendbureaustudie op dat Nederlanders die midden tussen de Duitsers wonen, betrekkelijk weinig problemen ondervinden op de Duitse arbeidsmarkt. Bronnen Trendbureau Overijssel (2012). Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland. Is de nationale grens slechts een historisch intermezzo? Eerste verkenning van trends in het economische verkeer tussen Nederland en Duitsland. Trendbureau Overijssel, maart Vrolijk, H. (2012). Wonen bij de oosterburen. Aan de rand of in het midden? Artikel in Geografie, april CBS. Bevolkingsstatistiek. 4.5 Grensoverschrijdend woon-werkverkeer Veel meer mensen pendelen voor werk van Duitsland naar Nederland dan omgekeerd. Deze ongelijkheid kan volgens het CBS en IT.Noordrijn-Westfalen ten dele teruggevoerd worden op de grotere flexibiliteit van de Nederlandse arbeidsmarkt en de gunstigere woonomstandigheden in Duitsland. De inkomende pendel vanuit Duitsland is sinds 2008 echter wel met 20% afgenomen, ook in Twente is een afname zichtbaar. De uitgaande pendel is in deze periode met 12% afgenomen. Grenspendelaars 3 blijken veel vaker in de industrie, bouw, en vervoer en opslag te werken dan in de diensten. Dit beeld is aan het veranderen. Sinds 2008 is een toename zichtbaar in het aandeel grenspendelaars dat werkzaam is in de dienstensector. Inkomende pendel Het totale aantal werknemers dat in 2012 vanuit Duitsland voor werk naar Nederland pendelt, bedraagt Een groot deel van de inkomende pendel bestaat uit Nederlanders die in het buitenland wonen, maar nog altijd in Nederland werken. Nederlanders maken 39 procent uit van het totale aantal pendelaars vanuit Duitsland. Het aantal pendelaars vanuit Duitsland is tussen 2008 en 2012 met 20% afgenomen. De inkomende pendel is in de periode in absolute aantallen, maar ook ten opzichte van de totale werkgelegenheid afgenomen. De meeste Duitsers werken in Arnhem-Nijmegen en in Zuid- en Noord-Limburg. Vooral in de regio s Arnhem-Nijmegen, Twente, Zuid-Limburg en Noordoost-Noord-Brabant is het aantal Duitse pendelaars tussen 2008 en 2012 afgenomen. 3 We spreken van grenspendel als een werknemer zijn woonplaats heeft in het ene land en zijn baan in het andere. Het gaat daarbij om twee groepen: Inkomende pendel: alle personen die wonen in Duitsland en werken in Nederland Uitgaande pendel: alle personen die wonen in Nederland en werken in Duitsland 20 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

94 Van de Duitsers die naar Nederland pendelen, heeft 30 procent een baan via een uitzendbureau, oftewel werknemers. Ten opzichte van 2008 is dat een daling van 63%. Kaart Inkomende pendel naar Nederland per COROP, 2012 Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Grenspendelaars zijn sinds 2008 meer gaan werken in de dienstensector. Dit is in lijn met de ontwikkeling van het aantal werknemers in Nederland in totaal. Ook voor hen geldt dat het aandeel werknemers in de industrie en bouw afneemt en in de dienstensector toeneemt. Inkomende pendel Overijssel Zoomen we in op de inkomende pendel in het grensgebied Overijssel-Gelderland, dan blijkt dat er op 31 december personen in loondienst zijn met een binding met Duitsland. Het merendeel (18.230) woont in Duitsland en werkt in Nederland en 39% heeft de Duitse nationaliteit. Niet bekend is uit welk deel van Duitsland deze Duitse pendelaars komen. Van alle gemeenten in de grensstreek heeft gemeente Enschede veruit het grootste aantal personen in loondienst dat in Duitsland woont: bijna personen waarvan 40% de Duitse nationaliteit heeft. In de gemeente Enschede werkt ruim 27% van alle Duitse werknemers in de grensstreek. Gemeente Nijmegen is met personen de tweede gemeente met de meeste Duitse medewerkers in loondienst binnen de gemeentegrenzen. Ook Hengelo heeft binnen haar grenzen met personen veel in Duitsland woonachtige werknemers. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 21

95 Kaart In Duitsland wonende werknemers in loondienst in de grensstreek per 31 december 2012 (aantal) Bron: CBS, bewerking team Beleidsinformatie Uitgaande pendel Bijna pendelaars gaan dagelijks vanuit Nederland voor hun werk naar Duitsland, terwijl de pendelstroom in omgekeerde richting bijna vijf keer zo groot is. Bovendien is het aantal pendelaars dat in Duitsland werkt sinds 2008 afgenomen met 12 procent. Deze afname staat in contrast met de groei van bijna 3 procent van de totale werkgelegenheid in Duitsland in die periode. Van alle werknemers die vanuit Nederland in Duitsland werken heeft de grootste groep de (ruim 5.000) Nederlandse nationaliteit. 22 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

96 Grafiek Uitgaande pendel in Nederland, (personen x1.000) Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Van de Nederlandse pendelaars die in Duitsland werken, is 78 procent werkzaam in het grensgebied in de deelstaten Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen. De districten (Kreise) met de meeste Nederlandse pendelaars zijn de stadsgewesten Aken, Kleve, Borken, Heinsberg en Viersen (alle in Noordrijn-Westfalen) en het graafschap Bentheim (in Nedersaksen). Ten opzichte van 2008 is deze pendel naar Duitsland gemiddeld met 6 procent afgenomen. Kaart Uitgaande pendel van Nederlanders naar België en Duitsland, per regio, 2012 (%) Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Nederlanders die naar Duitsland pendelen werken relatief meer in de bouw, de groothandel en de vervoer en opslag. In Duitsland werkt een kwart van de Nederlandse Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 23

97 pendelaars in de industrie, ongeveer vergelijkbaar met het aandeel voor alle werknemers in Duitsland. Van hen werkt de grootste groep in de machine- en metaalbouw en de voedingsmiddelenindustrie. Kaart Uitgaande pendel uit Nederland naar Duitsland per sector, (?) Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Ondanks de daling van de pendel van Nederlanders naar Duitsland in de periode , zijn er wel enkele sectoren waar in 2012 meer Nederlanders werken dan in Meer Nederlanders zijn in Duitsland via een uitzendbureau aan het werk, en meer Nederlandse grenspendelaars zijn in de overige commerciële diensten gaan werken. Ook in de groothandel, landbouw en in vervoer en opslag is hun aandeel licht gestegen. Pendel van en naar Noordrijn-Westfalen Meer dan twee keer zoveel werkenden pendelden van Noordrijn-Westfalen naar Nederland als van Nederland naar Noordrijn-Westfalen Personen pendelden in 2012 vanuit hun woonplaats in Noordrijn-Westfalen en kruisten de Duits-Nederlandse grens om hun werkplek in Nederland te bereiken. Dit komt overeen met 60 procent van alle pendelaars uit Duitsland die in Nederland werkten. In tegengestelde richting - van Nederland naar Noordrijn-Westfalen pendelden werknemers. Deze ongelijkheid kan ten dele teruggevoerd worden op de grotere flexibiliteit van de Nederlandse arbeidsmarkt en de gunstigere woonomstandigheden in Duitsland. Alle grenspendelaars werken bij voorkeur in de buurt van de grens. De bereidheid om wat verder van de grens te werken is bij pendelaars afkomstig uit Noordrijn-Westfalen groter dan bij de pendelaars uit Nederland. 24 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

98 Kaart Grenspendelaars naar plaats van werken, 2012 (??) Bron: De arbeidsmarkt in de grensregio s van Nederland en Noordrijn-Westfalen, CBS (2015) Kijken we naar werknemers die in Duitsland wonen en in de Nederlandse grensregio werken, dan zijn vier grote pendelstromen te zien: Naar Arnhem/Nijmegen pendelden personen, naar Noord-Limburg 5.100, naar Zuid-Limburg en naar Twente elk procent van de pendelaars uit Duitsland hadden de Duitse nationaliteit. 54 procent van de pendelaars uit Nederland hadden de Nederlandse nationaliteit. Bronnen PBL/CBS (2015). Arbeidsmarkt zonder grenzen. Planbureau voor de leefomgeving en Centraal Bureau voor de statistiek. PBL-publicatienummer: Den Haag. 21 juli Zie ook: CBS. CBS/IT. Noordrijn-Westfalen (2015). De arbeidsmarkt in de grensregio s van Nederland en Noordrijn-Westfalen. Centraal Bureau voor de Statistiek in samenwerking met Information und Technik Noordrijn-Westfalen. Geschäftsbereich Statistik. Augustus 2015 CBS (2015). Kenmerken van werkende personen zonder inschrijving in Nederland en met binding met Duitsland of België Centraal Bureau voor de Statistiek, april Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 25

99 4.6 Arbeidsmarkt De landsgrens tussen Nederland en Duitsland vormt nog altijd een grote barrière voor de arbeidsmarkt. Er is geringe grensoverschrijdende pendel. Slechts 9,4% van de (berekende) potentieel beschikbare banen in Nederland wordt benut door personen die wonen in de Duitse grensstreek (lees: aan de Duitse zijde). Andersom is dat 1,6%. Nederlanders werken dus veel minder vaak in de Duitse grensstreek dan Duitsers in de Nederlandse grensstreek. Bovendien is een aanzienlijk deel van hen oorspronkelijk afkomstig uit het land waar men werkt en heeft men waarschijnlijk niet vanwege de arbeidsmarkt besloten te gaan pendelen over de grens. Het wegnemen van het grensbarrières leidt in de Nederlandse gemeenten in Oost-Nederland tot een minder grote toename in het aantal bereikbare banen in vergelijking tot Zuid-Nederland. Een belangrijke reden hiervoor is dat de Duitse regio s die grenzen aan bijvoorbeeld de Achterhoek en Twente veel minder sterk verstedelijkt zijn dan de Duitse regio s die grenzen aan Limburg. De toename in aantal banen voor inwoners van Overijssel zou vooral in de bouw, industrie en delfstoffen en consumentendiensten plaatsvinden. Voor bedrijven wordt de arbeidsmarkt vergroot d.w.z. meer geschikte werknemers kunnen worden bereikt. Vooral de chemische bedrijfstakken in Twente lijken gebaat bij het wegnemen van de grensbarièrs. De verwachting is dat Twentse bedrijven overigens niet sterk zullen profiteren door de beperkte verstedelijking in het Duitse grensgebied en de bedrijvenstructuur in Twente. Daar waar de andere hoofdstukken gaan over feiten, is dit hoofdstuk over arbeidsmarkt vooral gebaseerd op modelberekeningen. Allereerst wordt de daadwerkelijke pendel (zie paragraaf 4.5) vergeleken met de (berekende) potentiele pendel zonder grens: in hoeverre worden potentieel bereikbare banen daadwerkelijk benut? Ten tweede wordt op basis van modelberekening een inschatting gemaakt van de toename van het aantal bereikbare banen en kansrijke sectoren als de grenzen wegvallen. Het gaat dan om de kansen van werknemers om banen te vinden en kansen voor bedrijven om werknemers te vinden. Benutting bereikbare banen beperkt Richting Nederland vindt ruim 90 procent van de potentiële pendel 4 niet plaats, en vanuit Nederland zelfs ruim 98 procent niet. De beperkte omvang van de bestaande grensoverschrijdende pendel hangt niet samen met het geringe aantal inwoners of beschikbare banen in de regio s langs de grens. Er zijn genoeg mogelijkheden voor grenspendel, maar deze worden op dit moment nauwelijks benut. Ook het grote verschil in omvang tussen de inkomende en uitgaande pendelstromen komt niet voort uit een beperkter aanbod aan banen in de Duitse grensregio s. De potentiële pendelstroom van Nederland naar Duitsland is zelfs groter dan die van Duitsland naar Nederland. Dit geldt voor heel Nederland en Duitsland en kan regionaal verschillen. Tabel Vergelijking daadwerkelijke en potentiële pendelstromen tussen drie landen, 2012 Potentieel zonder grens Aantal grenspendelaars Percentage Inkomende pendel Van Duitsland naar Nederland % Idem gecorrigeerd % Uitgaande pendel Van Nederland naar Duitsland % Idem gecorrigeerd % Bron: CBS, LISA, IAB, RSZ 2014 en afstandenmatrix Omnitrans De potentiële pendel is het verschil tussen het aantal banen dat binnen een acceptabele woon-werk reisafstand bereikbaar is binnen het eigen land (gesloten grens) en het aantal bereikbare banen dat bereikbaar is bij een volledig open grens. Dit geeft inzicht in hoeveel extra potentiële banen er vanuit elke grensregio bereikbaar zijn als het voor inwoners net zo eenvoudig zou zijn om in regio s aan de andere kant van de grens te werken als in regio s in eigen land. Hierbij is rekening gehouden met geschiktheid voor werknemers uit verschillende sectoren bijvoorbeeld via omscholing. Verondersteld is dat geen enkele factor die nu de grenspendel belemmert nog een rol speelt. 26 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

100 Deze cijfers geven een overschatting van het aantal pendelaars vanuit Duitsland naar Nederland en een onderschatting van het aantal pendelaars naar Duitsland. In de Duitse grensstreek wonen veel Nederlanders die hun baan in Nederland hebben gehouden. Als hiervoor wordt gecorrigeerd dan is benutting van Duitsland naar Nederland met 6,3% lager. Andersom zijn Nederlanders in Duitsland gaan wonen vanwege hun baan daar. Als deze worden meegerekend dan is de benutting van Nederland naar Duitsland met 1,9% iets hoger. Beperkte toename beschikbare banen voor Overijsselaars Het wegnemen van het grenseffect leidt echter niet overal tot een even grote toename van het aantal bereikbare 5 banen: door verschillen in de mate van verstedelijking en de sectorsamenstelling is er in sommige grensregio s veel meer potentie voor het vergroten van de regionale arbeidsmarkt dan elders. Het aantal bereikbare banen neemt het sterkst toe in de regio s die zich het dichtst bij de grens bevinden, maar de omvang van die toename verschilt aanzienlijk per grensregio. Kaart Toename bereikbare banen bij volledig open en gesloten grensen, 2012 (% en aantal) Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Voor alle regio s binnen 25 kilometer van de Nederlandse grens is een relatieve en absolute toename zichtbaar in het aantal bereikbare banen als de grens van gesloten naar volledig open zou gaan. De regio s met de grootste relatieve toename in het aantal 5 Bereikbaar is hier gedefinieerd als het aantal potentiële banen dat bereikbaar is vanuit een bepaalde regio, rekening houdend met hoe ver werknemers bereid zijn te reizen voor werk. De bereidheid tot reizen voor het werk afgeleid uit de daadwerkelijke pendelstromen tussen Nederlandse gemeenten. Daarnaast gaan we ervan uit dat mensen maximaal 100 kilometer willen reizen tussen hun woon- en werkplaats. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 27

101 bereikbare banen zijn regio s met een vrij perifere ligging binnen het eigen land die grenzen aan meer verstedelijkte gebieden over de grens. Het wegnemen van het grenseffect leidt volgens het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in de Nederlandse gemeenten in Oost-Nederland tot een minder grote toename in het aantal bereikbare banen. Een belangrijke reden hiervoor is dat de Duitse regio s die grenzen aan bijvoorbeeld de Achterhoek en Twente veel minder sterk verstedelijkt zijn dan de Duitse regio s die grenzen aan Limburg. Economische activiteiten concentreren zich in stedelijke gebieden: de afwezigheid van steden in het Duitse grensgebied binnen een pendelafstand van Overijssel, maakt dat het aantal beschikbare banen en werknemers voor Overijssel beperkt is. Neemt niet weg dat er wel kansen zijn en dat zowel de Overijsselse grensstreek als die in Duitsland in potentie beide kunnen profiteren van een grotere arbeidsmarkt. Op basis van de PBL-studie kan de conclusie worden getrokken dat meer banen beschikbaar worden voor Duitsers die aangrenzend aan Overijssel wonen dan voor inwoners van Twente. Dit omdat Twente in tegenstelling tot de Duitse grensstreek relatief sterk urbaan is. Binnen Duitsland neemt in relatieve zin het aantal bereikbare banen het sterkst toe in het graafschap Bentheim (156 procent). Deze weinig verstedelijkte Duitse regio grenst aan de Nederlandse gemeenten Almelo, Enschede en Emmen, waar relatief gezien meer banen zijn geconcentreerd. De zeer lage mate van verstedelijking in regio Bentheim maakt echter dat al een kleine toename in het absolute aantal bereikbare banen resulteert in een hoge relatieve toename. Hetzelfde geldt voor de gemeente Dinkelland die in relatieve zin lijkt te profiteren van extra banen in Duitsland. In absolute aantalenl gaat het in de noordelijke districten van Duitsland om veel minder extra banen dan in het meer zuidelijk gelegend Noordrijn-Westfalen. Dat neemt niet weg dat er wel kansen zijn. Alhoewel de arbeidsmarkt regionaal is (op Twents niveau) lijken met name Losser, Enschede en Haaksbergen in abslute zin het meest te profiteren. Extra banen in bouw, industrie en consumentendiensten Als twee regio s aan beide zijden van de grens sterk verschillen in sectorsamenstelling, zal het wegnemen van het grenseffect tot een minder sterke vergroting van de regionale arbeidsmarkt leiden. Werknemers uit de grensregio s kunnen niet zomaar aan de slag over de grens: dit is alleen een optie als de kennis en vaardigheden van de sector waarin zij werkten ook van nut zijn voor potentiële banen over de grens. In de gemeenten in de noordelijke en oostelijke provincies van Nederland is een groot aandeel van de over de grens beschikbare banen geschikt voor werknemers uit de industrie en delfstoffen. De toename in aantal banen voor inwoners van Overijssel zou vooral zitten in de bouw, industrie en delfstoffen (noordelijk deel van Overijssel) en consumentendiensten. 28 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

102 Kaart Geschikte banen die over de grens bereikbaar zijn, per sector, 2012 Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 29

103 Bron: Arbeidsmarkt zonder grenzen, PBL (2015) Twentse chemie profiteert van extra werknemers door grotere arbeidsmarkt Naast extra banen voor Overijsselaars profiteren ook Overijsselse bedrijven van een grotere arbeidsmarkt d.w.z. in een groter gebied kunnen geschikte werknemers gevonden worden. Van Oort et al. concluderen in hun onderzoek echter dat Twentse bedrijven niet heel sterk profiteren van het eventueel wegvallen van de grens met Duitsland. In Twente zijn vooral bedrijfstakken in de chemie (overige chemie, basischemie en landbouwchemicaliën) gebaat bij een groter arbeidsmarkt. Dit sluit aan bij de specialisatie van de regio in de chemie. Maar ook bedrijfstakken waar Twente minder sterk in is profiteren, zoals de logistiek (opslag, maar ook goederen vervoer via de lucht en over het water) en financiële diensten (niet-financiële holdings, financiële intermediairs, beurshandel en verzekeringen). Maar zowel logistiek als financiële diensten 30 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

104 zijn geen bedrijfstakken waar Twente in is gespecialiseerd. Bovendien maakt de beperkte verstedelijking aan de Duitse kant van de grens dat Twente niet heel sterk profiteert van het eventueel wegvallen van de grens met Duitsland: voor de bedrijfstakken die hier het meeste baat bij hebben gaat het potentieel om een toename van 15 tot 10 procent van de werknemers die vanuit Twente bereikt kan worden. Bronnen PBL/CBS (2015). Arbeidsmarkt zonder grenzen. Planbureau voor de leefomgeving en Centraal Bureau voor de statistiek. PBL-publicatienummer: Den Haag. 21 juli Zie ook: CBS Van Oort, F. et al. (2016). Ruimte geven aan economische vernieuwing. Arbeidsmobiliteit en skill-gerelateerdheid in Nederlandse regio s. Universiteit Utrecht, Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 31

105 4.7 Koopstromen in het grensgebied In de periode is er een sterke toename van het kopen over de grens. In 2015 zorgden Duitse kopers voor een omzet van 154 miljoen euro in Overijssel, met name in de Twentse grensgemeenten waarvan 40% in Enschede. Twee derde van de Duitse omzet in de grensstreek komt vanuit Gronau, Nordhorn, Ahaus en Schüttorf. Nederlandse kopers zorgden in Duitsland voor een omzet van 74 miljoen waarbij Gronau, Nordhorn en Uelsen de grootste trekkers zijn. Per saldo een positief koopstromensaldo: Duitsers kopen per saldo twee keer meer in Overijssel dan andersom. Duitsers komen met name naar de Nederlandse grensgemeenten vanwege de aankoop van dagelijkse boodschappen, bloemen & planten (en tuinartikelen) en kleding. Buiten de grensgemeenten komt men ook voor woninginrichting (IKEA in Hengelo). De Nederlandse consumenten gaan wat vaker over de grens voor woninginrichting en voor kleding dan de Duitse consumenten. De ruimere openingstijden en zondagoriëntatie aan Overijsselse zijde zijn positief voor Duitse koopstromen naar onze provincie. Overijsselaars gaan met name de grens over voor dagelijkse boodschappen en kleding. Het prijsniveau vormt het belangrijkste bezoekmotief. Sterke toename kopen over de grens De uitgaven over de grens (toevloeiing) vanuit Duitsland naar Nederland zijn tussen 2010 en 2015 toegenomen. De groei is het sterkst bij de dagelijkse artikelen, maar ook in de niet-dagelijkse artikelen is een groei zichtbaar (zeker wanneer ook rekening wordt gehouden met de ook in Duitsland afgenomen consumentenbestedingen in de nietdagelijkse sector de afgelopen jaren). Andersom is van Nederland naar Duitsland ook sprake van een toename van uitgaven over de grens (afvloeiing) naar Duitsland. Per saldo is er sprake van een positief koopstromensaldo; er komt meer binnen dan er uitgaat. Kaart Begrenzing grensgebied Nederland en Duitsland, 2015 Bron: I&O Research (2015a) 32 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

106 Grafiek Toevloeiing vanuit en afvloeiing naar Duitsland, 2010 en 2015 (miljoen ) Afvloeiing dagelijks niet dagelijks Bron: I&O Research (2015a) Toevloeiing vanuit Duitsland naar Overijssel: 154 miljoen Meeste Duitse omzet in Nederlandse grensgemeenten In Overijssel bedraagt de uit Duitsland afkomstige omzet in 2015 bijna 154 miljoen euro waarbij 82% ten goede komt aan de grensgemeenten in Overijssel. Alleen al Enschede neemt 40% van de totale toevloeiing naar Overijssel in 2015 voor haar rekening. Daarnaast profiteren ook de kleinere gemeenten Dinkelland, Losser en Haaksbergen. In de rest van Twente komt 16% van de Duitse omzet (met name Hengelo met Plein Westermaat), in overig Overijssel 2%. Twee derde Duitse omzet uit Gronau, Nordhorn, Ahaus en Schüttorf Duitsers komen met name naar de grensgemeenten vanwege de aankoop van dagelijkse boodschappen, bloemen & planten (en tuinartikelen) en kleding. Het zijn vooral inwoners van Gronau, Nordhorn, Ahaus en Schüttorf die zorgen voor twee derde van de omzet in de grensgemeenten. In de branche woninginrichting gaat een relatief groot deel van de bestedingen naar Twentse gemeenten buiten het (onmiddellijke) grensgebied. Daarvan gaat het leeuwendeel naar Westermaat Plein in Hengelo en Woonpromenade Van Gils in Oldenzaal. De branche woninginrichting is het grootst in Twente, buiten het grensgebied. Bestedingen door Duitsers vanaf 2010 ruim anderhalf keer groter Ten opzichte van 2010 zijn de bestedingen vanuit het Duitse grensgebied zeer sterk gestegen. De totale bestedingen in Twente zijn toegenomen met een factor 1,6 en voor de Nederlandse grensgemeenten zelfs met 1,7. Ook in 2010 was Plein Westermaat een belangrijke aankooplocatie voor woninginrichting. Dit is sindsdien licht toegenomen. De bestedingen bij Woonpromenade Van Gils in Oldenzaal waren in 2010 ongeveer even groot als in Productgerichtheid, ruimere openingstijden, nabijheid en bereikbaarheid werken mee De toegenomen toevloeiing komt voor een deel doordat de oriëntatie productgericht is. Men komt met een speciaal doel de grens over (koffie, medicijnen zonder doktersrecept, etcetera). Ook de ruimere openingstijden (onder andere zondagopenstelling) hebben de toevloeiing versterkt. Ook nabijheid en bereikbaarheid spelen een rol. En wellicht geeft de mate waarin Nederlanders in Duitsland wonen nog een extra zetje aan de toevloeiing vanuit Duitsland. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 33

107 Grafiek Bestedingen vanuit en naar Duitsland, 2015 (miljoen euro) Enschede 62 Dinkelland 37 Losser 14 Haaksbergen 9 Hardenberg Tubbergen 1 3 overig Twente 25 overig Overijssel Bron: I&O Research (2015a) vanuit Duitsland naar Duitsland Ruime openingstijden en zondagoriëntatie trekken Duitsers Nog altijd geldt dat men in Duitsland in vergelijking met Nederland meer terughoudend is ten aanzien van zondagopenstelling van winkels. Een (verdere) verruiming wordt niet op korte termijn verwacht in Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen. Mede vanuit dit perspectief kunnen grenssteden als Enschede goed profiteren van de ruime openingsmogelijkheden en de zondagoriëntatie van Duitsers. Afvloeiing van Overijssel naar Duitsland: 74 miljoen in 2015 Duitsers kopen per saldo twee keer meer in Overijssel dan andersom Tegenover de opgelopen toevloeiing staat ook een toegenomen afvloeiing vanuit Nederland naar Duitsland. Zo is bijvoorbeeld de afvloeiing in de dagelijkse sector ook verdubbeld. Vanuit Nederland richt de afvloeiing zich vooral op Gronau en Nordhorn. Waar in zijn algemeenheid geldt dat de ruimtelijke koopstromen mede door internet kleiner zijn geworden (minder afvloeiing/toevloeiing naar fysieke winkellocaties) zijn de grensoverschrijdende koopstromen dus wel groter geworden. Per saldo is er sprake van een positief koopstromensaldo: er komt meer binnen dan dat er uitgaat. Vooral in de dagelijkse sector lijkt een omslag zichtbaar van geen positief saldo naar een relatief groot toevloeiingsoverschot. Bestedingen in Duitsland vanaf 2010 met 60% toegenomen De totale bestedingen namen toe met bijna 60 procent. Groei zat met name in de dagelijkse boodschappen en minder in de niet-dagelijkse aankopen. Ten opzichte van 2010 is het bestedingsaandeel voor woninginrichting in de bestedingen in Duitsland gedaald. Grensgemeenten in Twente zorgen voor 62% van de Overijsselse afvloeiing Inwoners van Overijssel deden in 2015 voor bijna 74 miljoen euro aankopen in Duitsland waarbij 62% vanuit de Overijsselse grensgemeenten. Twente heeft een aandeel van 21% in de afvloeiing naar Duitsland en de rest van Overijssel 16%. De bestedingen vanuit Twente en vanuit de grensgemeenten in Twente zijn ten opzichte van 2010 sterk gestegen. 34 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

108 Gronau, Nordhorn en Uelsen in trek bij Nederlandse kopers Overijsselaars gaan met name de grens over voor dagelijkse boodschappen en kleding. Voor de dagelijkse artikelen zijn de inwoners van Twente vooral gericht op Gronau (42%) en in mindere mate op Nordhorn (17%). Uelsen is alleen vanuit de grensgemeenten een substantiële aankoopplaats voor dagelijkse goederen. Voor niet-dagelijkse goederen is de attractiviteit van Nordhorn groter dan in de dagelijkse sector en de bestedingen in deze stad zijn vergelijkbaar met die in Gronau. De helft van de bestedingen in de nietdagelijkse sector in Nordhorn betreft kleding. Overijssel trekt verder Duitsland in om te winkelen Tweederde van de dagelijkse boodschappen wordt door Overijsselaars in de grensgemeenten gedaan. Opvallend is dat 44% van de niet-dagelijkse aankopen door Nederlanders buiten de Duitse grensgemeenten worden gedaan. Voor winkelen trekt de Overijsselaar dus verder Duitsland in. Dinkelland hoogste aandeel afvloeiing naar Duitsland Van de grensgemeenten kent Dinkelland in de niet-dagelijkse sector het hoogste aandeel afvloeiing naar Duitsland. In omvang is de afvloeiing vanuit Enschede echter aanzienlijk groter. Prijsniveau in Duitsland lager Voor het doen van boodschappen in Duitsland is voor de Overijsselse grensgebiedbewoners het prijsniveau erg belangrijk (zie ook DDD, 2015). Voor het winkelen is de lage prijs ook het belangrijkste bezoekmotief, maar niet in die mate als bij het doen van de boodschappen. De sfeer en de aanwezigheid van bepaalde winkels zijn aanzienlijk belangrijkere motieven. Bronnen I&O Research (2015a). Grensoverschrijdend kopen. Analyse grensoverschrijdende koopstromen. In opdracht van provincie Overijssel, november I&O Research (2015b). Kijken, kijken naar kopen. Koopstromenonderzoek Oost- Nederland, september DDD (2015). Nederlanders massaal de grens over voor goedkope boodschappen. Artikel op d.d. 19 januari Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 35

109 4.8 Grensoverschrijdend verkeer De omvang van het grensverkeer over de weg is de afgelopen jaren stabiel. De omvang van het grensoverschrijdend vrachtverkeer (lees: aantal voertuigen) is sinds 2012 licht gedaald. Per trein reizen op een gemiddelde werkdag ruim reiziger over de grens. Meer reizigers reizen over de grens richting Nederland, dan richting Duitsland. Op een gemiddelde zaterdag ligt het aantal treinreizigers dat de grens over gaat 40% hoger. Grensverkeer over de weg Voor vier grenswegen heeft de provincie telgegevens beschikbaar, over de periode Het gaat om twee provinciale wegen en twee Rijkswegen. In de grensstreek met Hardenberg zijn geen grensoverschrijdende provinciale of Rijkswegen. Van (lokale) grenswegen zijn geen telgegevens verzameld. De A1 is een belangrijke verbinding met het Duitse achterland richting Hannover. Provinciale wegen N731 Losser (richting Gronau) N342 Denekamp (richting Nordhorn) Rijkswegen N35 Oostweg - grens Duitsland A1 De Lutte grens Duitsland Kaart Grensoverschrijdend verkeer, weg en spoor, 2015 Bron: Rijkswaterstaat en Provincie Overijssel, bewerking team Beleidsinformatie Het totaal aantal motorvoertuigen op de vier genoemde grenswegen is de afgelopen 5 jaar vrij stabiel. In totaal rijden op een gemiddelde werkdag tussen de en voertuigen over de grenswegvakken van de N35 en A1. Op de twee provinciale grenswegen zo n Het aandeel vrachtwagens dat de grens passeert is zowel in absolute als relatieve zin na 2012 licht gedaald. Het aandeel van het grensoverschrijdend 36 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

110 vrachtverkeer is op de rijkswegen A1 (40%) en N35 (23%) veel groter dan op de twee provinciale grenswegen (7-10%). Het aandeel vrachtwagens op de provinciale grenswegen ligt onder het provinciale gemiddelde. Grafiek Hoeveelheid motorvoertuigen op een gemiddelde werkdag, (aantal) N731 Losser - Overdinkel N342 Denekamp - grens Duitsland N35 Oostweg - grens Duitsland A1 De Lutte - grens Duitsland Bron: Rijkswaterstaat en Provincie Overijssel, bewerking team Beleidsinformatie Grensverkeer per spoor Er gaan vanuit Overijssel twee spoorlijnen de grens over met Duitsland: bij Oldenzaal en bij Enschede. De spoorlijn via Oldenzaal is een belangrijke IC verbinding naar het Duitse achterland richting Hannover. Alleen van de treindiensten vanuit Enschede zijn telgegevens beschikbaar. Het grensoverschrijdend treinverkeer vanuit Enschede betreft twee treindiensten: Enschede-Münster en Enschede-Dortmund. In Duitsland wordt niet per sé in- of uitgestapt in Gronau, maar men kan verder reizen of van verder weg komen. Van de reizigers gaat ongeveer 2/3 richting Münster en 1/3 richting Dortmund. Uit gegevens van de treindienst Enschede-Gronau blijkt dat in 2014 op een gemiddelde werkdag ruim treinreizigers reizen op het traject Glanerbrug-Gronau. Het gaat om de optelsom van reizigers van en naar Duitsland. Er zijn geen cijfers over de verhouding van reizigers met Duitse of Nederlandse nationaliteit. Uit de cijfers blijkt wel dat per saldo meer mensen naar Nederland reizen dan andersom. Op een gemiddelde werkdag tegen 940. Op een gemiddelde zaterdag ligt het aantal grensoverschrijders bijna 40% hoger dan op een gemiddelde werkdag. Een verklaring hiervoor zou de zaterdagmarkt in Enschede kunnen zijn. Grafiek Grensoverschrijdend personenvervoer met treinverbinding Enschede- Gronau, 2014 (aantal) Werkdag Zaterdag Zondag Nederland --> Duitsland Duitsland --> Nederland Totaal Bron: Werkverband SPNV Münsterland, bewerking team Beleidsinformatie Bronnen Werkverband SPNV, Münsterland Rijkswaterstaat Oost Nederland Provincie Overijssel Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 37

111 4.9 Goederenvervoer Overijssel maakt deel met de noordelijke corridor deel uit van een internationaal goederencluster. Belangrijke aders zijn de A1 en per spoor grensovergang Oldenzaal. Uit Overijssel wordt een kleine 9 miljoen ton goederen van en naar Duitsland vervoert. Vooral over de weg. Het goederenvervoer via het spoor is overwegende doorvoer. Binnen Overijssel is Twente de belangrijkste herkomst en bestemming van grensoverschrijdend goederenvervoer over de weg, per spoor en over het water. Belangrijkste relaties heeft Twente met de Duitse grensstreek. Doorvoer van goederen door Overijssel heeft vaak een verdere bestemming richting Oost-Europa en verder. Nederland maakt deel uit van een internationaal goederennetwerk met twee corridors: de noordelijke corridor met de A1 en daarnaast het spoor (grensovergang Oldenzaal) als belangrijkste dragers; en de zuidelijke corridor via de Stedelijke regio Arnhem-Nijmegen waarin zowel de water-as (Waal-Rijn), de spoor-as (Betuweroute) als de weg (A15-A12) belangrijke dragers zijn. Kaart Internationale goederenclusters en relevant netwerk Bron: Movares (2013) Overijssel maakt dus deel uit van de noordelijke corridor. Op de noordelijke corridor liggen de internationale relaties met grote stromen op grote afstand. Met name het wegvervoer is belangrijk. Bij het spoorvervoer gaat het dan om bestemmingen in onder andere Tsjechie en Polen. Voor het wegvervoer moet worden gedacht aan regio s als Bremen, Hamburg, Hannover en verder naar Scandinavië en Oost-Europa. De regionale samenhang op de noordelijke corridor is relatief diffuus. Naast de verbindingen tussen de stedelijke gebieden rondom regio Twente, Munster en Osnabrück is vooral het westelijk deel van Nedersaksen erg weinig geconcentreerd in kernen. De verwachting is dat het internationale goederenvervoer verder groeit in alle economische scenario s o.a. door de komst van de tweede Maasvlakte. 38 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

112 Grafiek Goederenvervoer over weg, spoor en water, 2009 (miljoen ton) INVOER UITVOER Doorvoer Totaal Regio totaal DLD Totaal DLD Weg Twente 7,6 1,9 8,4 1,7 Noord-Overijssel 7,0 1 9,6 0,4 ZW-Overijssel 2,4 0,4 2,7 0,3 Totaal weg 17,0 3,4 20,7 2,4 27,4 65,1 Spoor Twente 0,4 0,04 0,06 0,02 Noord-Overijssel 0,08 0,01 0,09 0 ZW-Overijssel Totaal spoor 0,5 0,05 0,15 0,02 6,5 7,2 Water Twente 2,3 0,8 2,5 1,1 Noord-Overijssel 2,9 0,8 0,98 0,01 ZW-Overijssel 0,8 0,2 0,02 0 Totaal water 5,9 1,8 3,5 1,1 4,0 13,5 Totaal Twente 10,3 2,8 10,9 2,8 Noord-Overijssel 9,9 1,8 10,7 0,4 ZW-Overijssel 3,2 0,6 2,7 0,3 Totaal 23,5 5,3 24,5 3,6 37,9 85,8 Bron: NEA/TNO, 2012 Bijna 9 miljoen ton goederen van en naar Duitsland Het goederenvervoer in Overijssel gaat vooral over de weg. In 2009 werd bijna 86 miljoen ton goederen vervoer door onze provincie waarvan driekwart over de weg. Van alle invoer kwam 20 procent uit Duitsland (5,3 miljoen ton) en van alle uitvoer ging 15 procent naar Duitsland (3,6 miljoen). Overijssel voert dus meer goederen in uit Duitsland dan dat het uitvoert. De regio Twente is goed voor 53% van alle invoer uit Duitsland en 78% van alle uitvoer naar Duitsland. Vooral via het spoor veel doorvoer van goederen Van alle goederenvervoer door Overijssel is ook een deel doorvoer. Met name bij het goederenvervoer per spoor is 90% doorvoer. Voor goederenvervoer over de weg is dit 42% en over het water 30%. Uit tellingen in de periode zomer 2014-zomer 2015 blijkt dat gemiddeld 10 goederentreinen per dag over het traject Hengelo-Oldenzaal-Duitse grens rijden (bron: DGMR, 2015). Dit gaat over het aantal treinen en niet over de hoeveelheid vervoerde vracht. Goederen vooral uit Duitse grensregio De Duitse grensregio s zijn voor het goederenvervoer zowel belangrijke herkomsten als bestemmingen in de relatie met Overijssel. Binnen Overijssel is Twente de belangrijkste herkomst en bestemming van grensoverschrijdend goederenvervoer met Duitsland. In 2009 werd in totaal 7,6 miljoen ton naar Twente vervoerd over de weg. Hiervan kwam 1,9 miljoen ton uit heel Duitsland waarvan 1,2 miljoen uit de Duitse grensregio s direct grenzen aan Overijssel. Uitvoer naar Duitsland vooral vanuit Twente Qua uitvoer van goederen naar Duitsland is er een veel grotere relatie vanuit Twente dan vanuit de andere Overijsselse regio s. Het wegvervoer neemt het grootste aandeel in van het vervoer van en naar Duitsland. Opmerkelijk is de behoorlijke hoeveelheid goederenuitvoer naar Duitsland vanuit Twente over water. Doorvoer binnen vooral naar Noordwest-Duitsland Bij de doorvoer van goederen door Overijssel is er met name een relatie met de regio s uit Noordwest-Duitsland. Het goederenvervoer in en vanuit Twente heeft een relatie met de volledige omliggende Duitse grensstreek. Het vervoer van stukgoed maakt het grootste deel uit van het goederenvervoer (66%) en daarvan wordt rond de 95 % vervoerd over de weg. Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 39

113 Kaart Invoer van goederen Twente, wegvervoer, 2009 Bron: NEA/TNO, 2012 Kaart Uitvoer goederen Twente, wegvervoer, 2009 Bron: NEA/TNO, 2012 Bronnen NEA/TNO (2012). Goederenstromen provincie Overijssel. Rapport van Panteia\ NEA en TNO in opdracht van provincie Overijssel. Kenmerk R / /MGI/MDU. Zoetermeer, mei Movares (2013). Achterlandverbindingen door Gelderland en Overijssel. Een verkenning van functies en hun belang en relaties met het achterland. In opdracht van provincie Gelderland en provincie Overijssel. DGMR (2015). Geluidmeetnet Spoort Gelderland en Overijssel Hengelo. Analyse meetresultaten spoor bij Hengelo, 4 november Conceptversie M R Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

114 4.10 Studeren De deelname van Duitse studenten aan het Nederlandse hoger onderwijs is in 2011 ongeveer tien keer zo groot als het (vrij constante) aantal Nederlandse studenten dat in Duitsland studeert. De Duitse studenten gaan voornamelijk naar de onderwijsinstellingen in het oosten van Nederland. Van de buitenlandse studenten in Nederland in 2011 is 45% Duits. Er lijkt onvoldoende oog te zijn voor nieuwe mogelijkheden die door studeren over de grens gerealiseerd kunnen worden, ook om de economische integratie tussen Nederland en Duitsland te versterken. Uit meer recente cijfers blijkt dat nog nooit zoveel buitenlanders studeerden bij universiteiten en hogescholen in Nederland. In 2015 volgen bijna mensen uit het buitenland een studie in Nederland, van hen komen van buiten Europa. Nog steeds komen de meeste buitenlandse studenten uit Duitsland. Ruim oosterburen staan ingeschreven bij Nederlandse universiteiten en hbo's. Dit is vergelijkbaar met het aantal in Door de groei van andere buitenlandse studenten is het aandeel Duitse studenten in het hoger onderwijs afgenomen van 45% naar 27%. Hiervoor bleek dat in de studentensteden Enschede en Deventer de afgelopen drie jaar minder jonge Duitsers wonen en dat dit mogelijk verband houdt met het afschaffen van het collegegeld aan universiteiten in Noordrijn-Westfalen (2011) en Niedersachsen (2014) Ons land is vooral in trek omdat er ten opzichte van andere niet-engelstalige landen veel college's in die taal worden gegeven. Bovendien vinden buitenlandse studenten het makkelijk dat Nederlanders goed Engels spreken, zijn ze te spreken over de open economie en het niveau van de universiteiten. Nederlandse leerinstellingen staan hoog in de rankings. Bronnen Trendbureau Overijssel (2012). Economisch verkeer tussen Nederland en Duitsland. Is de nationale grens slechts een historisch intermezzo? Eerste verkenning van trends in het economische verkeer tussen Nederland en Duitsland. Trendbureau Overijssel, maart Recordaantal buitenlandse studenten in Nederland. Artikel op nu.nl d.d. 16 november Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 41

115 Bijlage 1: Deelnemers EUREGIO DUITSLAND (99) NEDERLAND (25) 1. Kreis Borken 57. Kreis Warendorf Regio Twente 2. Stadt Ahaus 58. Stadt Ahlen 1. Gemeente Almelo 3. Stadt Bocholt 59. Stadt Beckum 2. Gemeente Borne 4. Stadt Borken 60. Gemeinde Beelen 3. Gemeente Dinkelland 5. Stadt Gescher 61. Stadt Drensteinfurt 4. Gemeente Enschede 6. Stadt Gronau 62. Stadt Ennigerloh 5. Gemeente Haaksbergen 7. Gemeinde Heek 63. Gemeinde Everswinkel 6. Gemeente Hellendoorn 8. Gemeinde Heiden 64. Stadt Oelde 7. Gemeente Hengelo 9. Stadt Isselburg 65. Gemeinde Ostbevern 8. Gemeente Hof van Twente 10. Gemeinde Legden 66. Stadt Sassenberg 9. Gemeente Losser 11. Gemeinde Raesfeld 67. Stadt Sendenhorst 10. Gemeente Oldenzaal 12. Gemeinde Reken 68. Stadt Telgte 11. Gemeente Rijssen-Holten 13. Stadt Rhede 69. Gemeinde Wadersloh 12. Gemeente Tubbergen 14. Gemeinde Schöppingen 70. Stadt Warendorf 13. Gemeente Twenterand 15. Stadt Stadtlohn 14. Gemeente Wierden 16. Gemeinde Südlohn 71. Landkreis Grafschaft Bentheim 17. Gemeinde Velen 72. Stadt Bad Bentheim Regio Achterhoek 18. Stadt Vreden 73. Samtgemeinde Emlichheim 15. Gemeente Aalten 74. Samtgemeinde Neuenhaus 16. Gemeente Berkelland 19. Kreis Coesfeld 75. Stadt Nordhorn 17. Gemeente Bronckhorst 20. Gemeinde Ascheberg 76. Samtgemeinde Schüttorf 18. Gemeente Doetinchem 21. Stadt Billerbeck 77. Samtgemeinde Uelsen 19. Gemeente Montferland (ook in Rijn-Waal) 22. Stadt Coesfeld 78. Gemeinde Wietmarschen 20. Gemeente Oost Gelre 23. Stadt Dülmen 21. Gemeente Oude Ijsselstreek (ook in Rijn-Waal) 24. Gemeinde Havixbeck 79. Landkreis Osnabrück 22. Gemeente Winterswijk 25. Stadt Lüdinghausen 80. Samtgemeinde Artland 26. Gemeinde Nordkirchen 81. Gemeinde Bad Essen Individuele leden 27. Gemeinde Nottuln 82. Stadt Bad Iburg 23. Gemeente Coevorden 28. Stadt Olfen 83. Gemeinde Bad Laer 24. Gemeente Hardenberg 29. Gemeinde Rosendahl 84. Gemeinde Bad Rothenfelde 25. Gemeente Ommen 30. Gemeinde Senden 85. Gemeinde Belm 86. Samtgemeinde Bersenbrück 31. Stadt Münster 87. Gemeinde Bissendorf 88. Gemeinde Bohmte 32. Kreis Steinfurt 89. Stadt Bramsche 33. Gemeinde Altenberge 90. Stadt Dissen a.t.w. 34. Stadt Emsdetten 91. Samtgemeinde Fürstenau 35. Stadt Greven 92. Stadt Georgsmarienhütte 36. Gemeinde Hopsten 93. Gemeinde Glandorf 37. Stadt Horstmar 94. Gemeinde Hagen a.t.w. 38. Stadt Hörstel 95. Gemeinde Hasbergen 39. Stadt Ibbenbüren 96. Gemeinde Hilter 40. Gemeinde Ladbergen 97. Stadt Melle 41. Gemeinde Laer 98. Samtgemeinde Neuenkirchen 42. Stadt Lengerich 99. Gemeinde Ostercappeln 43. Gemeinde Lienen 44. Gemeinde Lotte 45. Gemeinde Metelen 46. Gemeinde Mettingen 47. Gemeinde Neuenkirchen 48. Gemeinde Nordwalde 49. Stadt Ochtrup 50. Gemeinde Recke 51. Stadt Rheine 52. Gemeinde Saerbeck 53. Stadt Steinfurt 54. Stadt Tecklenburg 55. Gemeinde Westerkappeln 56. Gemeinde Wettringen 42 Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek

116 Bijlage 2: Deelnemers EUREGIO RIJN-WAAL DUITSLAND (24) NEDERLAND (31) 1. Alpen 1. Arnhem 2. Bedburg-Hau 2. Bergen 3. Duisburg 3. Beuningen 4. Düsseldorf 4. Boxmeer 5. Emmerich 5. Cuijk 6. Goch 6. Druten 7. Hamminkeln 7. Duiven 8. Hünxe 8. Ede 9. IHK Duisbug-Wesel-Kleve 9. Gennep 10. Kalkar 10. Grave 11. Kevelaer 11. Groesbeek 12. Kleve 12. Heumen 13. Kranenburg 13. KvK Arnhem-Nijmegen 14. Kreis Kleve 14. Lingewaard 15. Kreis Wesel 15. Lith 16. Landschaftsverband Rhld. 16. Mill en Sint Hubert 17. Moers 17. Montferland (ook in Euregio) 18. Rees 18. Mook en Middelaar 19. Rheinberg 19. Nijmegen 20. Sonsbeck 21. Oude Ijsselstreek (ook in Euregio) 21. Uedem 22. Overbetuwe 22. Weeze 23. Renkum 23. Wesel 24. Rheden 24. Xanten 25. Rijnwaarden 26. Sint Anthonis 27. Wageningen 28. West Maas en Waal 29. Westervoort 30. Wijchen 31. Zevenaar DUITSLAND (24) NEDERLAND (31) 1. Alpen 1. Arnhem 2. Bedburg-Hau 2. Bergen 3. Duisburg 3. Beuningen 4. Düsseldorf 4. Boxmeer 5. Emmerich 5. Cuijk 6. Goch 6. Druten 7. Hamminkeln 7. Duiven 8. Hünxe 8. Ede 9. IHK Duisbug-Wesel-Kleve 9. Gennep 10. Kalkar 10. Grave 11. Kevelaer 11. Groesbeek 12. Kleve 12. Heumen 13. Kranenburg 13. KvK Arnhem-Nijmegen 14. Kreis Kleve 14. Lingewaard 15. Kreis Wesel 15. Lith 16. Landschaftsverband Rhld. 16. Mill en Sint Hubert 17. Moers 17. Montferland (ook in Euregio) 18. Rees 18. Mook en Middelaar 19. Rheinberg 19. Nijmegen 20. Sonsbeck 21. Oude Ijsselstreek (ook in Euregio) 21. Uedem 22. Overbetuwe 22. Weeze 23. Renkum 23. Wesel 24. Rheden 24. Xanten 25. Rijnwaarden 26. Sint Anthonis 27. Wageningen 28. West Maas en Waal 29. Westervoort 30. Wijchen 31. Zevenaar Feiten en Cijfers / Zahlen und Fakten. Overijssel-Duitsland in de grensstreek 43

117 Jaarrekening 2015

118 Inhoud EUREGIO Jaarrekening Inleiding 2. EUREGIO 2.1 EUREGIO e.v. en de overgang naar openbaar lichaam EUREGIO 2.2 Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy (ECC) 2.3 De Werkgemeenschap van Europese Grensregio s (WvEG) 2.4 Certificeringsautoriteit (BB) 3. Jaarrekening 3.1 Balans per Overzicht van baten en lasten 3.3 Toelichtingen Grondslagen voor waardering en resultaatbestemming Toelichting op de balans 4. Paragrafen 4.1 Weerstandsvermogen en risicomanagement 4.2 Bedrijfsvoering 4.3 Verbonden partijen 5. Budgetverantwoording 5.1 Algemeen Wat heeft de EUREGIO bereikt? Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Wat heeft het gekost? 5.2 Speerpunt Maatschappelijke Ontwikkeling Wat heeft de EUREGIO bereikt? Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Wat heeft het gekost? 5.3 Speerpunt Economie en Arbeidsmarkt Wat heeft de EUREGIO bereikt? Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Wat heeft het gekost? 5.4 Speerpunt Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Wat heeft de EUREGIO bereikt? Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Wat heeft het gekost? 5.5 INTERREG - Programmamanagement Wat heeft de EUREGIO bereikt? Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Wat heeft het gekost? 6. Overige gegevens 6.1 Controleverklaring 6.2 Voorstel tot resultaatbestemming 6.3 Vaststelling van de jaarrekening 7. Bijlagen 1

119 1. Inleiding De organen van de EUREGIO e.v. hebben besloten hun begroting, begrotingsuitvoering en jaarrekening te baseren op de voor de Nederlandse gemeenten geldende voorschriften zoals opgenomen in het Besluit Begroting en Verantwoording (BBV). Overigens zijn de daarin opgenomen voorschriften voor de dualisering, de informatieverplichtingen ten opzichte van derden en het toezicht hier niet van toepassing. Een dergelijke grensoverschrijdende aanpak is mogelijk omdat voor een Duitse vereniging als de EUREGIO e.v. geen wettelijke voorschriften gelden voor de vorm waarin financiële verantwoording wordt afgelegd. De jaarstukken bestaan met inachtneming van het BBV uit: - de jaarrekening met balans en saldo van baten en lasten - de paragrafen / het directieverslag - de budgetverantwoording. De drie vragen, gesteld in de begroting - Waar staat de EUREGIO en wat is haar doel? - Wat doet de EUREGIO daarvoor? - Hoeveel gaat het kosten? worden in de budgetverantwoording beantwoord. Een gedetailleerd overzicht van baten en lasten wordt als bijlage opgenomen. De accountant Deloitte heeft de jaarrekening gecontroleerd. 2. EUREGIO 2.1 EUREGIO e.v. en de overgang naar openbaar lichaam EUREGIO De EUREGIO e.v. is een grensoverschrijdend samenwerkingsverband van op dit moment 129 Duitse en Nederlandse gemeenten en Kreise. De EUREGIO is een vereniging ( eingetragener Verein ) naar Duits recht. Volgens 26 BGB (Bundesgesetzbuch) vertegenwoordigt de directeur-bestuurder de vereniging binnen- en buitengerechtelijk in het kader van de besluiten van de andere organen. Sinds haar oprichting in 1958 heeft de EUREGIO de taak de regionale grensoverschrijdende samenwerking van haar leden te bevorderen, ondersteunen en coördineren. Zij bevordert de grensoverschrijdende afstemming en coördinatie tussen publiekrechtelijke instanties, overheden en maatschappelijke groeperingen en adviseert haar leden, burgers, ondernemingen, samenwerkingsverbanden en overheden over grensoverschrijdende kwesties. De EUREGIO is voor haar leden bovendien grensoverschrijdend actief om hun gezamenlijke belangen tegenover internationale, nationale en andere instanties te behartigen. 2

120 Het uiteindelijke doel van de EUREGIO is de realisatie van één gemeenschappelijk voorzieningengebied. De visie en de belangrijkste actiegebieden worden beschreven in het gezamenlijk ontwikkelde strategisch concept EUREGIO Daarin worden ook de drie inhoudelijke speerpunten genoemd: a) Maatschappelijke ontwikkeling. Dit speerpunt omvat de themagebieden sociaal-culturele ontmoetingen, onderwijs, gezondheid en openbare veiligheid, b) Economie met de themagebieden innovatie in het MKB, arbeidsmarkt en kwalificatie alsook toerisme, c) Duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Hieronder vallen de themagebieden ruimtelijke ordening, infrastructuur en verkeer alsmede energie. De EUREGIO is als volgt georganiseerd. Overkoepelend orgaan is de algemene ledenvergadering, waarin de Duitse gemeenten en Kreise vertegenwoordigd zijn. Het hoogste orgaan voor overleg en besluitvorming is de EUREGIO-Raad. Deze telt 82 leden: 41 uit Nederland en 41 uit Duitsland. De besluiten van dit beleidsorgaan van de EUREGIO worden voorbereid door het Dagelijks Bestuur, dat bestaat uit vijf Duitse en vijf Nederlandse hoge beleidsambtenaren, en dat ook verantwoordelijk is voor de uitvoering. Het inhoudelijk vooroverleg vindt plaats in de drie werkgroepen MOZER Maatschappelijke Ontwikkeling, Economie en Arbeidsmarkt en Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling. De voorbereiding en uitvoering van besluiten van zowel Dagelijks Bestuur als EUREGIO-Raad valt onder de verantwoordelijkheid van het Secretariaat, dat over ruim veertig medewerkers beschikt. Los van haar overige werkzaamheden heeft de EUREGIO van het NRW-deelstaatministerie van economische zaken de taken van de zogenoemde Certificeringsautoriteit INTERREG IV en V A overgenomen; deze is verantwoordelijk voor de controle van de uitbetalingsaanvragen en de uitbetaling van middelen uit het INTERREG IV- en V A-programma. Aangezien een lidmaatschap van de Nederlandse gemeenten bij de EUREGIO e.v. formeel-juridisch niet uitvoerbaar bleek, werken de EUREGIO-organen er sinds 2014 aan om de rechtsvorm van een vereniging naar Duits recht op te geven en in plaats daarvan een Nederlands-Duits openbaar lichaam op basis van het Verdrag van Anholt op te richten. De EUREGIO-Raad heeft in zijn vergadering van conceptstatuten voor het nieuwe openbare lichaam aangenomen en de lidgemeenten verzocht de hiervoor benodigde besluiten te nemen. Vervolgens heeft het Secretariaat in april 2015 alle vereiste stukken naar de lidgemeenten verzonden en alle toezichthoudende instanties geïnformeerd. De lidgemeenten hebben vervolgens in hun daarvoor bestemde organen de kwestie van het lidmaatschap in het nieuwe grensoverschrijdende openbare lichaam EUREGIO besproken en de vereiste besluiten genomen. Het Secretariaat heeft de notulen van de genomen besluiten van de gemeenteraden respectievelijk Kreistage van alle lidgemeenten en van de algemene vergaderingen van de Waterschappen verzameld. Daarnaast heeft het Secretariaat drie exemplaren van de nieuwe statuten laten ondertekenen door de hoge beleidsambtenaren en de water- en dijkgraven. In aanvulling op voorafgaande aankondigingen zijn al 3

121 deze stukken door het Secretariaat op aan de Bezirksregierung Münster verstuurd met het verzoek om goedkeuring van de statuten. De Bezirksregierung Münster heeft als leidende toezichthouder op de statuten goedgekeurd en op in haar publicatieblad gepubliceerd. Overeenkomstig 23 van de nieuwe statuten ( de Regeling ) is het Nederlands-Duitse openbaar lichaam EUREGIO zodoende op opgericht. Het Nederlands-Duits openbaar lichaam EUREGIO kan om juridische redenen geen rechtsopvolger onder algemene titel van de EUREGIO e.v. zijn. Daarom heeft de buitengewone ledenvergadering van de EUREGIO e.v. op besloten de EUREGIO e.v. per te ontbinden. Met de verkiezing van de voorzitter en diens plaatsvervangers en met de aanstelling van het Dagelijks Bestuur werd het openbaar lichaam EUREGIO op tevens handelingsbevoegd. Met het oog op een gezonde financiële positie van het Nederlands-Duits openbaar lichaam EUREGIO heeft de buitengewone ledenvergadering op bovendien besloten dat het vermogen van de EUREGIO e.v. in afwijking van art. 18 lid 2 van haar statuten na ontbinding van de EUREGIO e.v. niet aan haar leden wordt uitbetaald, maar op het openbaar lichaam overgaat. Met het besluit tot ontbinding van de EUREGIO e.v. treedt de liquidatiefase in. Ook in deze fase moet de EUREGIO e.v. kunnen handelen. Daarom heeft de buitengewone ledenvergadering op besloten Dr. Elisabeth Schwenzow, directeur-bestuurder van de EUREGIO e.v., en Marieke Maes, adjunct directeurbestuurder van de EUREGIO e.v., te benoemen tot vereffenaars, elk van hen alleen vertegenwoordigingsbevoegd. De vereffenaar heeft het besluit tot ontbinding gemeld aan het Duitse verenigingenregister. De vereffenaars moeten de ontbinding van de vereniging bekendmaken en zijn verantwoordelijk voor de financiële afwikkeling ervan. De genomen stappen moeten worden gerapporteerd aan het Dagelijks Bestuur en de Raad van de EUREGIO. De definitieve liquidatie kan op zijn vroegst een jaar na publicatie van het ontbindingsbesluit worden uitgesproken door het Amtsgericht. Om te garanderen dat het Nederlands-Duits openbaar lichaam EUREGIO vanaf tot de afronding van de liquidatie en de overdracht van het vermogen zijn taken kan verrichten, heeft het per van de EUREGIO e.v. nauwkeurig gespecificeerde activa en passiva overgenomen, met name de economische goederen die noodzakelijk zijn voor de bedrijfsvoering, evenals arbeidsovereenkomsten inclusief daaruit resulterende verplichtingen evenals overeenkomsten in bredere zin waaruit voor de EUREGIO e.v. rechten en plichten voortvloeien. Voor deze bedrijfsovergang werd conform het besluit van de ledenvergadering van de EUREGIO e.v. van een koopovereenkomst tussen de EUREGIO e.v. en het nieuwe openbaar lichaam gesloten. De hoogte van de koopsom wordt bepaald op basis van de boekwaarden. Het openbaar lichaam heeft de koopsom op aan de EUREGIO e.v. betaald. In de koopovereenkomst wordt ook geregeld dat het openbaar lichaam met ingang van de verplichtingen van de EUREGIO e.v. overneemt die resulteren uit de INTERREG-projecten waarbij de EUREGIO betrokken is. Bij deze projecten hoort subsidietechnisch ook het INTERREG programmamanagement IV en V A. Dit betekent dat het bedrag van de in de jaarrekening 2015 van de 4

122 EUREGIO e.v. opgevoerde INTERREG-reserve op als betalingsverplichting ten opzichte van het openbaar lichaam moet worden geboekt. In het jaar 2016 kan dit bedrag bij de EUREGIO e.v. met een besluit van de Dagelijks Bestuur aan de reserve worden onttrokken. Bij het openbaar lichaam moet dit bedrag als bijzondere post worden geboekt Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy (ECC) In 2006 is de Stichting ECC opgericht met het doel gebruik te kunnen maken van een in Nederland gevestigde rechtspersoon voor met name economische activiteiten en personeelsbeheer, en daardoor tegelijkertijd de mogelijkheid van BTW-aftrek te creëren. De EUREGIO e.v is de enige vennoot van de Stichting ECC. Tot en met 2012 kon de Stichting ECC zelf overheadkosten, die vrijwel uitsluitend bij de EUREGIO e.v. worden gemaakt, in projecten afrekenen. In 2012 is een wijziging in de afrekeningsprocedure doorgevoerd omdat de Bezirksregierung Münster als controlerende instantie voor INTERREG IV A- projecten de EUREGIO e.v. en de Stichting ECC niet langer als eenheid beschouwde. Dit heeft tot gevolg dat de Stichting ECC overheadkosten in haar projecten alleen kan afrekenen wanneer een aparte verrekening van de overheadkosten tussen de EUREGIO e.v. en de Stichting ECC plaatsvindt. De gewijzigde afrekeningsprocedure heeft tot gevolg dat de EUREGIO e.v. separate inkomsten geniet, terwijl de Stichting ECC gelijktijdig met duidelijke verliezen wordt geconfronteerd, die door de EUREGIO e.v. worden gedragen. Met het oog op de nieuwe rechtsvorm van het Nederlands-Duits openbaar lichaam EUREGIO werden in het verslagjaar na afsluiting van de INTERREG IV-projecten en van de diensten in het kader van LEADER zo goed als alle activiteiten van de Stichting ECC beëindigd. Het bestuur van de Stichting ECC heeft in zijn vergadering van de directie van de EUREGIO e.v. opgedragen de vereiste besluiten tot ontbinding van de Stichting ECC door de EUREGIO-Raad voor te bereiden. De EUREGIO- Raad heeft in zijn vergadering van besloten de Stichting ECC gelijktijdig met de EUREGIO e.v. te ontbinden. Vervolgens heeft het bestuur van de Stichting ECC op het noodzakelijke besluit genomen de Stichting ECC met onmiddellijke ingang te ontbinden. Dr. Elisabeth Schwenzow, directeurbestuurder van de EUREGIO e.v., en Marieke Maes, adjunct directeur-bestuurder van de EUREGIO e.v., werden tot vereffenaars benoemd. Elk van hen is alleen vertegenwoordigingsbevoegd. Het bestuur van de Stichting ECC heeft voorts besloten eventuele overschotten van de Stichting ECC aan de EUREGIO e.v. over te dragen. De administratie van de Stichting ECC dient ten kantore van het Nederlands-Duitse openbare lichaam EUREGIO te worden bewaard. 5

123 Uit de beschreven veranderingen bij de Stichting ECC resulteert dat het bedrag van de toerisme-reserve van de Stichting ECC per als betalingsverplichting jegens de EUREGIO e.v. moet worden geboekt. 2.3 De Werkgemeenschap van Europese Grensregio s (WvEG) De ca. 100 grensregio s c.q. grensoverschrijdende regio s in Europa vormen gezamenlijk de Werkgemeenschap van Europese Grensregio s (WvEG). Een deel van deze Europese koepelorganisatie is als huurder gehuisvest in het EUREGIO-Secretariaat. Behalve van de beschikbaar gestelde ruimtes maakt de WvEG gebruik van meerdere diensten van de EUREGIO, waarvoor de EUREGIO deels een vergoeding ontvangt. De rest komt ten laste van de algemene begroting van de EUREGIO. De samenwerking met de WvEG biedt de EUREGIO het voordeel van extra contacten en directe kansen in het Europese netwerk, en van strategische partnerschappen en de daaruit voortvloeiende mogelijkheid van ervaringsuitwisseling en lobbyactiviteiten. 2.4 Certificeringsautoriteit (CA) Op 13 december 2007 werd in Bad Bentheim een overeenkomst gesloten waarin de bevoegdheden en verplichtingen voor de afwikkeling van het INTERREG IV A programma Deutschland-Nederland werden vastgelegd. De bij het programma betrokken partners zijn tijdens de voorbereiding overeengekomen dat het grensoverschrijdende openbare lichaam Eems-Dollard-Regio bij de verdere uitvoering van het programma de taken van de Certificeringsautoriteit zal vervullen. Vervolgens is hiervoor tussen de deelstaat Nordrhein-Westfalen, vertegenwoordigd door het Ministerium für Wirtschaft, Mittelstand und Energie (MWME) en het openbare lichaam Eems-Dollard- Regio (EDR) een overeenkomst over de uitoefening van de desbetreffende functies gesloten. Deze overeenkomst heeft een duur van 1 januari 2008 tot en met 31 december De EDR heeft de taken ter vervulling van de functie van Certificeringsautoriteit middels een samenwerkingsovereenkomst overgedragen aan de EUREGIO e.v. Voor de nieuwe subsidieperiode is op in Hengelo een overeenkomst voor de afwikkeling van het INTERREG V A programma Deutschland Nederland gesloten, waarin de EUREGIO e.v. overeenkomstig art. 123 van Verordening (EU) 1303/2013 wordt aangewezen als gemeenschappelijke Certificeringsautoriteit. Dit betekent dat de EUREGIO e.v. verantwoordelijk is voor de verplichtingen die rondom de financiële afwikkeling van het INTERREG V A programma Deutschland Nederland bestaan ten opzichte van de Europese Commissie overeenkomstig art. 126 van Verordening (EU)1303/2013. De EUREGIO is bij de uitoefening van deze taken verplicht tot inachtneming van de desbetreffende EUregels en van de beheers- en controlesystemen van INTERREG. Bovendien moet zij de personele en organisatorische onafhankelijkheid van de Certificeringsautoriteit waarborgen. De cijfers uit de gescheiden boekhouding van de Certificeringsautoriteit (beheer en uitbetaling van subsidie uit het INTERREG IV A-programma) mogen niet in de jaarrekening van de EUREGIO worden opgenomen. Dit zou wegens 6

124 - de voorgeschreven onafhankelijkheid van de Certificeringsautoriteit, en - de dienovereenkomstige eigen besluitvorming in strijd zijn met de genoemde voorschriften. Daarom kan in de jaarrekening van de EUREGIO worden volstaan met deze korte toelichting. Daarbij wordt nog vermeld dat de Certificeringsautoriteit bij de uitvoering van haar taken gebruik maakt van de volgende bankrekeningen, waarover de EUREGIO en de EDR niet vrij kunnen beschikken: - Bank Nederlandse Gemeenten Den Haag - Volksbank Gronau-Ahaus eg - Sparkasse Leer/Wittmund. De Certificeringsautoriteit doet verslag van haar activiteiten in een jaarverslag aan de deelnemende programmapartners INTERREG IV en V A, en tevens aan de drie ministeries van economische zaken (EZ, NRW, Nds.), die de kosten van de Certificeringsautoriteit dragen. 3. Jaarrekening De jaarrekening sluit met een tekort van De EUREGIO beschikt over een INTERREG-reserve. Hieruit zal eerst het INTERREG-specifieke tekort worden gedekt. Dit tekort resulteert uit de eigen bijdrage van de EUREGIO aan het programmamanagement INTERREG IV A en bedraagt voor het jaar 2015 in totaal Zodoende kan aan de algemene reserve een bedrag van worden toegevoegd. In de begroting was een tekort geraamd van (inclusief een bedrag van voor de post onvoorziene uitgaven ). Dat betekent dat het werkelijke tekort gunstiger is dan in de begroting geraamd. Als achtergrondinformatie over de reserves het volgende: in eerdere jaren konden door betalingen uit afgesloten INTERREG-programma s een omvangrijke algemene reserve en een INTERREG-reserve worden opgebouwd. Terugbetaling daarvan aan de leden was destijds niet aan de orde omdat over deze betalingen in Duitsland winstbelasting betaald had moeten worden. Hoewel dat in Nederland niet gebruikelijk is, namen het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO en de EUREGIO-Raad in 2008 het besluit het te verwachten structurele tekort te dekken uit de reserves totdat deze de minimale omvang van zouden hebben bereikt, wat volgens de planning van dat moment in 2015 het geval zou zijn. Deze minimumreserve werd noodzakelijk geacht om schulden te voorkomen voor het geval dat risico s zich daadwerkelijk zouden voordoen en bovendien om de liquiditeit bij de noodzakelijke voorfinanciering van INTERREG-projecten te waarborgen. In 2014 is de minimale omvang van de reserve verhoogd naar een bedrag van

125 3.1 BILANZ PER 31. DEZEMBER 2015 / BALANS PER 31 DECEMBER 2015 Nr. AKTIVA / ACTIVA Nr. PASSIVA / PASSIVA Anlagevermögen / Vaste activa "Langfristige" Passiva / Vaste passiva 1. Finanzanlagen / Financiele vaste activa 0,00 150,00 6. Eigenkapital / Eigen vermogen , ,39 - Beteiligungen / Deelnemingen 0,00 150,00 * Allgemeine Rücklage / Algemene reserve , ,00 * Sonstige Rücklagen / Bestemmingsreserves , ,39 2. Sachanlagen / Materiële vaste activa , ,75 * Ergebnis / Gerealiseerde resultaat ,33 - Investitionen mit wirtschaftlichem Nutzen / , ,75 Investeringen met economisch nut Ges. Anlagevermögen / Tot. Vaste activa , ,75 Ges."Langfristige" Passiva / Vaste passiva , ,39 Umlaufvermögen / Vlottende activa "Kurzfristige" Passiva / Vlottende Passiva 3. Ausleihungen mit einer Laufzeit unter einem 7. Kurzfristige Verbindlichkeiten / Kortlopende Jahr / Uitzettingen korter dan één jaar , ,39 schulden , ,50 - Forderungen öffentliche Körperschaften / - Kreditoren / Crediteuren , ,50 Vorderingen op openbare lichamen , ,56 - Sonstige Forderungen / Overige vorderingen , ,83 - Ausleihung an Stichting / Lening u/g Stichting 0, ,00 4. Liquide Mittel / Liquide middelen , ,88 - Kassenbestand / Kassaldo 200,99 164,50 - Bankguthaben / Banksaldo , ,38 5. Rechnungsabgrenzungsposten / Overlopende activa , ,87 8. Rechnungsabgrenzungsposten / Overlopende passiva , ,00 Ges. Umlaufvermögen / Tot. vlottende activa , ,14 Ges."Kurzfristige" Passiva / Tot. vlottende passiva , ,50 GESAMT / TOTAAL , ,89 GESAMT / TOTAAL , ,89 8

126 3.2 Einnahmen- und Ausgabenrechnung / Overzicht van baten en lasten Die Einnahmen und Ausgaben können nach Art der Aktivitäten wie folgt zusammengefasst werden / De baten en lasten kunnen naar de aard van de activiteiten als volgt worden samengevat: Ansätze Haushaltsjahr / Ramingen begrotingsjaar Ergebnis Haushaltsjahr / Realisatie begrotingsjaar Einnahmen / Baten Ausgaben / Lasten Saldo / Saldo Einnahmen / Baten Ausgaben / Lasten Saldo / Saldo Allgemein / Algemeen Gesellschaftliche Entwicklung / Maatschappelijke ontwikkeling Wirtschaft und Arbeitsmarkt / Economie en Arbeidsmarkt Nachhaltige Raumentwicklung / Duurzame ruimtelijke ontwikkeling INTERREG - Programmamanagement / programmamangement Saldo der Aktivitäten / Saldo van de activiteiten Allgemeine Finanzwirtschaft / Financiering en Alg.dekkingsmiddelen - Mitgliedsbeiträge / Gemeentelijke bijdragen Saldo Finanzierung / saldo van de financieringsfunctie Sonstige Einnahmen und Ausgaben / overige bijdragen Saldo der Einnahmen und Ausgaben / Saldo van baten en lasten Entnahme aus den Rücklagen / Onttrekking aan de reserves Ergebnis / Gerealiseerde resultaat Es erfolgten keine Änderungen durch Nachtragshaushaltsplan. / Op de begroting zijn geen wijzingen aangebracht. 9

127 3.3 Toelichtingen Grondslagen voor waardering en resultaatbestemming Er is zoveel mogelijk rekening gehouden met de algemene beginselen ter zake van de financiële verslaglegging conform het BBV. Gedetailleerde specificaties van de verschillende posten zijn op de administratie aanwezig. Algemene grondslagen voor het opstellen van de jaarrekening Tenzij anders voorgeschreven, zijn de baten en lasten toegerekend aan het jaar waarop zij betrekking hebben. Materiële vaste activa De materiële vaste activa (Gebouw en inventarissen, automatisering) zijn gewaardeerd op basis van de verkrijgingsprijs. Er wordt linear afgeschreven. Soort Actief Afschrijving Gebouw 5,0% - 10,0% Inventaris 6,7% Automatisering 20,0% Uitzettingen en overlopende activa De vorderingen en overlopende verplichtingen zijn gewaardeerd tegen nominale waarde. Liquide middelen De liquide middelen worden gewaardeerd tegen nominale waarde. Eigen vermogen Algemene reserve De algemene reserve dient als algehele buffer om mogelijke tegenvallers te kunnen opvangen. Bestemmingsreserves Bestemmingsreserves zijn die reserves waaraan de EUREGIO-Raad een bepaalde bestemming heeft gegeven zoals in de tenaamstelling is opgenomen (INTERREG-Reserve). Vlottende passiva De vlottende passiva zijn gewaardeerd tegen de nominale waarde. 10

128 3.3.2 Toelichting op de balans ACTIVA Financiële vaste activa Deelnemingen Aandeel Volksbank 0,00 150,00 Materiële vaste activa Investeringen met economisch nut: Investeringen Afschrijving Gebouw ,53 0, , ,03 - Overige materiële vaste activa ,22 0, , , ,75 0, , ,56 Vlottende activa Uitzettingen korter dan één jaar Vorderingen op openbare lichamen (debiteuren) , , Overige vorderingen (debiteuren) , , Lening aan Stichting ECC 0, , , ,39 * Vordering per ultimo 2014 op verbonden partij Stichting ECC: 2.365,79 Op basis van de beoordeling en de afwikkeling van de vorderingen zijn geen voorzieningen voor oninbaar getroffen. Liquide middelen Deze middelen zijn als volgt te specificeren: Bank Nederlandse Gemeenten , , Volksbank Gronau , , ING 27, , Kas 200,99 164, , ,88 11

129 Overlopende Activa Nog te ontvangen bedragen ,39 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie project "Programmamanagement INTERREG IV A" ,38 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie project "UNLOCK" ,27 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie project "GTI" ,12 - Certificeringsautoritei, Afrekening subsidie project "Prepare" ,95 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie project "Rahmenprojekt Priorität II" ,29 - Diverse Partner, Cofinanciering project "Rahmenprojekt Priorität II" 7.862,00 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie project "Programmmanagement INTERREG VA" 1.219,73 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie "Bescheinigungsbehörde" ,83 - Certificeringsautoriteit, Afrekening subsidie "First Level Control" 3.479, Voorschotten 1.560,00 - Borgsom opslagruimte Steinstraße 1.560, Vooruitbetaalde bedragen 897,48 - Subsidies project "Rahmenprojekt Priorität II" 2.750, , ,87 Totaal activa , ,89 12

130 PASSIVA Vaste passiva Eigen vermogen Het in de balans opgenomen eigen kapitaal bestaat uit de volgende posten: Algemene Reserve , ,44 Bestemmingsreserves , ,79 Gerealiseerde resultaat , , , ,39 Het verloop in 2015 wordt in onderstaand overzicht per reserve weergegeven: Saldo Bestemming Saldo resultaat Algemene Reserve , , , Reserve INTERREG , , ,39 Resultaat , ,84 Resultaat , ,39 0, ,06 Vlottende passiva Kortlopende schulden De in de balans opgenomen kortlopende schulden kunnen als volgt worden gespecificeerd: Overige schulden (crediteuren) , , , ,50 13

131 Overlopene passiva Vooruitontvangen bedragen ,35 - Project "Prepare" 75,89 - Project "GTI" * ,07 - Project "Rahmenprojekt Priorität II" ,99 - "Bescheinigungsbehörde" 5.617, Nog te betalen bedragen ,65 - Kosten notaris ,00 - Omzetbelasting ,60 - Restbetalingen GPRW Waterschap ,88 - Kosten controle jaarrekening ,00 - Advieskosten Deloitte 4.874,54 - Restbetalingen "Mechatronica voor het MKB" ,16 - Stichting ECC, raming tekort , , ,00 Totaal passiva , ,89 * Dit bedrag omvat een cofinanciering van de Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy met een bedrag ter hoogte van Niet uit de balans blijkende verplichtingen ter hoogde van : - Huur printers Huur magazijnruimte

132 4. Paragrafen 4.1 Weerstandsvermogen en risicomanagement Het weerstandsvermogen staat voor de verhouding tussen de weerstandscapaciteit en alle risico s waarvoor geen reserves zijn gevormd. Dit betekent dat het weerstandsvermogen bestaat uit alle middelen en mogelijkheden die er zijn om niet-begrote kosten te dekken. In het weerstandsvermogen komt ook tot uitdrukking hoe robuust of kwetsbaar de begroting van de EUREGIO is. Weerstandscapaciteit De weerstandscapaciteit betreft de algemene reserve en overige reserves die dienen als buffer om onvoorziene kosten op te vangen. Hiertoe behoren ook geoormerkte reserves waarover de EUREGIO- Raad kan beschikken. Per beschikt de EUREGIO over de volgende reserves: Stand voor onttrekking / toevoeging onttrekking / toevoeging Stand na onttrekking / toevoeging Algemene reserve Bestemmimgsreserve: Reserve INTERREG Totaal Reserves per Risico s Hier worden de financiële risico s weergegeven die relevant zijn voor het weerstandsvermogen (vergelijkbaar met de financiële positie en risicoanalyse in het Lagebericht van een Duitse jaarrekening). Niet vermeld worden risico s waarvoor een dekking bestaat via verzekeringen of andere voorzieningen. De grotere financiële risico s zijn geïnventariseerd met behulp van een risicotabel. De hieronder aangeduide risico s 1) + 2) op het gebied van de personeelskosten hebben betrekking op de situatie waarin de EUREGIO haar activiteiten volledig zou beëindigen. Voor de beheersing van bedrijfsrisico s is in 2014 een compliance-management-systeem ontwikkeld en ingevoerd met het doel een integere bedrijfsvoering te bevorderen en bewaken. In oktober 2014 is in dit verband een compliance-risicoanalyse verricht, waarvan de resultaten zijn verwerkt in de ontwikkeling van een compliance-management-systeem dat gebaseerd is op Naris Software. 15

133 Belangrijkste financiële risico's KANS GEVOLGEN Financieel RISICO groot aanzienlijk matig gering sterk aanzienlijk matig gering in per.. 1) Wachtgeldverplichting van 5 medewerkers in dienst van de X X duur van de Regio Twente, uitkeringen peildatum ) 10 Arbeidsovereenkomsten met ontslagbescherming X X duur van de vlgs TVöD uitkeringen 3) Algemeen als Leadpartner X X pm Toelichtingen Ad 1. Voor de vijf medewerkers die in dienst zijn bij de Regio Twente loopt de EUREGIO een financieel risico wanneer er sprake mocht zijn van een voortijdige beëindiging van het dienstverband overeenkomstig artikel 2:4 lid 1 van de Arbeidsvoorwaarden en regeling Regio Twente. Mocht er voor deze vijf medewerkers geen werk meer zijn en mochten zij uit dienst treden, dan zou er een wachtgeldverplichting ontstaan (werkloosheidsuitkering met een bovenwettelijke regeling voor ambtenaren), die ten laste komt van de EUREGIO (zie art. 5 lid 8 d van de Gemeenschappelijke Regeling Regio Twente ). Hiermee zou voor deze vijf medewerkers een bedrag gemoeid zijn van in totaal De duur van de wachtgeldperiode varieert tussen drie jaar en acht maanden en vijftien jaar en een maand. Mocht wegens ontoereikende financiële middelen niet aan de wachtgeldverplichtingen kunnen worden voldaan, dan worden deze naar rato van het inwoneraantal verdeeld over de Nederlandse EUREGIOlidgemeenten (zie art. 3 lid 1 Overeenkomst tussen Regio Twente en Regio Achterhoek inzake garantstelling financiële verplichtingen EUREGIO). Ad 2. Op de peildatum telt de EUREGIO tien medewerkers op TVöD-basis (Duitse CAO voor werknemers in overheidsdienst), die ouder zijn dan 40 jaar en tevens meer dan vijftien jaar bij de EUREGIO in dienst zijn. Deze medewerkers genieten op grond van 34 (2) TVÖD een ruime ontslagbescherming. In geval van beëindiging van alle activiteiten van de EUREGIO zou gewoon ontslag van deze medewerkers mogelijk zijn, met bijbehorende lange opzegtermijnen. Op basis van de cijfers van 2016 bedragen de personeelskosten voor deze TVöD-medewerkers per jaar; uitgaande van een betalingsverplichting van ca. 1,5 jaar resulteert hieruit een bedrag van ca In totaal zijn op de peildatum achttien medewerkers (15,15 fte) met een vast contract werkzaam bij het INTERREG-programmamanagement, dat een beperkte tijdsduur kent, bij de Certificeringsautoriteit of in tijdelijke projecten. Als eerste project eindigt UNLOCK op

134 Ad 3. De EUREGIO is als leadpartner verantwoordelijk voor de financiële afwikkeling van INTERREG IV A-projecten. Binnen een project: - dienen de geformuleerde doelstellingen te worden gerealiseerd, - dient te worden voorkomen dat de projectactiviteiten van de partners vroegtijdig worden beëindigd, - dienen de doelen van de N+1-regeling te worden gehaald, - dienen de partners zich aan de INTERREG-regels te houden, en - dienen de projectkosten subsidiabel te zijn. Mocht niet aan de gestelde projectvoorwaarden worden voldaan, kan voor de EUREGIO als leadpartner een financieel risico ontstaan. Liquiditeitspositie Op basis van de meerjarenbegroting zal de algemene reserve eind 2016 ongeveer bedragen. Dit is ca meer dan het door de leden vastgestelde minimumbedrag. Voor de bepaling van de liquiditeitsontwikkeling is de current ratio een goede maatstaf, ook al gaat het daarbij steeds om een momentopname. De afgelopen jaren bedroeg de current ratio van de EUREGIO: Jaar Current ratio , , , , ,11 Bij een financieel gezonde onderneming ligt de current ratio boven de 1,2. Uit bovengenoemde current ratio s blijkt dat de EUREGIO in staat is de kortlopende schulden met kortlopende vorderingen te voldoen. 4.2 Bedrijfsvoering De EUREGIO-organisatie staat sinds onder leiding van mevrouw Dr. Elisabeth Schwenzow. Op de peildatum waren 47 medewerkers (39,26 fte) werkzaam in het Secretariaat bij de grensovergang Enschede/Gronau. Deze medewerkers (MW) kunnen volgens verschillende criteria worden gespecificeerd: 1. Nationaliteit: 26 Duitse, 20 Nederlandse en 1 Belgische MW 2. Formele werkgever: EUREGIO e.v.: 40 MW, Stichting ECC: 1 MW (arbeidsovereenkomst is geëindigd op ), Regio Twente: 5 MW en Landkreis Grafschaft Bentheim: 1 MW. 3. Soort arbeidsovereenkomst: vaste arbeidsovereenkomst: 26 MW, tijdelijke arbeidsovereenkomst: 21 MW. 17

135 De Euregels vormen het algemene bedrijfsreglement van de EUREGIO. Hierin zijn de algemene gedragscode, de verantwoordelijkheden en bevoegdheden, tekenbevoegdheden en bijv. bepalingen ter bestrijding van corruptie neergelegd. In 2015 zijn ze middels een intern afstemmingsproces volledig herzien. Het is de bedoeling dat de nieuwe EUREGELS na de bedrijfsovergang naar openbaar lichaam definitief worden vastgesteld. Het handboek Administratieve organisatie (A+O) omvat een procesbeschrijving voor de EUREGIO. Sinds 2010 kent de EUREGIO een eigen personeelsvertegenwoordiging. Ten minste vier keer per jaar komt de personeelsvertegenwoordiging samen met de directie. Daarnaast zijn er jaarlijks meerdere personeelsbijeenkomsten, waarin diverse onderwerpen of projecten aan de orde komen. De belangrijkste thema s die in 2015 zijn besproken: - omzetting van arbeidsovereenkomsten in TvöD - wijziging rechtsvorm - implementatie van maatregelen ter verhoging van de medewerkertevredenheid - strategisch personeelsbeleid. 4.3 Verbonden partijen Deze paragraaf betreft derde rechtspersonen waarmee de EUREGIO een bestuurlijke of financiële band heeft, bijvoorbeeld door deelname in een stichting. Naam: Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy Plaats van vestiging: Enschede Doelstelling: Het faciliteren, ondersteunen en coördineren van de (regionale) grensoverschrijdende samenwerking, in het bijzonder in Europa, een en ander in de ruimste zin van het woord. Bestuurlijk en financieel belang: Het bestuur van de Stichting bestaat uit dezelfde personen als het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO. De EUREGIO vereffent na toevoeging / onttrekking van het resultaat uit het project Toerisme-Marketing Grensregio aan/uit de bestemmingsreserve het jaarlijks tekort van de Stichting ECC. Mate van beïnvloedbaarheid in bedrijfsvoering: De beïnvloedbaarheid in de bedrijfsvoering is groot doordat het bestuur van de Stichting identiek is met het Dagelijks Bestuur van de EUREGIO. Juridisch staat de EUREGIO niet garant voor de Stichting. 18

136 5. Budgetten 5.1 Algemeen Het budget Algemeen is een overkoepelend budget, dat alle brede taken voor de EUREGIO bundelt Wat heeft de EUREGIO bereikt? De EUREGIO is vertegenwoordigd in diverse organen van haar leden, maar ook in organen van andere (overheids)organisaties, met het oog op de ontwikkeling en bevordering van grensoverschrijdende strategieën en het afstemmingsproces tussen Nederland en Duitsland. Daarnaast organiseert de EUREGIO c.q. neemt de EUREGIO deel aan veel gesprekken die gericht zijn op een versterking van de grensoverschrijdende netwerken. Een ander speerpunt in het budget Algemeen is het lobbywerk voor de grensregio. Om het werk van de organen aan te passen aan de gewijzigde kaders, is in de Raadsvergadering van besloten om de bestaande werkgroepen in drie commissies te bundelen. De nieuwe structuur voor overleg en besluitvorming is in september 2014 ingevoerd. Verder werd in de EUREGIO-Raadsvergadering van besloten dat het Secretariaat zou onderzoeken of het mogelijk was de rechtsvorm van de EUREGIO om te zetten van EUREGIO e.v. in een publiekrechtelijk orgaan. In 2014 werd dit onderwerp meerdere malen behandeld in de organen van de EUREGIO. Het Secretariaat heeft alle noodzakelijke stappen genomen om de oprichting van een Nederlands-Duits openbaar lichaam EUREGIO per mogelijk te maken. Door de omzetting in een grensoverschrijdend openbaar lichaam kunnen ook de Nederlandse gemeenten formeel-juridisch lid worden van de EUREGIO. Gelijktijdig met de verandering van rechtsvorm heeft de EUREGIO de gelijktrekking van de Nederlandse en Duitse lidmaatschapsbijdragen voorbereid. De desbetreffende besluiten zijn in 2015 in de gemeentelijke organen genomen. 19

137 5.1.2 Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? De EUREGIO heeft in 2015 binnen het budget Algemeen de volgende taken verricht: - Organisatie, uitvoering en evaluatie van EUREGIO-ledenvergadering (1), EUREGIO-Raad (3 vergaderingen), Dagelijks Bestuur (3 vergaderingen), Presidium (4 vergaderingen), commissies (10 vergaderingen), Thematisch Forum (2 vergaderingen), EUREGIO Academy (1 bijeenkomst), Begeleidingsgroep Financiën (2 vergaderingen) - Behartiging van de Euregionale belangen in regionale en nationale organen en bijeenkomsten zoals Commissie Grens (7 vergaderingen), GROS-Regiocoördinatorenoverleg (4 vergaderingen + 1 extra bijeenkomst), INTERREG-Stuurgroep (4 vergaderingen), Regionaal Overleg (7 vergaderingen) - Mensen op beleidsniveau en op gemeentelijk-administratief niveau grensoverschrijdend bijeengebracht in ca. 100 persoonlijke gesprekken - Beantwoording van ca. 600 algemene vragen over het buurland en grensoverschrijdende samenwerking, gesteld vanuit overheidsinstanties en door burgers persoonlijk, per telefoon of e- mail. De EUREGIO heeft in 2015 rondom de volgende algemene thema s lobbywerk verricht en de belangen van de grensregio behartigd: - Versterking van de grensoverschrijdende arbeidsmarkt - Versterking van de grensoverschrijdende samenwerking tussen beroepsopleidingen - Leren van de buurtaal - Grensoverschrijdende gezondheidszorg en spoedeisende hulp - Versterking van de grensoverschrijdende (regionale) spoorverbindingen - Versterking van de EUREGIO als grensoverschrijdende logistieke regio - Versterking van grensoverschrijdende bescherming tegen hoogwater / watermanagement - Versterking van de grensoverschrijdende rampenbestrijding - Grensoverschrijdende samenwerking tussen politieorganisaties - EU-subsidieverlening t.b.v. grensregio s. Andere onderwerpen waarbij de EUREGIO grensoverschrijdende verbindingen en netwerken heeft versterkt en/of opgebouwd en lobbywerk heeft verricht, worden bij de desbetreffende budgetten genoemd. De EUREGIO heeft in het afgelopen jaar effectief gewerkt aan de versterking van haar zichtbaarheid. De PR-activiteiten in 2015 kunnen als volgt worden samengevat: - Onderhoud van de EUREGIO-website ( / nl / eu) met bezoekers - Ca. 80 presentaties aan bezoekersgroepen en politieke organen. Thema s waren o.a.: EUREGIO taken, structuur en actuele veranderingen, Meerwaarde van het lidmaatschap, Nederlands- Duitse cultuurverschillen, Sociaal-economische ontwikkeling van het EUREGIO-gebied - 70 persberichten (Duits en Nederlands) rondom de grensoverschrijdende samenwerking, met name de grensoverschrijdende arbeidsmarkt, aan de nationale en regionale pers - Publicatie van 3 online-edities van de Newsletter EUREGIOInform en een jaarverslag - Doorlopende berichten over de EUREGIO en de grensoverschrijdende samenwerking in de sociale media Facebook (365 likes) en Twitter (1.000 volgers) 20

138 - Beantwoording van ca. 100 algemene vragen van burgers over de werkzaamheden van de EUREGIO, per en telefoon Hoeveel heeft het gekost? Algemeen Lasten Realisatie Raming Verschil Ontwikkeling en Overheid Organisatie en Financiën Apparaatskosten zonder vereffening resultaat Stg. ECC Vereffening resultaat Stichting ECC Huisvestingkosten Verrekening Overhead Subtotaal Certificeringsautoriteit INTERREG IV Certificeringsautoriteit INTERREG V First Level Control WvEG Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy Algemeen Total lasten Baten Realisatie Raming Verschil Ontwikkeling en Overheid Rekening Overhead aan Stichting ECC Certificeringsautoriteit INTERREG IV Certificeringsautoriteit INTERREG V First Level Control WvEG Stichting EUREGIO Crossborder Consultancy Total baten Saldo Voor een betere vergelijkbaarheid zijn de verrekeningen van de overhead en de vereffening van het resultaat van de Stichting ECC, die hoofdzakelijk een vergoeding voor niet-gesubsidieerde overhead behelst, apart vermeld. Doordat de personele inzet in projecten hoger uitviel dan verwacht, zijn in het onderdeel Ontwikkeling en overheid minder personeelskosten ontstaan dan was begroot. In het onderdeel Organisatie en financiën ontstonden door de rechtsvormwijziging juist meer personeelskosten dan voorzien. De ten opzichte van de begroting hogere apparaatskosten betreffen in het bijzonder de kosten voor externe diensten, zoals advisering in arbeidsrechtelijke kwesties en ten behoeve van de rechtsvormwijziging. De looptijden van een aantal INTERREG IV-projecten werden verlengd, zodat meer projectgerelateerde overheadkosten konden worden afgerekend. De afwijkingen bij de Certificeringsautoriteit INTERREG IV en INTERREG V, de First Level Control, WvEG en EUREGIO Stichting Crossborder Consultancy hebben per saldo geen wezenlijk effect doordat deze kosten vrijwel volledig worden vergoed. 21

139 Via de post Algemeen wordt een deel van de overheadkosten uit het budget Algemeen doorberekend aan de budgetten voor de speerpunten Maatschappelijke Ontwikkeling, Economie en Arbeidsmarkt en Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling. 5.2 Speerpunt Maatschappelijke Ontwikkeling Wat heeft de EUREGIO bereikt? De levenskwaliteit in een grensregio neemt toe wanneer de grens in het dagelijkse leven van de burger geen rol meer speelt en deze daardoor gebruik kan maken van meer of betere voorzieningen. Om dit te bereiken moeten instellingen in de zorg, het onderwijs of de openbare veiligheid zich grensoverschrijdend opstellen; anderzijds wordt ook van de burgers zelf gevraagd om grensoverschrijdend actief te zijn. De EUREGIO ondersteunt dit grensoverschrijdende proces met het uiteindelijke doel dat het EUREGIO-gebied zich ontwikkelt tot een gezamenlijk voorzieningengebied Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? In 2015 heeft de EUREGIO de volgende maatregelen voor grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van sociaal-culturele ontmoetingen, taal, zorg en openbare veiligheid geïnitieerd, begeleid en ondersteund: - Werving bij deelstaten en provincies van een bedrag van aan subsidiegelden voor sociaalculturele ontmoetingen - Besteding van ,39 aan subsidiegelden voor sociaal-culturele ontmoetingen en de afrekening daarvan (139 projecten op de terreinen onderwijs, intergemeentelijke samenwerking, cultuur, sport en muziek, met deelname van ca burgers) - Totstandbrenging van circa 400 persoonlijke contacten tussen Nederlanders en Duitsers in de algemeen-maatschappelijke sfeer - Medewerking aan de campagne Mach Mit! van de Actiegroep Duits, o.a. met een Dubsmashwedstrijd voor Nederlandse en Duitse schoolklassen - Organisatie van een netwerkbijeenkomst over het thema buurtaal, afgestemd op specifieke doelgroepen - Organisatie van meerdere bijeenkomsten van Nederlandse en Duitse scholen voor beroepsonderwijs en basisscholen, en deels de desbetreffende onderwijsinstanties, om samen concrete plannen te ontwikkelen - Presentatie van een onderzoek naar mogelijke initiatieven voor toekomstige grensoverschrijdende culturele activiteiten, samen met de projectpartners uit alle deelgebieden, in een netwerkbijeenkomst (circa 80 deelnemers) in het kader van het INTERREG-project Grensoverschrijdende toekomstvisie Cultuur Het organiseren en leiden van een aantal bijeenkomsten van Nederlandse en Duitse deskundigen uit relevante instanties ter voorbereiding van een INTERREG-project op het gebied van kunst 22

140 - Gezamenlijke uitvoering van het INTERREG V-project PREpare ter realisering van een pilotgebied voor grensoverschrijdende spoedeisende hulp - Uitvoering van lobbywerkzaamheden voor grensoverschrijdende samenwerking tussen instanties ter bestrijding van de georganiseerde criminaliteit - Deelname aan de werkgroepbijeenkomsten voor grensoverschrijdende rampenbestrijding Hoeveel heeft het gekost? Maatschappelijke Ontwikkeling Ausgaben Realisatie Raming Verschil Maatschappelijke Ontwikkeling Sociaal-culturele Ontmoetingen Externe People-to-People-projecten Administratieproject voor People-to-People-projecten Euregio wisselt uit! "Nachbarn im Dialog" "Nachbarn im Dialog II" Grensoverschrijdend Toekomstvisie Cultuur "Dialog und Schulbegegnungen" Prepare "Rahmenprojekt Priorität II" Algemeen Total lasten Baten Realisatie Raming Verschil Sociaal-culturele Ontmoetingen grenswerte Externe People-to-People-projecten Administratieproject voor People-to-People-projecten "Nachbarn im Dialog II" Grensoverschrijdend Toekomstvisie Cultuur "Dialog und Schulbegegnungen" Prepare "Rahmenprojekt Priorität II" Total baten Saldo Binnen het taakveld sociaal-culturele ontmoetingen heeft de EUREGIO tot en met juni 2015 de personeelskosten betaald. Met ingang van werd de subsidiëring afgewikkeld via het nieuwe INTERREG V-project Kaderproject Prioriteit II, waarvan de eigen bijdrage door de EUREGIO wordt voldaan. Daarnaast heeft de EUREGIO de eigen bijdragen voor de projecten Buren in dialoog II en Dialog und Schulbegegnungen betaald, via welke een groot deel van de subsidieaanvragen t/m maart 2015 is afgewikkeld. 23

141 Uit de eindafrekening van het INTERREG-IV A-project GrensWerte resulteerde nog een terugbetaling van cofinancieringsbijdragen aan de projectpartners. Voor het nieuwe INTERREG V-project Prepare was de EUREGIO een eigen bijdrage verschuldigd. Voor enkele andere projecten geldt dat ze niet in de begroting waren opgenomen (raming 0) of dat de projectactiviteiten qua baten en lasten afweken van de jaarlijkse begroting. Per saldo had dit echter nauwelijks of geen gevolgen voor de jaarrekening. 5.3 Speerpunt Economie en Arbeidsmarkt Wat heeft de EUREGIO bereikt? Het bedrijfsleven is een krachtige motor voor regionale ontwikkeling. Omdat de markten in het buurland moeilijker toegankelijk zijn, vormt de ligging aan de grens in de eerste plaats een hindernis voor ontwikkeling. De EUREGIO ziet het als haar taak actief bij te dragen aan het wegnemen van deze hindernissen. Het langetermijndoel in dit verband is de vorming van een gemeenschappelijke economische ruimte met een geïntegreerde grensoverschrijdende arbeidsmarkt in een gebied dat ook voor toeristen aantrekkelijk is Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Op het gebied van Economie en Arbeidsmarkt heeft de EUREGIO in 2015 de volgende activiteiten uitgevoerd: Innovatie - Werving van subsidiegelden voor grensoverschrijdende innovatie en kennistransfer in het MKB. De EUREGIO heeft er samen met haar partners voor gezorgd dat binnen het project Mechatronica voor MKB een totaal projectvolume van 18,4 mln. beschikbaar was voor innovaties in kleine en middelgrote ondernemingen in het hele INTERREG IV A-programmagebied. Als leadpartner was de EUREGIO in dit project behalve voor de financiële en inhoudelijke zaken ook verantwoordelijk voor de subsidietechnische afwikkeling en de controlling. In 2015 zijn, naast de algemene administratieve taken, de nog resterende innovatieprojecten volledig verantwoord en zijn de desbetreffende subsidiemiddelen opgevraagd. De EUREGIO heeft meerdere bijeenkomsten van de projectpartners georganiseerd en heeft het hele project financieel en administratief afgesloten. Voorts was de EUREGIO in 2015 actief betrokken bij de voorbereiding van het INTERREG V-project ipro, een project ter bevordering van grensoverschrijdende technologietransfer en innovaties in het MKB. Bij dit project werd de aanvankelijk door de EUREGIO vervulde rol van leadpartner na de indiening van de officiële aanvraag overgenomen door de ontwikkelingsmaatschappij OOST N.V. - Verbinding van Nederlandse en Duitse universiteiten en hogescholen, onderzoeksinstellingen en ontwikkelingsmaatschappijen (buiten het kader van de projecten: zeven verdiepende gesprekken over concrete intensivering van de samenwerking) 24

142 Arbeidsmarkt - Ondersteuning van de grensoverschrijdende arbeidsmarkt. In 2015 werd het INTERREG V A- project UNLOCK personeel over de grens! goedgekeurd (juli 2015 januari 2019). Dit project richt zich op de ontsluiting van het grensoverschrijdende potentieel aan vakkrachten voor het MKB en op de algehele stimulering van de grensoverschrijdende arbeidsmarkt. - Onderdeel van het project UNLOCK is het GrensInfoPunt (GIP) EUREGIO. Hier krijgen werkgevers en werknemers informatie en advies rondom het aantrekken van personeel uit het buurland of over werken in het buurland. Tot halverwege 2015 werd een soortgelijke dienst verleend in het kader van het INTERREG IV A-project Burgeradvisering ; in het kader hiervan zijn in 2015 de volgende resultaten geboekt: o Advisering van burgers persoonlijk, per telefoon, per en tijdens openbare spreekuren. Daarnaast werden nog eens vragen rechtstreeks doorverwezen naar andere informatieloketten nadat eerst per telefoon de aard van de vragen was bepaald (rijbewijs, paspoort etc.) o o Organisatie en realisering van 43 informatiebijeenkomsten, voordrachten en presentaties over werken en wonen in het buurland. (1.575 deelnemers) ca. 80 persberichten / aankondigingen van spreekuren/bijeenkomsten, alsmede wekelijkse mededelingen via Facebook en Twitter. De website go-euregio.eu registreerde ca bezoekers. - De Duitse en Nederlandse actoren op de arbeidsmarkt hebben zich begin 2015 op initiatief van de EUREGIO aaneengesloten, om een gezamenlijke arbeidsmarktstrategie in het grensgebied te ontwikkelen. Dit heeft eind 2015 geresulteerd in het Pact: arbeidsmarkt over de grens!, met meer dan vijftig deelnemende grensoverschrijdende initiatieven. In het kader van dit ontwikkelingsproces organiseerde de EUREGIO meerdere workshops en bijeenkomsten, o.a. op het gebied van de zorg, het beroepsonderwijs en uitzendwerk. - In het kader van het project GROS Impuls A & O is door de Duits-Nederlands-Belgische grensregio s een intentieverklaring ondertekend voor een uniforme dienstverlening van de GrensInfoPunten. Deze dienstverlening moet burgers gemakkelijker toegang geven tot informatie over werken en wonen in het buurland. - Het organiseren en uitvoeren van de conferentie Sprache Beratung Arbeit op in overleg met de andere euregio s - De EUREGIO is als leadpartner verantwoordelijk voor de coördinatie, administratie en controlling van de INTERREG IV A- en V A-projecten Burgeradvisering, GROS Impuls A&O en UNLOCK. Toerisme De EUREGIO legt al jarenlang contacten tussen Nederlandse en Duitse toeristische organisaties en ondernemingen, bevordert hun onderlinge afstemming, en werft subsidiegelden voor het grensoverschrijdende toerisme. Dit heeft geresulteerd in een structurele samenwerking van de regionale toeristische organisaties aan weerszijden van de grens. In het kader van het project 25

143 Toerisme-Marketing Grensregio, dat op is geëindigd, en van het op gestarte vervolgproject Grenzeloze Toeristische Innovatie (GTI), hebben de organisaties bij de EUREGIO een grensoverschrijdend toerismebureau ingericht, dat een coördinerende rol tussen de verschillende partners vervult en ook leadpartner van de beide projecten was resp. is. In 2015 zijn binnen deze twee projecten de volgende activiteiten verricht: Actualisering van 6 websites en 4 webshops met bezoekers o Webshops: o Geheim over de grens: o Das andere Holland: o Holland Campings: o Grensbelevenis/Grenzerlebnisse: o Kindervakanties/Urlaub für Kinder: o Museumwegwijzer/Museumwegweiser: Afhandeling van bestellingen van brochures en kaarten ( producten en 5,18 producten per bestelling) Verzending van 16 Newsletters aan ontvangers Ontwikkeling en uitvoering van grensoverschrijdende Social Media Strategie. Vervaardiging en distributie van een nieuw printproduct met een oplage van Presentatie van de merken Das andere Holland, Geheim over de grens en Grensbelevenis / Grenzerlebnisse op 8 beurzen Het organiseren en realiseren van 10 roadshows Het organiseren en uitvoeren van 28 persreizen 4 televisie-uitzendingen op RTL Flusslandschaft EUREGIO-Klimaatenergie 2020 In het verslagjaar is het project EUREGIO-Klimaatenergie 2020, dat in 2014 al inhoudelijk was afgerond, nu ook financieel en administratief afgesloten. 26

144 5.3.3 Hoeveel heeft het gekost? Economie en Arbeidsmarkt Lasten Realisatie Raming Verschil Economie en Arbeidsmarkt Burgeradvies Toerisme-Marketing Grensregio Mechatronica voor het MKB EUREGIO-Klimaenergie GROS Impuls A&O Externe kleine projekten Prioriteit I Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit I GTI UNLOCK Algemeen Total lasten Baten Realisatie Raming Verschil Burgeradvies Toerisme-Marketing Grensregio Mechatronica voor het MKB EUREGIO-Klimaenergie GROS Impuls A&O Externe kleine projecten Prioriteit I Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit I GTI UNLOCK Total baten Saldo In het onderdeel Economie en Arbeidsmarkt vielen de personeelskosten lager uit dan gepland. De extra projectactiviteiten in het project Burgeradvisering aan het einde van de projectlooptijd resulteren in een dienovereenkomstig hogere eigen bijdrage van de EUREGIO. Bij de eindafrekening van het project Mechatronica vond een terugbetaling van cofinanciering aan de projectpartners plaats en een vereffening van niet-subsidiabele kosten ook voor de voorgaande jaren, waaruit op de lopende jaarrekening een positief afrekeningsverschil voortvloeit. Voor de nieuwe INTERREG V-projecten GTI en UNLOCK waren, anders dan begroot, eigen bijdragen van de EUREGIO vereist. Voor enkele andere projecten geldt dat ze niet in de begroting waren opgenomen (raming 0) of dat de projectactiviteiten qua baten en lasten afweken van de jaarlijkse begroting. Per saldo had dit echter nauwelijks of geen gevolgen voor de jaarrekening. 27

145 5.4 Speerpunt Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Wat heeft de EUREGIO bereikt? Een voorwaarde voor de realisering van een gezamenlijk voorzieningengebied is dat de hele regio en haar ontwikkeling consequent met een grensoverschrijdende blik worden benaderd. Tot dusver is slechts hier en daar sprake van een overkoepelende of grensoverschrijdende afstemming. Daarom zet de EUREGIO zich nadrukkelijk in voor onderlinge uitwisseling en grensoverschrijdende samenwerking op de terreinen klimaat, energie, infrastructuur, transport, mobiliteit en waterbeheer Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? Verkeer en mobiliteit De EU wil in het kader van haar TEN-T-programma de belangrijkste Europese verkeerscorridors duurzaam verder ontwikkelen. De zogeheten Northsea-Baltic-corridor (corridor 2), die van de Randstad via Berlijn, Warschau en de Baltische landen naar Helsinki loopt, doorkruist het EUREGIO-gebied. De actoren in de regio werken er al jarenlang aan om ter plekke de mogelijkheden te benutten die door Brussel worden geboden. De EUREGIO is hierbij verantwoordelijk voor de grensoverschrijdende coördinatie. In 2015 heeft de EUREGIO de volgende activiteiten verricht: - Lobbywerk voor de ontwikkeling van het Euregionale deel van de Northsea-Baltic-corridor o Het organiseren en uitvoeren van het bezoek van corridorcoördinator Catherine Trautmann op , in nauw overleg met de partners in de regio o Opname van de Euregionale projecten in het werkprogramma van de corridor o Intensief overleg met de nationale ministeries en de Commissie om de grensregio als belangrijk element van de corridor voor het voetlicht te brengen - Coördinatie van de Nederlandse en Duitse belangen met betrekking tot Corridor 2 o Organisatie en uitvoering van een afstemmingsgesprek/beleidsoverleg voor het EUREGIOgebied o Ondersteuning van en deelname aan ca. 20 werkbijeenkomsten ter afstemming van gezamenlijke belangen en activiteiten - Voorbereiding en afstemming van drie projecten voor individuele grensoverschrijdende mobiliteit o Inhoudelijke workshops o Projectpartnerbijeenkomsten o Financiële en inhoudelijke uitwerking van de projectinhoud - Leadpartnerschap voor het INTERREG-V A-project Goederencorridor, goedkeuring van het project op

146 Regionaal grensoverschrijdend waterbeheer Sinds is het Coördinatiebureau van het GPRW Grensoverschrijdend Platform voor Regionaal Waterbeheer bij de EUREGIO in Gronau gevestigd. Sindsdien verricht het Secretariaat coördinerende taken voor het GPRW, waarvoor het 0,5 fte ter beschikking stelt. De kosten hiervoor plus andere niet-personele kosten en diensten worden door het GPRW vergoed. In 2015 heeft de EUREGIO in dit verband de volgende activiteiten verricht: - Organisatie, uitvoering en evaluatie van twee vergaderingen van het GPRW-bestuur en zeven bijeenkomsten op werkniveau (ST-Team). - Organisatie, uitvoering en evaluatie van acht vergaderingen van de Nederlands-Duitse werkgroepen Vismigratie, Monitoring en Hoogwater - Ondersteuning bij de opstelling van de eindrapporten Waterkwaliteit in Rijndelta-Oost en Vismigratie in Rijndelta-Oost. - Coördinatie van de verzameling van gegevens over de drie thema s vismigratie, monitoring en hoogwater en de verdere verwerking daarvan (grafisch en inhoudelijk) - Rapportage over de voortgang van de drie genoemde thema s in de WGRD / SGRD - Organisatie, uitvoering en evaluatie van een conferentie Werkprogramma WGRD Ondersteuning bij de voorbereiding van INTERREG A-projecten - Verzorgen van communicatiemiddelen voor het grensoverschrijdende waterbeheer, deelname aan vier bijeenkomsten en verzorging van vijf presentaties Hoeveel heeft het gekost? Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Lasten Realisatie Raming Verschil Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling GPRW Externe kleine projecten Prioriteit II Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit II Moregio Algemeen Total lasten Baten Realisatie Raming Verschil GPRW Externe kleine projecten Prioriteit II Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit II Moregio Total baten Saldo Op het gebied van Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling vielen de personeelskosten lager uit dan gepland. Voor enkele projecten geldt dat ze niet in de begroting waren opgenomen (raming 0) of dat de 29

147 projectactiviteiten qua baten en lasten afweken van de jaarlijkse begroting. Per saldo had dit echter nauwelijks of geen gevolgen voor de jaarrekening. 5.5 INTERREG - Programmamanagement Wat heeft de EUREGIO bereikt? Het programmamanagement INTERREG is door de deelstaat NRW belast met de coördinatie van het subsidieprogramma INTERREG voor de Stuurgroep in het EUREGIO-gebied. INTERREG is een subsidieprogramma van de Europese Unie ter verhoging van het economisch potentieel van grensregio s en van de levensstandaard van de bewoners, en ter bevordering van de grensoverschrijdende integratie van de grensregio. Voor de realisering van het INTERREG-programma stellen de vier Duits-Nederlandse grensregio s EUREGIO, Eems-Dollard-Regio, Euregio Rijn-Waal en euregio rijn-maas-noord samen met de andere Duitse en Nederlandse INTERREG-partners (ministeries van EZ van Nederland, NRW en Niedersachsen, de langs de grens gelegen Nederlandse provincies en NRW-Bezirksregierungen / Amt für regionale Landesentwicklung Weser-Ems) een operationeel programma op. Het gezamenlijke programma haakt aan bij de bestaande Europese en nationale kaders en politieke programma s, maar ook bij de prioriteiten die de vier Euregio s voor hun gebied op de volgende terreinen naar voren hebben gebracht: - Economie, Technologie, Innovatie met de strategische initiatieven Energie, Health, Agro Business/Food, HTSM en Logistiek, en - Integratie en Maatschappij. In het jaar 2015 was het programmamanagement INTERREG verantwoordelijk voor de coördinatie van twee INTERREG-programma s, die elkaar in de tijd overlappen: het INTERREG IV A-programma met een looptijd tot eind 2015, en het INTERREG V-programma met een looptijd van 2014 tot eind Voor het INTERREG IV A programma /15 heeft de Europese Unie voor het hele programmagebied (zie boven) voor een bedrag van ca. 139 mln. aan INTERREG-subsidie ter beschikking gesteld. Samen met aanvullende nationale en regionale cofinancieringsmiddelen betekent dat voor de volledige periode een projectvolume van ca. 292 mln. Daarvan komt aan het EUREGIOgebied een bedrag van 42,8 mln. aan INTERREG-middelen ten goede bij een verwacht totaal kostenvolume van ca. 86 mln. Voor het INTERREG V-programma /22 stelt de Europese Unie voor het programmagebied in totaal ca. 222 mln. ter beschikking, waarvan naar schatting ca. 30,4 mln. voor het EUREGIOgebied. Daarnaast staat er programmabreed een bedrag van 104,4 mln. ter beschikking voor de subsidiëring van projecten binnen de strategische initiatieven (zie boven). 30

148 6% van de INTERREG-middelen van de EU gaat naar de Technische Bijstand. In het kader van de Technische Bijstand is de EUREGIO samen met bovengenoemd programmamanagement belast met de uitvoering van INTERREG in haar gebied. Het programmamanagement INTERREG voor het EUREGIO-gebied heeft voor de periode een budget van 4,75 mln. ter beschikking. De EUREGIO neemt met deel in de financiering van het budget. De rest van het bedrag wordt beschikbaar gesteld door de EU en de INTERREGpartners. Voor de periode bedraagt het budget voor het programmamanagement INTERREG 4,5 mln. Dit budget is voor 100% afkomstig van de EU en de INTERREG-partners Wat heeft de EUREGIO daarvoor gedaan? In het kader van de realisering van het INTERREG-programma Deutschland Nederland heeft het programmamanagement INTERREG in 2015 met ca. 9 fte de in de beschrijving van de beheers- en controlesystemen omschreven taken verricht. De cijfers hebben betrekking op de programmalooptijd en op het begin van de subsidieperiode /22: - Advisering van ca. 600 potentiële aanvragers over de mogelijkheden van subsidiëring voor een project - Beoordeling van ca. 400 concrete projectideeën, -concepten en -aanvragen op basis van de criteria van het INTERREG-programma - Begeleiding en controle van ca. 135 projecten in de uitvoeringsfase - Controle van ca uitbetalingsaanvragen en ca. 125 einddeclaraties op inhoudelijke juistheid en plausibiliteit (alleen INTERREG IV A) - PR (ca mediaberichten, 40 informatiebijeenkomsten, 200 PR-adviesgesprekken voor projectdragers) - Beheren van het monitoringsysteem InterDB voor ca. 175 projecten - Voorbereiding en follow-up van de Stuurgroep voor het EUREGIO-gebied (3 4 vergaderingen / jaar) - Regelmatige afstemming met de INTERREG-partners, het Gemeenschappelijk Secretariaat en de andere regionale programmamanagements (ca. 50 contacten per jaar) 31

149 5.5.3 Hoeveel heeft het gekost? INTERREG-Programmamanagement Lasten Realisatie Raming Verschil Programmamanagement INTERREG IV A Programmamanagement INTERREG V A Total lasten Baten Realisatie Raming Verschil Programmamanagement INTERREG IV A Programmamanagement INTERREG V A Total baten Saldo Extra projectactiviteiten van het programmamanagement INTERREG IV A aan het einde van de projectlooptijd resulteerden in een dienovereenkomstig hogere eigen bijdrage van de EUREGIO. Voor het programmamanagement INTERREG V A was geen raming opgenomen. Er resulteert een geringe eigen bijdrage. Toelichting Voorstel tot resultaatbestemming Naar het Nederlandse Begrotingsvoorschriften is het resultaat voor bestemming vast te stellen. Dit wordt vastgesteld met een tekort ter hoogte van In kader van het resultaatverwerking is het specifieke INTERREG-tekort afzonderlijk te berekenen en uit de bestemmingsreserve INTERREG te onttrekken. De hoogte is gebasseerd op een eigen aandeel van de EUREGIO in het Programmamanagement INTERREG IV-A (zie boven onder 5.5.3): Uitgaven Programmamanagement INTERREG IV-A Inkomsten Programmamanagement INTERREG IV-A Per saldo ontstaat er een overschot van die wordt toegevoegd aan de algemene reserve. Resultaat Onttrekking INTERREG reserve Toegevoegd aan algemene reserve In het besluitvoorstel wordt onder punt 1 voorlopig het resultaat vastgesteld. Hierna volgen onder punten 2 en 3 de besluiten van de resultaatbestemmingen. 32

150 6.1

151

152 6.2 Voorstel tot resultaatbestemming 1. De jaarrekening 2015 wordt vastgesteld met een tekort van Het overschot ad wordt aan de algemene reserve toegevoegd. 3. Een bedrag van wordt aan de reserve INTERREG onttrokken. 6.3 Vaststelling van de jaarrekening De Algemene ledenvergadering van de EUREGIO e.v. heeft kennis genomen van het voorstel van de EUREGIO-Raad van 24 juni 2016 en van het Dagelijks Bestuur van 30 mei Besluit tot goedkeuring van de jaarrekening 2015 Goedgekeurd in de openbare Algemene ledenvergadering van de EUREGIO e.v. in De vereffenaarster van de EUREGIO e.v. (Dr. Elisabeth Schwenzow) 7. Bijlagen 1. (Detail-) overzicht van baten en lasten Overzicht bijdragen leden 59 33

153 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 ALLGEMEIN / ALGEMEEN ALLGEMEIN / ALGEMEEN Entwicklung und Verwaltung / Ontwikkeling en Overheid Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Personalvertretung / Personeelsvertegenwoordiging Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Erstattung interner Verwaltungskostent / Doorberekening interne kosten Entwicklung und Verwaltung / Ontwikkeling en Overheid Erstattung Personalausgaben / Terugontvangst salariskosten , Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten Sonstige Einnahmen Provinz Gelderland/ Overige bijdrage Provincie Gelderland Interkultureller Dialog / Interculturele Dialoog Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskostent / Doorberekening interne kosten Interkultureller Dialog / Interculturele Dialoog Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten

154 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Raumentw., Wirtschaft und Innovation / Ruimte, Economie en Innovatie Raumentw., Wirtschaft und Innovation / Ruimte, Economie en Innovatie Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskostent / Doorberekening interne kosten Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten Organisation und Finanzen / Organisatie en Financiën Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Organisation und Finanzen / Organisatie en Financiën Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten

155 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Geschäftsausgaben / Apparaatskosten Geschäftsausgaben / Apparaatskosten Zinsen / Rente Sonstige Einnahmen / Overige goederen Bürogeräte und -mobiliar / Aankoop goederen en diensten kantoormachines en meubilair Erweiterung EDV-Anlage / Aankoop autom.apparatuur Ankauf sonstiger Geräte / Aankoop overige apparatuur Büromaterial / Bureaubenodigdheden Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sonstiger Bürobedarf / Overige algemene benodigdheden Dienstwagen / Dienstauto Material EDV-Anlage / Materiaal autom.apparatuur Sonstige Gebrauchsgüter / Overige gebruiksgoederen Sonstige Gebrauchsgüter / Overige gebruiksgoederen Gerätereparaturen, Wartungen / Onderhoud kantoormachines en meubilair Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Mieten Geräte / Huur kantoormachines Steuern und Versicherungen / Belastingen en verzekeringen Versicherungen für Bedienstete / Verzekeringen personeel Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Portokosten / Porti Telefon- und Faxkosten / Telefoon- en faxkosten Bankgebühren / Kosten betalingsverkeer Mitgliedsbeiträge u.a. / Contributies en lidmaatschappen Sonstige Dienste / Overige diensten ( te kort St. ECC) Externe kosten Rechtsvorm Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Abschreibung / Kapitaallasten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten

156 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Gebäudekosten / Huisvestingskosten Gebäudekosten / Huisvestingskosten Energie / Energie Sonstige Einnahmen / Overige goederen Ankauf sonstiger Geräte / Aankoop overige en diensten apparatuur Sonstige Gebrauchsgüter / Overige gebruiksgoederen Gebäudeinstandhaltung und Reinigung / Onderhoud en schoonmaken Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Miete / Huur Steuern und Versicherungen / Belastingen en verzekeringen Abschreibung / Kapitaallasten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Gesamtausgaben Abteilungen / Totaal lasten afdelingen Gesamteinnahmen Abteilungen / Totaal baten afdelingen

157 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Bescheinigungsbehörde INT IV/ Certificeringsautoriteit INT IV Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Bescheinigungsbehörde / Certificeringsautoriteit Erstattung Personalausgaben / Terugontvangst salariskosten Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten Bescheinigungsbehörde INT V / Certificeringsautoriteit INT V Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Bescheinigungsbehörde INT V / Certificeringsautoriteit INT V Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden First Level Control INTERREG V First Level Control INTERREG V Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden

158 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Personalkosten AGEG / Personeelskosten WvEG Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Versicherungen für Bedienstete / Verzekeringen personeel Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Personalkosten AGEG / Personeelskosten WvEG Erstattung Personalausgaben / Terugontvangst salariskosten Geschäftsausgaben AGEG / Apparaatskosten WvEG Verwaltungskostenerstattung / Vergoeding administratiekosten Stichting ECC Stichting ECC Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten , Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden , Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Erstattung Personalausgaben / Terugontvangst salariskosten ALLGEMEIN Gesamtausgaben / Totaal lasten Gesamteinnahmen / Totaal baten

159 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 GESELLSCHAFTLICHE ENTWICKLUNG / MAATSCHAPPELIJKE ONTWIKKELING GESELLSCHAFTLICHE ENTWICKLUNG / MAATSCHAPPELIJKE ONTWIKKELING Gesellschaftliche Entwicklung / Maatschappelijke Ontwikkeling Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Sozio-kulturelle Begegnungen / Sociaalculturele Ontmoetingen 200 Sozio-kulturelle Begegnungen / Sociaalculturele Ontmoetingen Personalausgaben / Salarissen en sociale Beiträge nationaler Instanzen / Bijdragen van lasten nationale instanties Erstattungen für Fremdpersonal / Land Nordrhein-Westfalen Personeel van derden Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Kultur / Cultuur Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Sport / Sport Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten

160 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Interkultureller Dialog / Interculturele Dialoog Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotieen voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Interkommunale Zusammenarbeit / Intergemeentelijke samenwerking Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Arbeit in den Schulen / Onderwijs Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotieen voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Sozio-kulturelle Begegnungen / Sociaal-culturele ontmoetingen Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten

161 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening grenswerte grenswerte Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Kosten für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Material EDV-Anlage / Materiaal autom.apparatuur Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Steuern und Versicherungen / Belastingen en verzekeringen Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Portokosten / Porti Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering Externe Projekte People-to-People- Programm "Integration und Gesellschaft" / Externe projecten People-to-People- Programma "Integratie en Maatschappij" Externe Projekte People-to-People- Programm "Integration und Gesellschaft" / Externe projecten People-to-People- Programma "Integratie en Maatschappij" Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden

162 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Verwaltungsprojekt für People-to-People- Projekte / Administratieproject voor People-to-People-projecten Verwaltungsprojekt für People-to-People- Projekte / Administratieproject voor People-to-People-projecten Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Spiegelungen Spiegelungen Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Acute Zorg Acute Zorg Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden

163 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening EUREGIO wisselt uit! EUREGIO wisselt uit! Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge nationaler Instanzen / Bijdragen van nationale instanties Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Nachbarn im Dialog Nachbarn im Dialog Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel Beiträge nationaler Instanzen / Bijdragen van van derden nationale instanties Sitzungs- und Repräsentationskosten / Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en Vergader- en representatiekosten derden Übersetzungskosten / Vertaalkosten Co-Finanzierung / Co-financiering Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Nachbarn im Dialog II Nachbarn im Dialog II Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge nationaler Instanzen / Bijdragen van nationale instanties Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering

164 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Grenzüberschreitende Zukunftsvision Kultur / Grensoverschrijdende Toekomstvisie Cultuur Grenzüberschreitende Zukunftsvision Kultur / Grensoverschrijdende Toekomstvisie Cultuur Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Kosten für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering Dialog und Schulbegegnungen Dialog und Schulbegegnungen Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering

165 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening /02 Prepare Prepare Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering Rahmenprojekt Priorität II Rahmenprojekt Priorität II Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Kosten für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering ALLGEMEIN Gesamtausgaben / Totaal lasten Gesamteinnahmen / Totaal baten

166 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 WIRTSCHAFT UND ARBEITSMARKT / ECONOMIE EN ARBEIDSMARKT WIRTSCHAFT UND ARBEITSMARKT / ECONOMIE EN ARBEIDSMARKT Wirtschaft und Arbeitsmarkt / Economie en Arbeidsmarkt Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Bürgerberatung / Burgeradvies Bürgerberatung / Burgeradvies Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Bürogeräte und -mobiliar / Aankoop kantoormachines en meubilair Erweiterung EDV-Anlage / Aankoop autom.apparatuur Büromaterial / Bureaubenodigdheden Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Material EDV-Anlage / Materiaal autom.apparatuur Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Gerätereparaturen, Wartungen / Onderhoud kantoormachines en meubilair Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering

167 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Bürgerberatung -nicht förderfähige Kosten / Burgeradvies - niet subsidiabele kosten Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Tourismus-Marketing Grenzregion / Toerisme- Marketing Grensregio Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Tourismus-Marketing Grenzregion / Toerisme-Marketing Grensregio Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Mechatronik für KMU / Mechatronica voor het MKB Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Erweiterung EDV-Anlage / Aankoop autom.apparatuur Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Mechatronik für KMU / Mechatronica voor het MKB Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering

168 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Mechatronik für KMU - Nicht förderfähige Kosten/ / Mechatronica voor het MKB - Niet subsidiabele kosten Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Kosten für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten EUREGIO-Klimaenergie EUREGIO-Klimaenergie Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Kosten für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering EUREGIO-Klimaenergie 2020 (Nicht förderfähig/niet subsidiabel) Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten EUREGIO-Klimaenergie 2020 (Nicht förderfähig/niet subsidiabel) Co-Finanzierung / Co-financiering

169 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening GROS Impuls A&O GROS Impuls A&O Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Beiträge nationaler Instanzen / Bijdragen van nationale instanties Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden derden Büromaterial / Bureaubenodigdheden Co-Finanzierung / Co-financiering Kosten für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Externe Kleinprojekte Priorität I / Externe kleine projecten Prioriteit I Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Externe Kleinprojekte Priorität I / Externe kleine projecten Prioriteit I Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Verwaltungsprojekt für Kleinprojekte Priorität I / Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit I Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Verwaltungsprojekt für Kleinprojekte Priorität I / Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit I Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden

170 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Bord Info / Gelderland Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering Bord Info / Overijssel Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering /01 GTI /01 GTI Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten Sachkosten / Materiele Kosten Kartenverkauf / Verkoop Kaarten Energie / Energie Erstattung Porto / Vergoeding porto Erweiterung EDV-Anlage / Aankoop autom.apparatuur Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Büromaterial / Bureaubenodigdheden Co-Finanzierung / Co-financiering Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sonstige Gebrauchsgüter / Overige gebruiksgoederen Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Standgelder / Standplaatskosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Miete / Huur Steuern und Versicherungen / Belastingen en verzekeringen Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Portokosten / Porti Telefon- und Faxkosten / Telefoon- en faxkosten Bankgebühren / Kosten betalingsverkeer Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten

171 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening /01 UNLOCK /01 UNLOCK Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Sachkosten / Materiele Kosten Fremdleistungen / Externe diensten Büromaterial / Bureaubenodigdheden Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Co-Finanzierung / Co-financiering ALLGEMEIN Gesamtausgaben / Totaal lasten Gesamteinnahmen / Totaal baten

172 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 NACHHALTIGE RAUMENTWICKLUNG / DUURZAME RUIMTELIJKE ONTWIKKELING NACHHALTIGE RAUMENTWICKLUNG / DUURZAME RUIMTELIJKE ONTWIKKELING Nachhaltige Raumentwicklung / Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen NACHHALTIGE RAUMENTWICKLUNG / DUURZAME RUIMTELIJKE ONTWIKKELING Grenzüberschreitende Plattform für Regionale Wasserwirtschaft / Grensoverschrijdend Platform voor Regionaal Waterbeheer (GPRW) Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Büromaterial / Bureaubenodigdheden Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten NACHHALTIGE RAUMENTWICKLUNG / DUURZAME RUIMTELIJKE ONTWIKKELING Grenzüberschreitende Plattform für Regionale Wasserwirtschaft / Grensoverschrijdend Platform voor Regionaal Waterbeheer (GPRW) Sonstige Einnahmen / Overige goederen en diensten

173 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Externe Kleinprojekte Priorität II / Externe kleine projecten Prioriteit II Verschiedene Ausgaben / Overige inkomensoverdrachten Externe Kleinprojekte Priorität II / Externe kleine projecten Prioriteit II Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Vewaltungsprojekt für Kleinprojekte Priorität II / Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit II Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Verwaltungsprojekt für Kleinprojekte Priorität II / Administratieproject voor kleine projecten Prioriteit II Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden

174 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening Corridor 2 Studie TMK ( Nicht förderfähig / Niet subsidiabel) Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Übersetzungskosten / Vertaalkosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Sonstige Dienste / Overige diensten Corridor 2 Studie TMK ( Nicht förderfähig / Niet subsidiabel) Co-Finanzierung / Co-financiering Moregio Moregio Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden ALLGEMEIN Gesamtausgaben / Totaal lasten Gesamteinnahmen / Totaal baten

175 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 INTERREG-PROGRAMMMANAGEMENT / INTERREG-PROGRAMMAMANAGEMENT INTERREG-PROGRAMMMANAGEMENT / INTERREG-PROGRAMMAMANAGEMENT Programmmanagement INTERREG IV A / Programmamanagement INTERREG IV A Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Krankenversicherung / Ziekengeldverzekering Erweiterung EDV-Anlage / Aankoop autom.apparatuur Bücher und Zeitschriften, Drucksachen / Abonnementen en drukwerk Material für Öffentlichkeitsarbeit / Promotie- en voorlichtingsmateriaal Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Vertaalkosten / Übersetzungskosten Sonstige in Auftrag gegebene Arbeit / Overige uitbestede diensten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Fortbildung / Opleiding personeel Sonstige personalbezogene Ausgaben / Overige vergoedingen Sonstige Dienste / Overige diensten Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten Programmmanagement INTERREG IV A / Programmamanagement INTERREG IV A Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Programmmanagement INTERREG IV A - N.f.Kosten / Programmamanagement INTERREG IV A - N.s. kosten Personalausgaben / Salarissen en sociale lasten Erstattungen für Fremdpersonal / Personeel van derden Erweiterung EDV-Anlage / Aankoop autom.apparatuur Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Vertaalkosten / Übersetzungskosten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Erstattung interner Verwaltungskosten / Doorberekening interne kosten

176 AUSGABEN / LASTEN Anlage/Bijlage 1 EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening /01 Programmmanagement INTERREG V A / Programmamanagement INTERREG V A Sitzungs- und Repräsentationskosten / Vergader- en representatiekosten Vertaalkosten / Übersetzungskosten Reisekosten, Kongresse / Reis- en verblijfkosten, congressen Programmmanagement INTERREG V A / Programmamanagement INTERREG V A Beiträge EU und Dritter / Bijdragen EU en derden Gesamtausgaben / Totaal lasten Gesamteinnahmen / Totaal baten

177 Anlage/Bijlage 1 AUSGABEN / LASTEN EINNAHMEN / BATEN Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 Gliederung / Volgnummer Gruppierung / Categorie Bezeichnung / Omschrijving Ansatz / Raming 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2015 Jahresabschluss/ Jaarrekening 2014 ALLGEMEINE FINANZWIRTSCHAFT / FINANCIERING EN ALGEMENE DEKKINGSMIDDELEN ALLGEMEINE FINANZWIRTSCHAFT / FINANCIERING EN ALGEMENE DEKKINGSMIDDELEN 511 GELDMITTEL / GELDMIDDELEN 511 GELDMITTEL / GELDMIDDELEN Zinsen / Rente Zinsen / Rente Zinsausgaben lfd. Bankverkehr / Rente rekeningcourant Zinsen aus Bank- und Kontokorrentverkehr / Rente banktegoeden en rekeningcourant MITGLIEDSBEITRÄGE / BIJDRAGEN GEMEENTEN Mitgliedsbeiträge / Bijdragen gemeenten Mitgliedsbeiträge / Bijdragen gemeenten aktualisieren ALLGEMEINE EINNAHMEN UND AUSGABEN / ALGEMENE BATEN EN LASTEN Unvorhergesehenes / Onvoorzien Unvorhergesehenes / Onvoorzien Gesamtausgaben / Totaal lasten Gesamteinnahmen / Totaal baten

178 BEITRAGSÜBERSICHT DER MITGLIEDSKÖRPERSCHAFTEN Mitgliedskörperschaft Einwohner am Beitrag ,25 / Einw. Mitgliedskörperschaft Einwohner am Beitrag ,25 / Einw. Kreis Borken Kreis Steinfurt Stadt Ahaus Gemeinde Altenberge Stadt Bocholt Stadt Emsdetten Stadt Borken Stadt Greven Stadt Gescher Stadt Hörstel Stadt Gronau Gemeinde Hopsten Gemeinde Heek Stadt Horstmar Gemeinde Heiden Stadt Ibbenbüren Stadt Isselburg Gemeinde Ladbergen Gemeinde Legden (Gemeinde Laer) Gemeinde Raesfeld Stadt Lengerich Gemeinde Reken (Gemeinde Lienen) Stadt Rhede Gemeinde Lotte Gemeinde Schöppingen Gemeinde Metelen Stadt Stadtlohn Gemeinde Mettingen Gemeinde Südlohn Gemeinde Neuenkirchen Gemeinde Velen Gemeinde Nordwalde Stadt Vreden Stadt Ochtrup Gemeinde Recke Kreis Borken Gesamt Stadt Rheine Gemeinde Saerbeck Stadt Steinfurt Stadt Tecklenburg Gemeinde Westerkappeln Kreis Coesfeld Gemeinde Wettringen (Gemeinde Ascheberg) Kreis Steinfurt Gesamt Stadt Billerbeck Stadt Coesfeld Stadt Dülmen Gemeinde Havixbeck Stadt Lüdinghausen (Gemeinde Nordkirchen) Kreis Warendorf Gemeinde Nottuln (Stadt Olfen) Stadt Ahlen Gemeinde Rosendahl Stadt Beckum Gemeinde Senden Gemeinde Beelen Stadt Drensteinfurt Kreis Coesfeld Gesamt Stadt Ennigerloh Gemeinde Everswinkel Stadt Oelde Gemeinde Ostbevern Stadt Sassenberg Stadt Münster Stadt Sendenhorst Stadt Telgte Gemeinde Wadersloh Stadt Warendorf Kreis Warendorf Gesamt

179 BEITRAGSÜBERSICHT DER MITGLIEDSKÖRPERSCHAFTEN Mitgliedskörperschaft Einwohner am Beitrag ,25 / Einw. Mitgliedskörperschaft Einwohner am Beitrag ,25 / Einw. Landkr. Grafschaft Bentheim Stadt Osnabrück Stadt Bad Bentheim Stadt Nordhorn Gemeinde Wietmarschen Samtgemeinde Emlichheim Landkreis Emsland (Einzelne ( 0,125 / Samtgemeinde Neuenhaus Gemeinden) Einw.) Samtgemeinde Schüttorf Samtgemeinde Uelsen Gemeinde Emsbüren Gemeinde Salzbergen Landkreis Grafschaft Bentheim Samtgemeinde Spelle Gesamt (Landkreis Emsland Gesamt) Landkreis Osnabrück (Gemeinde Bad Essen) (Stadt Bad Iburg) (Gemeinde Bad Laer) Gesamt (Gemeinde Bad Rothenfelde) (Gemeinde Belm) (Gemeinde Bissendorf) (Gemeinde Bohmte) (Stadt Bramsche) Kommunen in Klammern ( ) sind nicht selbst Mitglied. (Stadt Dissen a.t.w.) Der gemeindliche Beitragsanteil wird vom Kreis bzw. (Stadt Georgsmarienhütte) Landkreis übernommen. (Gemeinde Glandorf) Ausnahme: Der gemeindliche Beitragsanteil für die (Gemeinde Hagen a.t.w.) Gemeinden Lienen und Laer wird nicht vom Kreis (Gemeinde Hasbergen) Steinfurt übernommen. (Gemeinde Hilter a.t.w.) (Stadt Melle) (Gemeinde Ostercappeln) (Gemeinde Wallenhorst) (Samtgemeinde Artland) (Samtgemeinde Bersenbrück) (Samtgemeinde Fürstenau) (Samtgemeinde Neuenkirchen) Landkreis Osnabrück Gesamt

180 Anlage 2 / Bijlage 2 OVERZICHT BIJDRAGEN DEELNEMENDE GEMEENTEN Gemeente Inwoners Bijdrage Gemeente Inwoners Bijdrage per 2015 per , ,35 per inw. per inw. Regio Twente Regio Achterhoek 1 Almelo Aalten Borne Berkelland Dinkelland Bronckhorst Enschede Doetinchem Haaksbergen Oost Gelre Hellendoorn Montferland Hengelo (O) Oude IJsselsstreek Hof vantwente Winterswijk Losser Oldenzaal Rijssen - Holten Tubbergen Twenterand Wierden Totaal Regio Twente Totaal Regio Achterhoek Individuele deelnemende gemeenten 23 Coevorden Hardenberg Ommen Totaal individuele gemeenten Totaal

181 Verslag van de begeleidingsgroep Financiën gehouden op , 09:00 10:15 uur in Enschede/Glanerbrug Deelnemers: Joachim Gilbeau (Kreis Coesfeld), Wilfried Kersting (Kreis Borken), Cor Spee (Regio Achterhoek), Michael Wilbers (Landkreis Grafschaft Bentheim), Dr. Elisabeth Schwenzow, Henri Koop, Silvia Overberg (EUREGIO) Afwezig m.k.: Miranda van den Berg (gem.coevorden) en Sigrid ten Heuvel (gem. Enschede) De begeleidingsgroep Financiën spreekt zich in het algemeen positief uit over de voorliggende jaarrekening. De volgende correcties c.q. toelichtingen werden aanbevolen: 1. In het voorstel tot resultaatbestemming wordt het resultaat (onttrekking aan de INTERREG reserve en toevoeging aan de Algemene reserve) nader toegelicht op blz Er volgen onderstaande tekstuele wijzigingen: Correctie van een dubbele tekst op blz. 20 en 21 (D-versie) Schrappen van tekst (incl. Perfekte Tage ) op blz Aanbevolen wordt voor de begroting 2017 m.b.t. nieuwe opdrachten hiervoor globaal een bedrag op te nemen. Daarmee is een geraamd bedrag voor nieuwe projecten opgenomen die bij het samenstellen van de begroting nog niet bekend waren. Op basis van het begrotingsreglement is men bevoegd bij meeropbrengsten, de meeruitgaven mogelijk te verhogen. Verder wordt voorgesteld, het maximumbedrag voor de beslisbevoegdheid van de directeur-bestuurder voor boven planmatige en niet-budgettaire kosten te verhogen. Ook is over het verschuiven van de beslisbevoegdheid aan de dagelijks bestuur na te denken. 4. Een volgend overleg van de Begeleidingsgroep Financiën wordt voor de maand september gepland. Het afstemmen van een datum vindt hierover via Doodle plaats. Gronau, Koop, Overberg K:\223 Vorstand-DB\Begeleidgroep Financen\ \Verslag doc

182 't Onderzoeken waard: meevliegen met de buren 't Onderzoeken waard: meevliegen met de buren Euregionaal denken en doen is in het belang van Twente. Juist daarom is de rol van Flughaven Münster Osnabrück voor onze regio een nadere studie waard. DOOR ROB WELTEN In de vergadering van de Euregioraad klonk vorige maand in Almelo een raadsbrede oproep om onderzoek te doen naar de mogelijkheden van Flughafen Münster Osnabrück (FMO) als euregionale voorziening. In de regionale media in Twente, maar ook op social media als Facebook en Twitter veroorzaakte dit nogal wat reuring. Vanwaar die soms heftige en emotionele reacties? Bij nadere beschouwing klinkt er zorg door dat er onvoldoende oog is voor de Twentse belangen en noden. Genoeg reden om de onderliggende vragen te beantwoorden en het appel van de Euregioraad op zijn waarde te schatten. Wat is het euregionale perspectief? In het Euregiogebied werken zo'n 130 lokale en regionale overheden aan beide zijden van de grens samen. Voor een verzorgingsgebied met 3,5 miljoen inwoners. Het doel van de partners is één euregionaal verzorgingsgebied, zonder last van de belemmeringen van de grens. Uit diverse onderzoeken blijkt dat werkgelegenheid en welvaart aan beide zijden van de grens volop groeikansen hebben als de grenseffecten worden geneutraliseerd. Ambities Waarom die belangstelling uit Nederland voor FMO? Waarom nu? Twente heeft hoge ambities met de innovatieve maakindustrie, maar ook als logistieke draaischijf naar het Duitse achterland. Dat vraagt om optimale bereikbaarheid via de weg, het spoor, het water en de lucht. Wat dit laatste betreft, in 2014 werd de stekker getrokken uit het plan voor een commerciële burgerluchthaven in Twente en in 2015 presenteerde de commissie Wientjes met Technology Base Twente een nieuw perspectief voor het luchthavengebied. Het is geen vreemde gedachte om juist nu na te gaan of FMO ook voor het Nederlandse deel van de Euregio (Twente, Achterhoek), in de bereikbaarheidsstrategie, een rol kan vervullen. Tweede reden about:blank 1/3

183 't Onderzoeken waard: meevliegen met de buren Er is nog een tweede reden om juist nu die oriëntatie te verkennen. Als bekend, heeft de regio een stevige Agenda van Twente om de sociaal economische structuur te versterken. Deze agenda loopt in 2017 af, terwijl het doel, een toekomstbestendige Twentse economie met werkgelegenheid op of boven het landelijke gemiddelde, nog niet is bereikt. Verlenging van de agenda is geboden, actualisering en herijking van doel en middelen eveneens. De aanzet daartoe wordt dezer maanden opgepakt. In dat traject past een onderzoek naar de eventuele toegevoegde waarde van FMO voor de Twentse economie en bereikbaarheidsstrategie. Betekent dat investeren met Nederlands geld in een Duitse luchthaven? Nee. De lokale en regionale overheden in Twente hebben begin 2000 al hun betrokkenheid bij de exploitatie van de Twentse luchthaven bewust beëindigd. Ook de provincie Overijssel heeft nooit structureel in de exploitatie van de door te starten burgerluchthaven Twente willen participeren. De overheden zagen hun rol primair in de verbetering van de infrastructuur buiten de hekken, om de bereikbaarheid te verbeteren. Uit onderzoek zou moeten blijken of FMO een toegevoegde waarde kan hebben voor de ontwikkeling van de economie aan beide zijden van de grens. Als dat zo is, dan is het zaak om de bereikbaarheid waar nodig te verbeteren: via de weg (eventueel via busdienst), het spoor en op het gebied van informatievoorziening. Dit vergt investeringen van Nederlandse én Duitse zijde. Daarbij is Europese cofinanciering een reële optie. Samenwerking Vormt een wijziging van oriëntatie richting FMO een nekslag voor de hier en daar nog klinkende wens voor een doorstart van de Twentse luchthaven? Nee. Als aangegeven, de stekker is er al uit. De commissie Wientjes ziet overigens nog kansen voor een ondergeschikte rol voor General en Business Aviation in Twente. Een sterkere oriëntatie op FMO als euregionale voorziening zou in dat licht eerder positief kunnen werken op het gebied van samenwerking en afstemming, dan dat het elkaar in de weg zit. In 2005 is in Provinciale Staten van Overijssel de motie Welten Weijnen aangenomen, die het inhoudelijk kader vormde waarbinnen Gedeputeerde Staten opereerden om de doorstart van de burgerluchtvaart in Twente gerealiseerd te krijgen. Deze motie heeft lange tijd zeggingskracht gehad vanwege de heldere afbakening van publieke en private verantwoordelijkheden: commerciële investeringen ten behoeve van de exploitatie binnen de hekken, publieke investeringen uitsluitend in de infrastructuur buiten het luchthaventerrein. Minder bekend is het internationale aspect in de motie. Het betreft de oproep aan provincie, gemeente Enschede en het bedrijfsleven (via de Kamer van Koophandel) om de samenwerkingsmogelijkheden met FMO te inventariseren. Digitale poll Als hiervoor beargumenteerd, is er alle aanleiding om juist nu alsnog aan deze oproep gehoor te geven. Dat is dan ook nog eens geheel in lijn met de uitslag van de digitale poll in De Twentsche Courant Tubantia van twee weken geleden. Op de vraag of Twente moet kiezen voor FMO gaf meer dan 70 procent van de deelnemende lezers aan dit een goed idee te vinden, wanneer dit gepaard zou gaan met een ingrijpende verbetering van de verbinding. Auteur is burgemeester van Borne, voorzitter van het grensoverschrijdende samenwerkingsverband Euregio en lid van het dagelijks bestuur van de Regio Twente. De nekslag voor een doorstart van de Twentse luchthaven? Nee, de stekker is er namelijk al uit about:blank 2/3

184 't Onderzoeken waard: meevliegen met de buren Als de meerwaarde van FMO er is, dan moet de bereikbaarheid vanuit Twente verbeteren Flughaven Münster Osnabrück. foto Emiel Muijderman about:blank 3/3

185 euregio, Enscheder Straße 362, Gronau NS Groep N.V. De heer R.H.L.M. van Boxtel Postbus GJ Utrecht postadres Postbus 6008 NL-7503 GA Enschede anschrift Postfach 1164 D Gronau / / info@euregio.de Ansprechpartner/Contactpersoon Maaike Veelers M.Veelers@euregio.eu - 24 CONCEPT Geachte heer Van Boxtel, De EUREGIO-Raad, het hoogste grensoverschrijdende politieke orgaan van het EUREGIO-gebied met 3,5 miljoen inwoners, vraagt conform besluit van 24 juni 2016 uw aandacht voor het volgende. Het is op dit moment niet mogelijk e-tickets te kopen voor treinreizen binnen Nederland als je geen Nederlandse bankrelatie hebt. Betaling via een buitenlandse rekening, een credit- of een EC-card wordt door NS niet gefaciliteerd. Voor klanten van NS die in het Duitse grensgebied wonen heeft dit tot gevolg dat zij hun tickets uitsluitend aan het loket kunnen kopen, voor zover zij hun reis niet vanaf een Duits station willen beginnen. Bijzondere aanbiedingen van NS, zoals groepstickets, kunnen echter niet aan het loket maar alleen online worden besteld. Klanten zonder Nederlandse bankrelatie kunnen derhalve geen gebruik maken van deze aanbiedingen. Burgers uit het Duitse grensgebied voelen zich door NS gediscrimineerd en kloppen daarom aan bij de EUREGIO met een verzoek om steun. De EUREGIO-Raad neemt de wens van deze burgers serieus en verzoekt NS daarom met klem om ook voor buitenlandse klanten het online kopen van tickets mogelijk te maken. Volksbank Gronau-Ahaus eg IBAN: DE BIC: GENODEM1GRN Bank Nederlandse Gemeenten IBAN: NL89 BNGH BIC: BNGHNL2G Vorsitzender / voorzitter: mr. drs. R.G. Welten Geschäftsführerin / directeur bestuurder: Dr. Elisabeth Schwenzow Deutsch-niederländischer Zweckverband Nederlands-Duitse Gemeenschappelijke regeling Umsatzsteuer-ID: DE

186 Met vriendelijke groet, Mr. R.G. Welten Voorzitter EUREGIO-Raad Dr. Elisabeth Schwenzow Directeur-bestuurder - 2 -

187 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I 1 Prio I Strategische Initiative/ Handlungsfeld Energie/Energieum wandlung Projektname/Laufzeit Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Mest op Maat - Nachhaltiger Dünger nach Maß Erhöhung der Rentabilität von Biogasanlagen durch Aufwertung der Restströme aus diesen Anlagen Finanzierungsplan in % FH Münster, Steinfurt , ,11 EU-Mittel: 50 % National: D: 12,5 % NL: 12,5 % Eigenmittel: 25 % Status Genehmigung Erstantrag LA I Energie/Energieeffi zien Netzwerk GEP Netzwerk Grenzenloses Effizientes Produzieren in der EUREGIO für CO2- Reduzierung und Produktivitätssteigerung HWK Münster, Münster , ,82 EU-Mittel: 37% National: D: 12 % NL: 12 % Eigenmittel: 39 % Genehmigung Erstantrag LA I I I I I I Energie/Erneuerb. Energien Energie/Energieum wandlung Energie/Energieeffi zien Energie/Erneuerb. Energien Energie/Smart Future Energie/Grüne Mobilität Grünes Gold WiE fm Wohnkomfort 2030 Laubpellets als Regelbrennstoff INDEST Grünes Gold: Pyrolyseöl als erneuerbarer Rohstoff: biobased Produkte über Pyrolyse und den intelligenten Einsatz minderwertiger Biomasse Wärme in der EUREGIO: fokussieren & modernisieren Ganzheitlicher Ansatz Sanierung Gebäudebestand Forschungsprojekt: Laubpellets als Osnabrücker Regelbrennstoff - Energetische Nutzung Servicebetrieb von Laub und Grünschnitt Erarbeitung von Konzepten und Saxion Hogescholen, technischen Lösungen für eine möglichst Enschede hohe Nutzung von dezentral produziertem Strom. E-Mobilität Lieferverkehr Konzepte für Lieferverkehr mit E- Mobility DNL-contact, Steinfurt , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 11,8 % NL: 11,8 % Eigenmittel: 26,4% Genehmigung Erstantrag LA FH Münster, Steinfurt , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 10,1 % NL: 13,2 % Eigenmittel: 26,7% Genehmigung Erstantrag LA Saxion Hogescholen, , ,00 IO Enschede ECOS Consult GmbH, Osnabrück nicht bekannt nicht bekannt Konzept ,00 nicht bekannt Konzept , ,00 zurückgezogen Stand: /12

188 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I Prio I I Strategische Initiative/ Handlungsfeld Energie/Energieum wandlung Energie/Energieeffi zien Projektname/Laufzeit Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Combi GTO Konzept kombinierte Bereitstellung Energie Strom Wärme Energie-Effizienz KMU Steigerung Energie-Effizienz KMU Stichting Enbergie Efficiency Finanzierungsplan in % Status Triogen , ,00 zurückgezogen , ,00 mündlich zurückgezogen Stand: /12

189 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I Strategische Projektname/ Finanzie-rungsplan in % Prio Initiative/ Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Status Laufzeit Handlungsfeld I I I I I I I I LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung LS&Health/ Prävention & Früherkennung MIND health-i-care ehealth-pedografie Tragbare CTC-Trap Life Long Running Ouder zonder grenzen 68GA-MiniLab Witness Rahmenprojekt für Produkt /Prozessinnovation im Bereich med. Technologie / Telemedicine Produktentwicklung im Bereich Infektionsbekämpfung und Vorbeugung Antibiotikaresistenzen Entwicklung und Evaluation eines Pedographiesystems zur ehealth Patientenversorgung Entwicklung eines tragbaren Gerätes zur Entfernung von im Blut zirkulierende Tumorzellen bei Krebspatienten. Ontwikkeling van ambulant systeem voor blessurepreventie bij (hard)lopers Ontwikkeling van technologieondersteunde gezondheidsdiensten t.b.v. betere gezondheid/langer thuis wonen ouderen Ontwikkeling van een generator voor de productie van Gallium-68 als tracer voor PET-scan OOST NV, Apeldoorn , ,00 EU-Mittel: 49,9 % National: D: 5,9 % NL: 5,9 % Eigenmittel:38,3 % Genehmigung Erstantrag LA UMCG, Groningen , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 11 % NL: 11 % Eigenmittel: 28 % Genehmigung Erstantrag LA Saxion Hogeschool , ,00 IO Enschede Universiteit Twente , ,50 IO Roessingh R&D nicht bekannt nicht bekannt Konzept Roessingh R&D , ,00 zurückgezogen Jüke Systemtechnik GmbH, Altenberge , ,14 zurückgezogen German Dutch Wound-Telemonitoring- Gewinet , ,63 zurückgezogen System Entwicklung eines standardisierten Telemonitoring- Systems zur Überwachung von chronischen und komplexen Wunden, bei Patienten in Klini-ken, Pflegeeinrichtungen oder Zuhause. Stand: /12

190 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I Strategische Projektname/ Finanzie-rungsplan in % Prio Initiative/ Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Status Laufzeit Handlungsfeld I LS&Health/ Prävention & Früherkennung 3D Kettenintegration Entwicklung eines Systems, das die Produktion eines maßgefertigten Rollstuhls mittels eines 3D- Körperscans ermöglicht O4 Wheelchairs / Wheels Over Europe B.V , ,00 zurückgezogen Stand: /12

191 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I Prio I I I I I I Strategische Initiative/ Handlungsfeld Projektname/ Laufzeit HTSM/Masch.- I-Pro Anl.bau/Produktio nstechnik HTSM/Neue funkt. Werkstoffe S²M - Sustainable Surfaces & Membranes HTSM/Masch.- Laser-Fertigungstechnik Anl.bau/Produktio nstechnik HTSM/Neue funkt. Werkstoffe HTSM/Neue funkt. Werkstoffe HTSM/Masch.- Eye on Export Anl.bau/Produktio nstechnik Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Intelligente Produkte (Industrie 4.0) in KMU Neue Oberflächentechnologien Produkt-, Prozessinnovation Hochgeschwindigkeitslaser Finanzierungs-plan in % OOST NV, Apeldoorn , ,00 Eu-Mittel: 43,1 % National: D: 6,3 % NL: 6,3 % Eigenmittel: 44,3 % Netzwerk Oberfläche NRW e.v., Münster , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 11 % NL: 11 % Eigenmittel: 28 % FH Münster, Steinfurt , ,70 EU-Mittel: 50 % National: D: 12 % NL: 12 % Eigenmittel: 76 % MOVERO Nutzung und Weiterentwicklung von modernen Verfahren der Oberflächenstrukturierung für interdisziplinäre Anwendungen in der regionalen Industrie Schepers GmbH, Vreden , ,00 2. ROV FACE-E Prototypen Leichtbau Stichting STODT ,00 nicht bekannt Idee Innovative Produkte und Internationalisierung KMU Status Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA DNL-Contact , ,00 zurückgezogen Stand: /12

192 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I Prio I I I Strategische Initiative/ Handlungsfeld Logistik/Programm gebiet als Logistikstandort Logistik/Innovative Logistikkonzepte Logistik/Innovative Logistikkonzepte Projektname/ Laufzeit Güterkorridor EUREGIO Crowfunding Logistik Sustainable Noise Reduction Rail Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Studie Stärkung Logistiksektor, höhere Wertschöpfung aus Güterstrom Neue Geschäftsmodelle für multimodula Schuttleverbindungen im Güterverkehr Het project richt zich op een laag, niet beeld- en horizonverstorend, geluidsscherm. Wetenschappelijke voorstudies en geluidberekeningen zijn reeds uitgevoerd, metingen aan een vereenvoudigde testopstelling hebben plaatsgevonden. In dit project wordt die voorstudie omgezet in een definitief ontwerp met praktijktesten op het spoor Finanzierungs-plan in % EUREGIO , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 11,2 % NL: 17,6 % Eigenmittel: 21,2 % Hochschule Osnabrück nicht bekannt nicht bekannt Idee 4Silence BV, Enschede ,00 nicht bekannt Idee Status Genehmigung Erstantrag LA Stand: /12

193 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I A B C D E F G H I Strategische Prio Initiative Projektname/ Finanzierungsplan in % Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung AgriFood/ Laufzeit Status Handlungsfeld I I I I AgriFood/Neue Lebensmittel AgriFood/Ressourc eneffizienz AgriFood/Produktio ns-technologie AgriFood/Produktio ns-technologie Agro New Style MEDUWA Potenzialanalyse Spatenrotationsmaschine Kiemgetalbestrijding in de Foodsector Ontwikkeling van productmarktcombinaties voor alternatieve vollgegrondsteelten ,00 nicht bekannt Konzept Umsetzung von elf Arbeitspakete mit Universtität Osnabrück , ,00 Konzept Maßnahmen im Bereich Wasserqualitätsmanagement, insbesondere zur Reduzierung der Verunreinigung mit Schadstoffen wie Human- und Tierarzneimitteln und mit (resistenten) Mikroorganismen. Potenzialanalyse Einsatz Hochschule Osnabrück ,00 nicht bekannt Idee Spatenrotationsmaschine als Alternative zum konventionellen Pflugeinsatz im Ackerbau. Technologie verspreiding (verneveling) BI Groep Nederland , ,00 zurückgezogen ontsmettingsmiddel in de voedselindustrie. Stand: /12

194 Übersicht INTERREG-Projekte Priorität I 1 A B C D E F G H I Prio I Strategische Initiative Sonstige/ Handlungsfeld Energie/Smart Future Projektname/ Laufzeit Energieneutrale Mikroschadstoffelimination Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Energieneutrale Einführung der Mikroschadstoffelimination durch Abwas-sersystembewirtschaftung Waterschap Vechtstromen Finanzierungsplan in % , ,00 1.ROV Status 2 Sonstige Cross Border Talent Export traineeship (koppeling hoger opgeleiden en MKB Saxion, Enschede , ,00 1. ROV I Sonstige Kooperationsnavigator Entwicklung eines Kooperationsnavigators zur Unterstützung des grenzüberschreitenden baulichen Wertschöpfungskette Boerdam/FH Münster ,00 nicht bekannt Konzept Stand: /12

195 Übersicht INTERREG - Projekte Priorität II Prio Projektname/ Laufzeit II Doppelte Qualitifizierung = doppelt Chancen Kurzbeschreibung Projekt Lead Partner Budget EFRE-Förderung Finanzierungsplan in % Dubbel kwalificeren en examieren in de BTZ des Handwerks , ,60 EU-Mittel: 50 % praktijk: constructiewerker, monteur GmbH, Lingen National: elektronische installaties, monteur D: 15 % werktuigkundige installaties NL: 15 % Eigenmittel: 20 % Status Genehmigung Erstantrag LA II EurHealth-1Health Maatregelen (medisch, educatie, netwerkvorming) ter voorkoming van infecties en antibioticaresistentzie UMCG, Groningen , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 15 % Eigenmittel: 35 % Genehmigung Erstantrag LA II II SchienenRegion Rahmenprojekt Prio II II Bürgerbus Nordhorn - Denekamp II GPT Studie zur Untersuchung der Optimierungsmöglichkeiten grenzüberschreitender Zugverbindungen im EUREGIO-Gebiet Rahmenprojekt Priorität II für das EUREGIO-Gebiet innerhalb des INTERREG V-Programms Provincie Overijssel, Zwolle Grenzüberschreitende Bentheimer Eisenbahn Bürgerbusverbindung zwischen Denekamp AG, Nordhorn und Nordhorn Grenzüberschreitendes Polizeiteam Polizeidirektion Osnabrück, Osnabrück , ,00 EU-Mittel: 50 % National: D: 10 % NL: 11 % Eigenmittel: 29 % EUREGIO e.v , ,00 EU-Mittel: 50 % National D: 3,5 % NL: 3,5 % Eigenmittel: 43 % , ,08 EU-Mittel: 50 % National D: 10,4 % NL: 25 % Eigenmittel: 14,6 % , ,08 EU-Mittel: 50 % National D: 19,8 % Eigenmitel: 30,2 % Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA Stand: /12

196 Übersicht INTERREG - Projekte Priorität II II II GTI PREpare Grenzenlose Touristische Innovation (GTI) EUREGIO e.v , ,00 EU-Mittel: 46 % National D: 12 % NL: 12 % Eigenbeitrag: 30 % Pilot Region for Cross-border Emergency Care and Crisis Preparedness in the EUREGIO II UNLOCK Personal über die Grenze - Erschließung von grenzüberschreitendem Fachkräftepotential für KMUs und Stimulieren der grenzüberschreitenden Arbeitsmobilität von Arbeitsuchenden II Paardekrachten in de EUREGIO Bevorderen van de hippische sector m.b.t. KMU, verenigingen en deelnemers Bureau Acute Zorg Euregio, Enschede , ,00 EU-Mittel: 46,4 % National D: 14,0 % NL: 14,0 % Eigenmittel: 25,6 EUREGIO e.v , ,29 EU-Mittel: 50 % National D: 15 % NL: 15 % Eigenmittel: 20 % Regio Twente, Enschede Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA Genehmigung Erstantrag LA , ,00 1. ROV II Lernen ohne Grenzen Grensoverschrijdend beroepsonderwijs t.b.v. MKB en vakkrachten Graafschap College , ,00 1. ROV II Vitale Jugend - Grenzüberschreitend aktiv Multidisziplinäre grenzüberschreitende Zusammenarbeit der Schulen und Vereine für einen gesunden und aktiven Lebensstil im Grenzraum Graafschap College, Doetinchem , ,00 1. ROV II Euregioroute Euregioroute der Industriekultur Stichting Industriecultuur Nederland, Vogelenzang (midden 2016 Enschede) II MINT on Tour MINT on Tour im deutschniederländischen Grenzraum der Euregio Gronau Förderverein Biotechnologie NRW e.v , ,00 1. ROV , ,88 1. ROV Stand: /12

197 Übersicht INTERREG - Projekte Priorität II II Sprich Deine Nachbarsprache/Spreek je buurtaal Dachprojekt Nachbarsprachenlernen für deutsche Schüler(innen) und Schüler im Grundschulberich und der Sekundarstufe I, und niederländische Schüler(innen) der II Lernen mit Schweiß-Simulator Entwicklung einer didaktischen Ausbildungsmethode für das Schweißen am Schweiß-Simulator Regio Achterhoek ,00 nicht bekannt 1. ROV Anton Tijdink Bedrijfstakschool, Terborg , ,00 1. ROV II Grensoverschrijdend open televisieplatform Entwicklung von einer offene TV-Plattform womit mehrere Anbieter von TV-Dienste in die Niederlande und Deutschland ihre Dienstleistungen anbieten können auf die Glasfaserinfrastrukturen von mehrere Anbieter in die Niederlande und Deutschland. NDIX, Enschede ,00 nicht bekannt Konzept II Lernen mit Schweiß-Simulator Entwicklung einer didaktischen Ausbildungsmethode für das Schweißen am Schweiß-Simulator II Fit for Competence Verbetering van de gezondheid van personeel en ouderen als bijdrage aan verbetering van het arbeidspotentieel, II Büro grenzüberschreitende Zusammenarbeit Systematisch overzicht van grensov. activiteiten tot dusver Anton Tijdink Bedrijfstakschool, Terborg Stichting FC Twente / Scoren in de Wijk , ,00 Konzept Konzept Idee II KARMA Concept/maatregelen om de bestendigheid van grensoverschrijdendende beeksystemen tegen de gevolgen van de klimaatverandering te vergroten II Realbrandausbildung EUREGIO Oefenterrein en act. Op gebied van gezamelijke brandbestrijding II Bürger für Bürger Bürger für Bürger - nachhaltiges, generationsgerechtes Kulturmanagement Provincie Gelderland nicht bekannt nicht bekannt Idee FH Münster nicht bekannt nicht bekannt Idee Idee Stand: /12

198 Übersicht INTERREG - Projekte Priorität II II Vitale Kernen Verbeteren van de economische structuur van de centra van kleine kernen aan weerszijden van de grens en in het bijzonder de economische basis van individuele ondernemingen II Smart Industry: grensloos Ontwikkeling van een cross mediaal- Euregionaal samenwerkingsverband van bedrijven ten behoeve van kennisuitwisseling op het gebied van Smart Industry. Intentie is te inspireren, te motiveren, te activeren en te verbinden. Doelgroepen zijn Smart Industrie bedrijven aan beide zijden van de grens, alsmede jongeren die zich (gaan) oriënteren op de arbeidsmarkt. II Work Work Work Verhogen arbeidsmobiliteit en werkgelegenheid in grensgebieden II II Bildungsberkel von Billerbeck bis Zutphen Euregio-Centrum für Bewegung und Gesundheit Maßnahmen (Wanderrouten, Gruppenunterkunft, Umweltbildungsprogramm) im Rahmen grenzüberschreitender Umweltbildung im Flussgebiet der Berkel Oprichting van een euregionaal centrum voor bewegingstechnologie, sportgeneeskunde en gezondheidsbevordering II Ontmoetingen - Begegnungen Culturruitwisseling door kunstenaars met jaarthema's ogv samenleving II Work Work Work Verhogen arbeidsmobiliteit en werkgelegenheid in grensgebieden II Samenwerking virtual reality voor musea Project gericht op grensoverschrij-dende samenwerking tussen musea met hulp van virtual reality presentaties Gemeente Bronckhorst ,00 nicht bekannt Idee Say Yeah Motion Media, Enschede nicht bekannt nicht bekannt Idee Boerdam B.V., Zwolle ,00 nicht bekannt Biologische Station Zwillbrock Institut für Sportwissenschaft, Münster nicht bekannt nicht bekannt Idee ,00 nicht bekannt Idee EUREGIO nicht bekannt nicht bekannt Idee Boerdam B.V., Zwolle ,00 nicht bekannt Idee Stichting Museum Twentse Welle ,00 nicht bekannt zurückgezogen Stand: /12

199 Projectconcept voor een project in het kader van het programma INTERREG Deutschland-Nederland Concept-nr. / versie 5 Datum Begeleidend regionaal programmamanagement (RPM) (indien bekend) RPM EUREGIO Projecttitel (evt. afkorting, max. 20 tekens) Cross Border Talent (pilotproject) Volledige projectaanduiding (optioneel, max. 3 regels) Om innovaties van bedrijven aan weerszijden van de Duits-Nederlandse grens te versterken wordt de internationalisering van de bedrijven gestimuleerd door de inzet van internationale talenten van Nederlandse en Duitse hogescholen. Geplande projectstart maanden Geplande looptijd (in maanden) Lead Partner Saxion Export Center M.H. Tromplaan 28, 7513 AB Enschede Mw. Louise van Weerden (Lector Internationale Handel voor het MKB ) Dhr. Sascha Leuftink (Projectmanager Saxion Export Center ) Tel.: Mobiel.: l.b.vanweerden@saxion.nl s.leuftink@saxion.nl Formulierversie 2.3 [ ] 1

200 Overige projectpartners (Naam organisatie, plaats Indien mogelijk: contactpersoon, telefoon, ) Wirtschaftsverband Emsland Mw. Mechtild Weßling (Projectcoördinatie) Dhr. Norbert Verst (Directeur) Herzog-Arenberg-Str. 7, D Meppen Tel.: Landkreis Grafschaft Bentheim Dhr. Ralf Hilmes, Afdelingsmanager Wirtschaftsförderung NINO-Allee 1, D Nordhorn Tel.: Hochschule Osnabrück Campus Lingen Dhr. Dr. Fritjof Karnani (Projectcoördinator: Verwalter der Professur Entrepeneur und Unter- Nemensführung ) van de faculteit Management, Kultur und Technik Kaiserstr. 10c, D Lingen Tel F.Karnani@hs-osnabrueck.de Weitere Mitwirkenden: Mw. Nadine Haberland (medewerker faculteit Management, Kultur und Technik ) Kaiserstr. 10c, Lingen Tel oder 250 N.Haberland@hs-osnabrueck.de Dhr. Prof. Dr. Thorsten Litfin Professur fur Marketing t.litfin@hs-osnabrueck.de Dhr. Dr. Stefan Schlagen Verwalter der Professur fur Betriebswirtschafts s.schlangen@hs-osnabrueck.de Dhr. Prof. Dr. Gunther Meeh-Bunse Professur fur Allgemeine Betreibswirtschaftslehre g.meeh-bunse@hs-osnabrueck.de VNO-NCW Midden Herr Ron van Gent (Directeur) Boogschutterstraat 1c, 7324 AE Apeldoorn Tel.: vangent@vno-ncwmidden.nl Hochschule Münster Stephanie Koch (Prokuristin TAFH Munster GmbH) Tel.: + 49 (0) Dhr. Prof. Dr. Markus Schwering (plaatsvervangend Institutionsleiter Technische Betriebswirtschaft) Tel.: +49 (0) Bismarckstr. 11, D Steinfurt In tegenstelling tot de vorige versie van dit concept is de deelname van de FH Münster per definitief. Dit Formulierversie 2.3 [ ] 2

201 kon echter nog niet voor de deadline van 18 april worden verwerkt in de onderstaande tekst en financiële calculatie. 1. Welke concrete maatregelen/activiteiten zijn in het kader van het project gepland? Tip: een indeling in verschillende werkpakketten of fases kan hier alvast nuttig zijn. (maximaal tekens) Het bevorderen van innovatie door grensoverschrijdende samenwerking gebeurt door geselecteerde afstudeerders van de hogescholen (NL+D) te koppelen aan bedrijven in Nederland en Duitsland die internationaal succes nastreven. Dit betekent enerzijds voor Nederlandse bedrijven die naar de Duitse markt willen dat ze een Duitse student krijgen die voor hen de Duitse markt gaat ontwikkelen. Anderzijds krijgen Duitse bedrijven die in Nederland zaken willen doen, een Nederlandse student die de markt gaat bewerken in Nederland. Soms kan het voorkomen dat er Duitse of Nederlandse bedrijven zijn die naar een ander land willen en daarvoor een student-trainee zoeken. Mocht het profiel van de kandidaat passen met een beschikbare student dan kan de student in het kader van dit project ook gematched worden. De studenten voeren gedurende 6 maanden een praktijkgericht marktonderzoek (Bachelor scriptie) uit en ondersteunen het bedrijf aansluitend gedurende 6 maanden (trainee fase) bij de implementatie van de aanbevelingen uit de scriptie. Zodoende wordt een stevig fundament voor verregaande grensoverschrijdende samenwerking gelegd. De trainee wordt door een internationaal ervaren coach begeleid. Middels deze werkwijze heeft het deelnemende bedrijf gedurende de periode van 1 jaar (6 maanden marktonderzoek en 6 maanden implementatie) de beschikking over een high potential. Op basis van de reeds opgedane ervaringen ontvangt de trainee na afloop een arbeidscontract bij hetzelfde bedrijf. Daarmee wordt de internationaliseringsvoortgang geborgd. In het ideale geval betreft het Studenten met Duitse of/en Nederlandse taal- en cultuurkennis (selectiecriterium). Het grensoverschrijdende aspect betreft in het bijzonder de inzet van studenten van de hogescholen in Enschede/Deventer (Saxion) bij Duitse bedrijven en van Munster/Osnabrück/Lingen (Hochschule Osnabrück) bij Nederlandse bedrijven. Om bovenstaande doelen te realiseren, is het project Cross Border Talent opgebouwd uit de volgende onderdelen (werkpakketten): Vorming samenwerking en projectorganisatie/management (werkpakket 1): De projectpartners streven allen naar een structurele grensoverschrijdende samenwerking tussen bedrijven en kennisinstituten en tussen bedrijven en kennisinstituten onderling. Dit project zal hier in hoge mate aan bijdragen. Na beëindiging van dit project zal de grensoverschrijdende samenwerking vanzelfsprekend zijn en zal de samenwerking tussen de projectpartners en de bedrijven worden voortgezet. Dit betekent dat in dit werkpakket veel aandacht besteed zal worden aan het bijeen brengen van de aanwezige kennis, expertise en contacten van iedere partner in dit project. Om continuïteit van het project te waarborgen wordt gekozen voor een samenwerking tussen Hogescholen in regionaal verband. In de regio is er al sprake van banden tussen bedrijven, overheden en onderwijsinstellingen. Hierdoor zal het nieuwe samenwerkingsverband beter voet aan de grond krijgen. Een effectieve projectorganisatie is zodoende cruciaal waarbij vertrouwen een belangrijke rol speelt. Om de onderlinge samenwerking tussen de stakeholders te bevorderen netwerken aan elkaar te koppelen, ligt de nadruk van de activiteiten van de projectorganisatie (naast algemeen projectmanagement) op het organiseren van grensoverschrijdende kennisoverdracht bijeenkomsten voor partners, stakeholders en studenten, het in kaart brengen van de cultuurverschillen in relatie tot grensoverschrijdende samenwerking, het organiseren van taal- en cultuur workshops en promotie van het project naar stakeholders aan weerszijden van de grens. Bovendien zal de leadpartner voor alle deelnemende bedrijven alle INTERREG gerelateerde administratieve taken verzorgen. Dit zal de drempel voor deelname aan Cross Border Talent door bedrijven verlagen. Milestones werkpakket 1: - 8 bijeenkomsten voor stakeholders en partners m.b.t. het thema samenwerking over de grens (4 in Duitsland en 4 in Nederland) - 12 workshops voor studenten m.b.t. het thema taal- en cultuurverschillen (6 in Duitsland en 6 in Nederland) - 40 bijeenkomsten van de projectpartners m.b.t. voorbereiding en afstemming - Investeringen: Euro ,- (Dit bedrag bestaat uit ca. Euro ,- voor de voorbereiding, af- Formulierversie 2.3 [ ] 3

202 stemming, projectorganisatie en het opbouwen van een netwerk. De overige ca. Euro ,- wordt besteed aan de organisatie resp. de uitvoering van de workshops/bijeenkomsten. Voorbereiding plaatsing student/trainee bij het MKB (werkpakket 2): De plaatsing en inzet van talentvolle studenten/trainees van weerszijden van de grens bij Duitse en Nederlandse MKB-bedrijven vormen de kern van het Cross Border Talent programma. De voorbereiding van deze plaatsingen bestaat uit een scala aan activiteiten, zoals de werving, selectie en beoordeling van kansrijke combinaties van studenten met bedrijven. Dit betekent dat de projectpartners Wirtschaftsverband (WV), de Wirtschaftsförderung (Wfg) en VNO-NCW/VNDU actief hun leden en netwerk zullen benaderen om potentiele deelnemers (bedrijven) te identificeren. De bedrijven uit alle industriële sectoren kunnen aan het programma deelnemen. Zij worden geïnformeerd via nog nader te bepalen online en offline marketinginstrumenten alsmede via deelname aan bijeenkomsten, lezingen en workshops. Met de geïnteresseerde bedrijven worden afspraken ingepland om de internationale opdracht te formuleren en om het profiel van de geschikte kandidaat op te stellen. Milestones werkpakket 2-80 deelnemende MKB bedrijven (40 in Duitsland en 40 in Nederland) - ca. 200 acquisitie afspraken met geïnteresseerde bedrijven (100 in Duitsland en 100 in Nederland) - 12 voorlichtingsbijeenkomsten gepland door de projectpartners (6 in Duitsland en 6 in Nederland) - Investering: Euro ,- Inzet afstudeerders/trainees bij markprojecten (werkpakket 3): Voor de uitvoering van de internationale marktprojecten in opdracht van Duitse en Nederlandse MKB bedrijven worden zowel Duitse als ook Nederlandse talentvolle vierdejaars studenten van de kennisinstellingen (projectpartners) ingezet bij bedrijven voor wie innovatie nodig is om (nieuwe) internationale markten te vinden. Het betreft studenten van diverse internationale business opleidingen met de nadruk op marketing (incl. Online), verkoop, marktonderzoek, taal en cultuur en technische bedrijfskunde. Het matchen van de studenten-trainees met het bedrijf is maatwerk en vindt plaats op basis van persoonlijke selectie en introductie. Het werven en selecteren van deze studenten wordt gedaan door hogescholen op basis van een profiel van de gewenste kandidaat opgesteld door het bedrijf. De volgende criteria worden daarbij meegenomen: cijferlijst, motivatie, ambities en (werk)ervaring. Het voeren van een sollicitatiegesprek wordt daarbij als middel ingezet. Vervolgens wordt de geselecteerde kandidaat persoonlijk voorgesteld aan het bedrijf en de onderzoeksopdracht. Als het bedrijf akkoord is met de match, begint de student met de afstudeerfase (6 maanden). De scriptie schrijft de student dan in het Engels, Duits of Nederlands. Dit is afhankelijk van de opleidingseisen en de behoefte van het bedrijf in kwestie. De activiteiten van de kennisinstellingen in dit werkpakket zijn: - In afstemming met de andere projectpartners het bepalen en vervaardigen van de marketingmiddelen (informatiemateriaal, website, social media, etc.) om succesvol studenten te werven voor de opdrachten. - Optreden als spreker bij lezingen en tijdens workshops voor studenten/trainees/bedrijven als ook extern bij bijeenkomsten (pr-middel) - Afspraken waarnemen bij de afzonderlijke bedrijven (Hochschule Osnabrück in D, Saxion in NL - Formuleren van een opdracht voor de student in samenwerking met het bedrijf (opdrachtgever) - Werven en selecteren (sollicitatiegesprek) van geschikte kandidaten - Bedrijven en studenten matchen - Bepalen van de instituutsbegeleiding gedurende de afstudeerfase (Zover het reguliere afstudeerbegeleiding betreft zijn de kosten hiervan buiten de projectbegroting gehouden.) Milestones werkpakket 3-80 deelnemende studenten (40 in D en 40 in NL) - 12 voorlichtingsbijeenkomsten gepland voor werving kandidaten (6 in D en 6 in NL) - ca. 150 sollicitatiegesprekken met potentiële kandidaten (75 in D en 75 in NL) - 12 workshops m.b.t. het thema internationalisering (6 in D en 6 in NL) - Investering: Euro ,- Formulierversie 2.3 [ ] 4

203 Uitvoering van de projecten en begeleiding van de trainee (werkpakket 4): Na afronding van het innovatieve marktonderzoek gaat de student, inmiddels afgestudeerd, als trainee voor 6 maanden aan het werk voor hetzelfde bedrijf om het internationale onderzoek te implementeren. Daarbij zal een internationaal ervaren externe coach de trainees ondersteunen in hun internationale werkzaamheden. Deze externe professionals worden ingezet op basis van hun specifieke kennis en ervaring op het gebied van internationalisering zoals het opstellen van contracten, relatiebeheer, sales &marketing etc. Op basis van de wensen van de bedrijven selecteren de hogescholen de passende coach en dragen deze persoonlijk voor aan het bedrijf waarna het bedrijf beslist of hij met de coach in zee wil. De externe coaches vormen een flexibele pool van mensen die in staat zijn hun kennis, kunde en contacten te delen als ook het begeleiden en coachen van trainees. De externe coaches worden geselecteerd uit het netwerk van de partners van het Cross Border Talent. Daarnaast volgen de trainees samen met hun deelnemende bedrijven een aantal workshops over actuele onderwerpen in relatie tot international business (Interculturele verschillen, internationaal relatie management, interculturele teambuilding, grensoverschrijdende samenwerking in relatie tot business development, etc.). Ook zullen de trainees een aantal (verplichte) intervisie workshops volgen waar de uitwisseling van grensoverschrijdende ervaringen op het gebied van persoonlijke ontwikkeling centraal staan. Tenslotte zullen de deelnemende trainees op bedrijfsbezoek gaan bij de bedrijven waar de andere trainees werkzaam zijn (om toerbeurt en ca. 60 bezoeken). Doel van deze bedrijfsbezoeken is de uitwisseling van grensoverschrijdende kennis en praktijkervaringen. Door kennis te delen zal de innovatiekracht van de bedrijven versterken, (kennisnemen van marktbenadering, andere markten, interactie tussen marktbenadering en productvernieuwing, enz.) De bedrijfsbezoeken zullen plaatsvinden bij bedrijven die deze kracht nadrukkelijk uitstralen. Milestones werkpakket 4-80 traineeships (40 in D en 40 in NL) - 8 workshops (4 in D en 4 in NL) - ca. 60 bedrijfsbezoeken (30 in D en 30 in NL) - Investering: Euro ,- PR & Marketing (werkpakket 5): Om bedrijven voor het Cross Border Talent project te interesseren zal er sprake moeten zijn van een goede informatievoorziening, waarbij o.a. de resultaten continue verspreid worden. Dit gebeurt deels door de gesprekken met de bedrijven (zie werkpakket 2), als ook door de inzet van pr-middelen. Belangrijk onderdeel vormt een nieuw te ontwikkelen Online strategie (o.a. social media en website), waarbij zowel potentiële als ook deelnemende bedrijven en overige stakeholders over het project worden geïnformeerd. Dit instrument zal tevens gebruikt worden om de communicatie tussen projectpartners onderling te beheren en om het netwerk verder uit te breiden in de grensregio. Onderdelen van deze strategie kunnen zijn: Social media (Linkedin/Xing), nieuwsbrieven, blogs, video s (Youtube), etc. Daarnaast zal ook Offline activiteiten worden uitgevoerd, zoals het geven van presentaties en voorlichtingsbijeenkomsten bij relevante evenementen, beurzen en congressen. Milestones werkpakket 5 - Online en Offline profilering - 20 presentaties begroot (10 in D en 10 in NL) - Investering: Euro , Toevoeging werkpakketten: Uit bovenstaande is af te leiden dat de werkelijk projectkosten van onderwijsinstellingen en bedrijven gezamenlijk veel hoger zijn dan begroot. Aan de onderwijskant zijn de reguliere kosten van afstuderen niet in de projectbegroting opgenomen. Vanuit de bedrijven kom t een groot aantal kosten rechtstreeks ten laste van het bedrijf: stagevergoedingen, loonkosten trainees, loonkosten medewerkers voor ondersteuning studenten en trainees, voor bezoek aan seminars en onderlinge uitwisselingsprogramma's, reiskosten medewerkers, enz. Formulierversie 2.3 [ ] 5

204 2. Welke doelen en doelgroepen bereikt het project? Welke resultaten worden (uitgedrukt in indicatoren) behaald? (maximaal 2000 tekens) Doelen: Het Cross Border Talent programma bevordert de internationaliseringsstrategie van het Duitse en Nederlandse MKB door hen bij het streven naar internationale innovatie doelen ondersteuning te bieden van kenniswerkers (studenten/trainees) van Duitse en Nederlandse kennisinstellingen. Het behouden van internationale geschoolde kenniswerkers voor de grensregio leidt tot nieuwe internationale arbeidsplaatsen bij het Duitse en Nederlandse bedrijfsleven. De grensoverschrijdende arbeidsmarkt wordt opengesteld voor studenten om hen zo meer kansen te bieden waardoor de `braindrain` uit de regio zal verminderen. Daarnaast zal het programma het innovatievermogen van de deelnemende bedrijven stimuleren door de inzet van nieuwe, talentvolle toetreders op de arbeidsmarkt. Bovendien geeft dit bedrijven de kans om enerzijds grensoverschrijdende samenwerking te ontwikkelen en anderzijds om nieuwe buitenlandse markten te ontsluiten waardoor hun internationale concurrentievermogen wordt versterkt. De ervaring leert dat trainees na beeindiging van de trainee fase een arbeidscontract bij het bedrijf krijgen aangeboden. De vraag gestuurde ondersteuning van bedrijven vormt een belangrijk bestandsdeel van een duurzame verankering van de kenniseconomie in de grensregio. Tevens leidt de inzet van hoogopgeleide kenniswerkers bij het MKB tot het versterken van kennisoverdracht en grensoverschrijdende samenwerking tussen het Duitse en Nederlandse MKB, studenten en andere stakeholders in het project. Deze grensoverschrijdende samenwerking kan bovendien leiden tot het gezamenlijk ontwikkelen van innovatieve producten en diensten voor internationale markten. Tot slot leidt het Cross Border Talent programma tot kennisvalorisatie tussen het Duitse en Nederlandse MKB en de betrokken kennisinstellingen in de grensregio. Doelgroepen: - MKB-bedrijven in Nedersaksen (regio Emsland en Grafschaft Bad Bentheim) en in Oost-Nederland (provincies Overijssel en Gelderland en Achterhoek) uit meerdere kennisintensieve en kansrijke sectoren met een vermarktbaar product/dienst, die hun internationale activiteiten willen opstarten of verder willen uitbouwen. - Studenten met internationale ambities in het vierde en laatste jaar van hun opleiding aan de Hochschule Osnabrück/Lingen en aan Saxion in Enschede/Deventer, die moeten afstuderen. Het betreft dde volgende opleidingen in Enschede/Deventer: Commerciele Economie (CE), International Business and Languages (IBL), International Business and Management Studies (IBMS) en de volgende opleidingen in Osnabrück/Lingen: Management und Technik, Wirtschaftsingenieurwesen, Wirtschaftsinformatik, Master Studiengang Energiewirtschaft. Milestones: - Deelname van 80 MKB-bedrijven en 80 studenten (40 in D en 40 in NL) - Na afloop van het Cross Border Talent programma kan de dienstverlening zonder subsidiemiddelen worden voortgezet. De infrastructuur en het nationale resp. grensoverschrijdende netwerk is dan aanwezig zodat bedrijven en instellingen makkelijk toegang hebben tot de ontstane projectorganisatie. Formulierversie 2.3 [ ] 6

205 7. Hoe kunnen de projectactiviteiten en resultaten en/of het ontstane grensoverschrijdende netwerk na de projectlooptijd verder worden benut en gefinancierd? Hoe worden activiteiten voortgezet? In hoeverre zijn de outputs en resultaten voor derden relevant en bruikbaar? (maximaal 2000 tekens) Aan het einde van de programmalooptijd hebben ca. 80 bedrijven (NL+D) de Nederlands-Duitse grens of een grens met een ander buitenland geslecht, ca. 45% van de studenten/trainees ontvangen een arbeidscontract en blijven zodoende voor het bedrijf behouden. Dat betekent ca. 30 nieuwe arbeidsplaatsen naast de reeds gerealiseerde contracten van de 80 trainees in het programma. Van de deelnemende MKB-bedrijven wordt een financiële bijdrage gevraagd. Elk bedrijf betaalt de student een maandelijkse toelage en de trainee een salaris. Bovendien betaalt het bedrijf een eigenbijdrage aan de programmakosten ter hoogte van Euro 2000,- (ex. Btw). Hiervan worden o.a. de wervings- en selectiekosten van de geschikte kandidaten betaald. Als de bedrijven hun deelname bevestigen onderstrepen zij daarmee hun interesse aan een jong, internationaal en hoogopgeleid talent. Het bedrijf betaalt de bijdrage zodra een student bij het bedrijf aan de slag gaat. De inzet en aanwezigheid (taal- en cultuurkennis) van internationale studenten en trainees leidt tot een hogere mate van internationale oriëntatie van het bedrijf. Nieuwe markten worden ontsloten hetgeen weer leidt tot nieuwe inzichten en contacten. Het Cross Border Talent programma heeft zich dan ontwikkeld tot een community en tot een begrip in de regio, waarbij de verbinding economie en onderwijs centraal staat. Zowel bedrijven als ook studenten willen dan graag deelnemen aan het programma. Dien ten gevolge nemen de kosten voor de PR-activiteiten substantieel af. Bovendien hebben deelnemende bedrijven ook na afloop van het programma toegang tot de uitgebreide inzichten, kennis, contacten en ervaringen van het Cross Border Talent programma. Het programma zal dan bij zowel de partners als ook bij de deelnemende bedrijven en overige stakeholders in de grensregio verankerd zijn. Gedurende de eerste drie programmajaren wordt er een business model ontwikkeld, dat in het vierde jaar als pilotproject zal worden uitgevoerd. Naar aanleiding van de ervaringen zullen er veranderingen worden doorgevoerd en zal het business model zij definitieve vorm krijgen. Milestone: Business model voor een duurzame voortzetting van het Cross Border Talent programma. Geplande subsidiabele kosten van het project Licht u a.u.b. kort toe wat deze kosten omvatten Personeelskosten ,- Salarissen en overige overhead Overige kosten ,- Promotiemiddelen, events, workshops, bijeenkomsten Totaal ,- Formulierversie 2.3 [ ] 7

206 Voorgestelde financiering Vult u in elk geval het totaalbedrag van de geplande eigen bijdrage van de projectpartners in! eigen bijdrage Totaal ,- 31% eigen bijdrage Totaal ,- 23% projectpartners Saxion ,- 9% Hochschule Osnabruck/Lingen ,- 9% Publiek Landkreis Grafschaft Bad Bentheim ,- 1,6% Witschaftsförderung Wv Emsland ,- 1,6% Privaat VNO-NCW Midden ,- 1,6% bijdragen van Totaal ,5% derden Bijdrage deelnemende bedrijven ,- 8,5 % Privaat 0,00 0,00% INTERREG- Financiering (publiek) Totaal ,- 69% EU (EFRO) ,- 50% Co-financiering NL Co-financiering De Totaal ,- 14% Provincie Overijssel ,- 14% Ministerie 0,00 0,00% Totaal ,- 14% Land Niedersachsen ,- 14% Som ,- 100% Formulierversie 2.3 [ ] 8

207 Projectconcept voor een project in het kader van het programma INTERREG Deutschland-Nederland Concept-nr. / versie Datum Begeleidend regionaal programmamanagement (RPM) (indien bekend) RPM Eems Dollard Regio X RPM EUREGIO RPM Euregio Rijn-Waal RPM euregio rijn-maas-noord Projecttitel (evt. afkorting, max. 20 tekens) MINT on Tour Volledige projectaanduiding (optioneel, max. 3 regels) "MINT on Tour" in het Duits-Nederlands grensgebied van de Euregio Gronau Geplande projectstart maanden Geplande looptijd (in maanden) Lead Partner Naam organisatie Adres, plaats Förderverein Biotechnologie NRW e.v. Merowingerplatz Düsseldorf Deutschland De non-profit organisatie Förderverein Biotechnologie NRW e. V. is opgericht door representanten van de Bio-Regios in NRW, het Jülich Researchcenter, de CLIB2021 e.v. (cluster voor industrieele biotechnologie) plus geëngageerde privé personen en bedrijven. Biotechnologie is één van de belangrijkste interdisciplinaire technologien van de toekomst. Tot de doelstellingen van deze Booster Club horen o.a. het ondersteunen van aangaande wetenschappers, het organiseren van publieke evenementen, als ook het bevorderen van overdracht van wetenschappelijke resultaten tot aan praktische toepassingen toe. Argumenten, die de leadpartner in Düsseldorf ertoe geleid hebben, de steunaanvraag voor het project INTERREG VA via Euregio Gronau in te dienen, kunnen in de bijgevoegde Appendix 4 MoT - Keuze van het programmagebiet ontnomen worden. Formulierversie 2.3 [ ] 1

208 Contactpersoon Dr. Christoph Block Hoofd van het BIO.NRW - kantoor Brigitte Janssen-Kölschbach Projectcoördinatrice MINT ch.block@bio.nrw.de Telefoon brigitte.koelschbach@biotech-nrw-ev.de Overige projectpartners (Naam organisatie, plaats Indien mogelijk: contactpersoon, telefoon, ) Naam organisatie Adres, plaats URENCO Nederland BV Drienemansweg PZ Almelo Nederlande Contactpersoon Judith Slijkhuis-Soet Communications Manager Telefoon judith.slijkhuis@urenco.com Ideële Partner (D) VDI Verein Deutscher Ingenieure e. V. - ca leden VDI-Platz 1 D Düsseldorf Fritz Neußer - Referent voor technische opleidingen in beroep en maatschappij neusser@vdi.de VDI Niederrheinischer Bezirksverein - c/o Hochschule Düsseldorf - ca leden Josef-Göckeln-Str. 9 D Düsseldorf Pof. Dr.-Ing. Bernhard Siemon - Constructie/CAD Lid van Bestuur VDI-networks bv-niederrhein@vdi.de VDMA (Verband Deutscher Maschinen- und Anlagenbau) - ca leden Mörsenbroicher Weg 200 D Düsseldorf Hans Seelen - Spreker Marketing / Sales Buitenland hans.seelen@vdma.org Telgter Modell ( Partnernetwerk - scholen <-> bedrijven (D) Formulierversie 2.3 [ ] 2

209 Partnerbedriiven (D) Bernd Münstermann GmbH & Co. KG -> Letter of Intent Lengericher Str. 22 D Telgte Magdalena Münstermann - Lid van de directie, procuratiehoudster, coördinatie opleiding magdalena.muenstermann@muenstermann.com URENCO Deutschland GmbH Röntgenstraße 4 D Gronau Dr. Chris Breuer - Hoofd Public Relations / voorlichting chris.breuer@urenco.com Didactische Partner (D) zdi-zentrum NeanderLab (Schülerlabor) in Trägerschaft von erkrath inital.neanderlab ggmbh c/o Berufskolleg Hilden Am Holterhöfchen 34 D Hilden Dr. Heinz-Albert Becker - Hoofd laboratorium neanderlab@gmx.eu Wirtschaftsförderungsgesellschaft für den Kreis Borken mbh -> Letter of Intent (met zdi-zentrum Kreis Borken) Erhardstr. 11 D Ahaus Dr. Heiner Kleinschneider - Bestuurder kleinschneider@wfg-borken.de Kreis Coesfeld - met culturele centra Burg Vischering, Lüdinghausen en Kolvenburg, Billerbeck (aktueel onderzoek naar een financiele deelname van de Kreis) Abt Büro des Landrats, Kreisentwicklung Friedrich-Ebert-Str. 7 D Coesfeld Siemone Thiesing simone.thiesing@kreis-coesfeld.de Hochschule Düsseldorf (University of Applied Sciences) Josef-Gockeln-Str. 9 D Düsseldorf Prof. Dr. rer. nat. Karl Schwister - Scheikunde en bio-scheikundeprocessengineering Decaan van de faculteit Machinebouw en Processengineering karl.schwister@hs-duesseldorf.de Prof. Dr.-Ing. Bernhard Siemon - Constructie/CAD bernhard.siemon@hs-düsseldorf.de Fachhochschule Münster Hüfferstraße 27 D Münster Formulierversie 2.3 [ ] 3

210 Holger Dietrich - M.A. und Stefanie Kirn - M.A. h.dietrich@fh-muenster.de und kirn@fh-muenster.de M+E-InfoTruck der Metall- und Elektroindustrie (interactive) informatimedia M+E beroepen info@meberufe.info Deelnemende scholen (D) Scholen die reeds aan het project MINT auf Schlössern deelgenomen hebben (Kreis Coesfeld): St. Pius Gymnasium Gerlever Weg 5 D Coesfeld Andrea Göppert - biologie/hans-günter Pöter - wiskunde, natuurkunde pius-gymnasium@bistum-muenster.de St. Antonius Gymnasium (MINT-Schule) Klosterstr. 22 D Lüdinghausen Frank Zienow - wiskunde, natuurkunde/christian Weyers - scheikunde buero@st-antonius-gymnasium.de Contact via mevrouw Münstermann/ Telgter Modell : Annette-von-Droste-Hülshoff-Gymnasium (MINT-school) Grüne Gasse D Münster Anette Kettelhoit - Conrectores (momenteel leiding waarnemend) annette@muenster.de Gymnasium Wolbeck (MINT-school) Von-Holte-Str. 56 D Münster Herr Dr. Bernd Dreßel - Coördinator MINT Gymnasium-wolbeck@stadt-muenster.de Johann-Heinrich-Schmülling Schule - Bischöfliche Realschule Warendorf Rosenstr. 16 D Warendorf Jens Dunkel - Rector jhs-schule-waf@bistum-muenster.de Gymnasium Laurentianum (MINT-school) Von-Ketteler Str. 24 D Warendorf Frau Marlis Ermer - Rectores laurentianum@warendorf.de Maria-Sibylla-Merian-Gymnasium August-Winkhaus-Straße 6 D Telgte Gerd Schumacher - Coördinator studiekeuze en beroepsorientatie Formulierversie 2.3 [ ] 4

211 Clemenshauptschule Telgte August-Winkhaus Str. 6 D Telgte Elisabeth Glock - Rectores clemenshauptschule@web.de Die Loburg - Collegium Johanneum Loburg 15 D Ostbevern Michael Bertels - Rector internat@die-loburg.de Verbundschule Everswinkel Alverskirchener Str. 14 D Everswinkel Hubertus Kneilmann-Uekötter - Rector sekretariat@verbundschule-everswinkel.de Door projectpartner Urenco aanbevolen: Gronau - Carl-Sonnenschein-Realschule - Fridtjof-Nansen-Realschule - Werner-von-Siemens-Gymnasium => partnerschool: De Waerdenborch, Goor (NL) Bad Bentheim - Missionsgymnasium St. Antonius - Bardel (Kloster Bardel) ("International college of science and the arts") - Burg-Gymnasium In aanmerking komende kastelen (D) Reeds deelnemer aan de projekten MINT op kastelen resp. MINT-Lab on Tour : Schloss Iburg Schloßstraße, D Bad Iburg Burg Vischering Berenbrock 1 D Lüdinghausen Wasserschloss Haus Egelborg Beikelort 95 D Legden Kontakt door nieuwjaarsbijeenkomsten van de projektpartners Förderkreis Kultur & Schlösser e. V.: Schloss Raesfeld Freiheit Raesfeld Formulierversie 2.3 [ ] 5

212 Schloss Loburg Loburg 15 D Ostbevern Lid van Förderkreis Kultur & Schlösser e. V. : Haus Keppelborg Burg 3 D Heek-Nienborg Kultuurcentra van de projektpartner Kreis Coesfeld : Burg Vischering Berenbrock 1 D Lüdinghausen Kolvenburg An der Kolvenburg 3 D Billerbeck Aanbeveling van de projektpartner URENCO: Kloster Bardel Klosterstraße 11 D Bad Bentheim Stiftung Kloster Frenswegen Klosterstraße 9 D Nordhorn Wachtmeisterhaus zu Burg Hohes Haus Burg 18 D Heek-Nienborg TenneT-Infocentrum in het DRU Industrie Park in Ulft bij de bouw van de grensoverschrijdende 380 kv Powerline Doetinchem - Wesel, met een van de bouwplaatsen ter plekke; communautair project TenneT (NL) - Amprion (D). (Bezoeken aan het Infocenter - MINT-Workshops mogelijk - en van de bouwplaats kunnen in MINT on Tour - projektdagen opgenomen worden): Wasserburg Anholt Schloß Isselburg Formulierversie 2.3 [ ] 6 Ideële partner (NL) VMO - Verenigde Maakindustrie Oost leden (bedrijven) -> Letter of Intent Prins Bernhard Plantsoen 308 NL 7551 HT Hengelo Martin Leushuis - Vorsitter/ Directeur m.leushuis@vmo.nl (in gesprek over details van coöperatie) KIVI - Koninklijk Instituut Van Ingenieurs - ca leden -> Letter of Intent Prinsessegracht 23 NL-2514 AP Den Haag Micaela dos Ramos MSc - Directeur

213 (Yvonne Gijseman-Hoek - Executive Secretary) yvonne.gijseman@kivi.nl KMU - Koninklijke Metaalunie - ca leden (bedrijven) Malietoren Bezuidenhoutseweg 12 NL-2594 AV Den Haag P.H.J. (Paul) Verlinden - Beleidssecretaris Internationaal Ondernemen verlinden@metaalunie.nl Jet-Net (Jongeren en Technologie Netwerk) Lange Voorhout 20 NL CN Den Haag Marieke Rinket - Regiocoördinatrice Oost Nederland m.rinket@jet-net.nl Partnernetwerk - scholen <-> bedrijven (NL) Over de intussen langjarige bestaande betrekkingen van onze projektpartners - VMO (Verenigde Maakindustrie Oost), Hengelo - Aebi Schmidt Nederland, Holten - De Wardenborch, Goor met het Jeugd- en technologienetwerk Jet-Net Oost (regiocoördinatrice: Marieke Rinket) is de deelname van Jet-Net scholen van de regio aan ons projekt mogelijk. Aebi Schmidt Nederland BV Handelsweg 8 NL AA Holten Fred Harbers - Technisch directeur fred-harbers@aebi-schmidt.com Tennet TSO B. V. Utrechtseweg 310 NL AS Arnhem TenneT Info-Centrum - DRU Industrie Park Hutteweg 24 NL 7071 BV Ulft Matthijs Coops - Projecten/ bedrijvscommunicatie matthijs.coops@tennet.e Partnerbedrijven (NL) Aan MINT-Lab on Tour reeds deelgenomen: Christelijk College Schaersvoorde (Technasium) Slingelaan 28 NL-7122 AW Aalten Formulierversie 2.3 [ ] 7 Deelnemende scholen (NL)

214 Helge Willkowei/Chiel Grijsen - Leraren (Duits/natuurkunde, O&O) h.willkowei@schaersvoorde.nl Ulenhofcollege Doetinchem (Technasium) Bizetlaan 86 NL-7002 LZ Doetinchem Sjouke Oosterloo - scheikunde, natuurkunde (ANW) s.oosterloo@ulenhof.nl -> Overkoepelende organisatie: Stichting "Achterhoek VO" ( Ulft/ Silvolde: Almende College Winterswijk: Gerrit Komrij College/Pronova Doetinchem: Ludger College/Metzo College/Prakticon/Pronova/Rietveld Lyceum Schulengemeinschaft Waerdenborch (Technasium) Gruttostrrat 1 NL-7471 EP Goor Postbus 49 NL-7451 AA Holten Arjan Hakkert - Locatiedirecteur Goor /43 a.j.hakkert@waerdenborch.nl (= partnerscholen: Gronau - Werner-von-Siemens-Gymnasium, Tecklenburg - Graf-Adolf-Gymnasium, Lengerich - Hannah-Arendt-Gymnasium, Ahaus - BWV Ahaus /Berufskolleg) -> over de intussen langjarige bestaande betrekkingen van onze projektpartners - VMO (Verenigde Maakindustrie Oost), Hengelo, - Aebi Schmidt Nederland, Holten - De Wardenborch, Goor/Holten met het Jeugd- en technologienetwerk Jet-Net Oost (regio coördinatrice: Marieke Rinket) is de deel name van Jet-Net scholen van de regio aan ons projekt mogelijk. -> in contact met URENCO Nederland wegens verder in aanmerking komende scholen De tot nu toe genoemde scholen en plaatsen vormen de basis. Door een voortdurende acquisitie resp. bemiddeling door projektpartners enerzijds en door de groeiende vraag van andere scholen vanwege de steeds groter wordende bekendheid anderzijds zal het projekt zich gestaag over het gehele gebied van de euregio Gronau uitbreiden. In aanmerking komende kastelen (NL) Reeds deelnemer aan de projekten MINT op kastelen resp. MINT-Lab on Tour : Kasteel Slangenburg Kasteellaan 2 NL-7004 JK Doetinchem Kasteel Huis Bergh Hof van Bergh 8 NL-7041 AC 's-heerenberg Formulierversie 2.3 [ ] 8

215 TenneT-Infocentrum in het DRU Industrie Park in Ulft bij de bouw van de grensoverschrijdende 380 kv Powerline Doetinchem - Wesel, met een van de bouwplaatsen ter plekke; communautair project TenneT (NL) - Amprion (D). (Bezoeken aan het Infocenter - MINT-Workshops mogelijk - en van de bouwplaats kunnen in MINT on Tour - projektdagen opgenomen worden): Kasteel Vorden De Horsterkamp 8-14 NL-7251 AZ Vorden Kasteel Ruurlo Vordenseweg 2 NL-7261 Ruurlo Kontaktvoorbereiding door projektpartner VMO: Kasteel Twickel Twickelerlaan 6 NL-7490 AA Delden Landgoed/ Huis Singraven Molendijk 37 NL-7591 PT Denekamp Molenstichting Lattrop-Tilligte Molendijk 39 NL-7591 PT Denekamp Havezathe Het Everloo Everlostraat 16 NL-7596 MR Rossum Kasteel Het Nijenhuis 't Nijenhuis 10 NL-8131 RD Heino/Wijhe 1. Welke concrete maatregelen/activiteiten zijn in het kader van het project gepland? Tip: een indeling in verschillende werkpakketten of fases kan hier alvast nuttig zijn. (maximaal tekens) De geplande activiteiten van het project kunnen in volgende groepen worden ingedeeld: 1. Projectmanagement /-coördinatie 2. Themamodulen 3. Laboratorium bus 4. Projectdagen Details van deze groepen zijn in Appendix 1 MoT - Maatregelen/ activiteiten MoT weergegeven. De volgende descriptie van sectie 4. Projectdagen zal de hier te nemen maatregelen duidelijk maken: Een projectdag op het gebied "MINT" (Mathematiek, Informatica, Natuurwetenschappen, Techniek) vindt Formulierversie 2.3 [ ] 9

216 telkens aan een duits resp. nederlands historische plek plaats (burcht,kasteel, klooster). Aan iedere projectdag doen 10 duitse en 10 nederlandse scholieren mee, met begeleidende leerkrachten. De deelnemers komen met de fiets of met de bus. Hier moet rekening worden gehouden met de afstand van de scholen tot de plek van bijeenkomst, evenals met de tijd van het jaar. Vanaf 8:30 h vindt een eerste ontspannen kennismaking plaats van alle deelnemers van deze dag. Om 9:00 h worden de deelnemers door een representant van het kasteel resp.van het projectteam officieel begroet Voor de eerste officiele projectdag wordt overwogen, de hoofden van de deelmende scholen, een vertegenwoordiger van de EUREGIO en verdere gastlectoren uit te nodigen. In aansluiting aan de begroeting vindt de vereiste rondleiding plaats. Alternatief wordt dit na de middagpauze gedaan. 09:30 h - 12:00 h: Indeling van de leerlingen in 2 groepen, met zo goed mogelijk gelijke verdeeling van D/NL scholieren. Binnen deze groepen worden kleine gemengde teams samengesteld. Alsdan wordt de eerste MINT-themamudule (Appendix 2 - Themamodulen MoT) behandeld. Één van de groepen wordt begeleid door een duits lid van de experimentele projectleiding, de andere groep door een nederlands lid ervan. Aktief meedoen van de begeleidende leerkrachten is gewenst. Kenmerkend voor dit projectconcept hier, is het betrekken van medewerkers uit verschillende KMBs bij de uitoering van de modulen. Praktijkmensen krijgen op die manier kans, tijdens de wetensoverdracht de jonge mensen inzicht te geven in de realiteit van de arbeidsmarkt en contacten te leggen voor de vraag naar jong personeel voor hun bedrijven. Verder wordt aan medewerking van studenten en professoren gedacht, om de leerlingen ook de academische benadering van de MINT-themata te laten zien. 12:00 h: De gezamelijke lunch, waarbij ook hier waarde gehecht wordt aan D/NL gemengd zitten, dit zal een verdere ontspannen wederzijdse kennismaking onder de deelnemers bevorderen. 13:00 h - 15:30 h: Vervolgens worden voor het tweede experimentele gedeelte de leerlingen zodanig opnieuw in D/NL groepen verdeeld, zodat twee nieuwe groepen ontstaan. Net zo als in de ochtend, wordt de tweede MINT-themamodule gezamelijk behandeld. Na een gezamelijk résumée en woorden van dank eindigt de projectdag tegen 16:00 h In overleg is, om de projectweken (maandag t/m vrijdag) telkens op een duits of nederlands kasteel doortevoeren. Op iedere dag van de week zal een nieuwe groep scholieren deelnemen. Eraan deelnemen kunnen binnen deze week, scholieren uit verschillende schoolklassen van één school, of scholieren van klassen uit verschillende scholen. De groepsgrootte van 20 studenten per projektdag is op basis van de studie van de jarenlange ervaringen van het schoollaboratorium Neanderlab uit Hilden met de scholen in Kreis Mettmann als zinvol gebleken. De voortdurende hulp bij de leerstof en een zich intensief richten op het individu zijn zo gewaarborgd. Ook voor de rondleiding in en om het kasteel past een deelnemers aantal van 20 (exclusief begeleidende leerkrachten). De selectie van de scholieren ligt bij de desbetreffende leerkrachten. Als het gewenst is, dat een hele klas eraan meedoet, kan dat gedaan worden door deze scholiern op de verschillende projectdagen te verdelen. De begeleiding door minstens een (zo mogelijk vak-) leerkracht is vereist. 2. Welke doelen en doelgroepen bereikt het project? Welke resultaten worden (uitgedrukt in indicatoren) behaald? (maximaal 2000 tekens) Formulierversie 2.3 [ ] 10

217 Doelen - Verhoging akzeptantie bij scholieren Scholieren uit het voortgezet onderwijs zullen worden gemotiveerd om uit de door de scholen aangeboden vakkenpaketten MINT- vakken te combineren/voor MINT-prestatievakken te kiezen en tevens het besluit te nemen een passende beroepsopleiding of studie (ook in het buurland) te volgen. Medewerkers van verschillende KMBs zullen door inbreng van hun persoonlijke beroepservaring, mogelijke vooroordelen tegen bepaalde beroepen afbouwen en de veelzijdige perspectieven van de respectievelijke disciplines aannntonen. Studenten/professoren zullen door beschrijving van de academische alledaagse dag en hun medewerking aan de projectdagen interesse aan wetenschapsonderzoek wekken. - Op- en verdere uitbouw van D-NL coöperaties op het gebied van cultuur en opleiding/versterken van grensoverschreijdende relaties en interacties De afstemming van de MINT-opleiding op scholen en hoge scholen op de globale behoeftes en eisen van de economie ( Smart Industry ) wint in Europa en wereldwijd in toenemende mate terrein: innovaties zullen steeds meer concurrentiestrategieën van ondernemingen kenmerken. Een samenwerking van scholen en bedrijven is juist in de grensregio op grond van de overeenkomsten met betrekking tot de demografische ontwikkeling en de arbeidsmarkt-situatie noodzakelijk. Het projekt zal derhalve met de opbouw en het verwerven van een grensoverschrijdend netwerk een bijdrage leveren om de euregio Gronau als homogeen onderwijs-, cultuur- en economisch gebied te profileren. Door de euregionale verbinding van de projektpartners en -deelnemers zullen complementaire competenties ingebracht worden en zullen synenergie-effekten benut worden om het gevoel van de grens voor studenten (toekomstige leerlingen en studenten), scholen, universiteiten en bedrijven te nivelleren. Het IT-portaal zal hier als organisatie- en evaluatietool ingezet worden. - Sensibiliseren van de leerkrachten Leerkrachten in het voortgezet onderwijs zullen didactische tips krijgen voor meer motiverend lesgeven in de vaak door theorie beheerste MINT-vakken. - Uitbreiding van het onderwijsaanbod van de scholen Scholen in het voortgezet onderwijs zullen met MINT aan buitenschoolse locaties praktische, grensoverschrijdende ervaring versamelen en verzocht worden, het onderwijsaanbod/hun schoolprogramma met deze componenten uit te breiden en hun beroepenvoorlichting overeenkomstig aan te passen. Door het benutten van kultuur-historische plekken van beide landen als buitenschoolse leerplekken krijgen de scholen de mogelijkheid een volledig nieuwe aanpak aan MINT te leren kennen. Doel van het projekt is ook scholen te betrekken die zich tot nu toe nog niet als MINT-EC-school gequalificeerd hebben resp. een technasium hebben om hier door de projektdagen bij studenten, leerkrachten en de schoolleiding een overeenkomstige aanzet van denken te initiëren en behoefte te wekken. - Bevordering van de persoonlijkheidsontwikkeling/bevordering van positieve instelling tegenover het buurland Juist de natuurwetenschappelijk-technische beroepsvelden vereisen ook vaardigheden die de zuivere kennis alleen overstijgen: globaal, europees/internationaal denken en handelen, talenkennis, een goede algemene ontwikkeling, eigen initiatief en verantwoordelijkheid, de ontwikkeling van sociale competentie. Het teamwork van gemengde D/NL groepen zal bijdragen, de Soft Skills te vestigen en over persoonlijk contact het interesse aan het buurland (-> vriendschappen) en het leren van de taal bevorderen. Formulierversie 2.3 [ ] 11

218 - Behoud van historische gebouwen/installaties door toepassing/vestiging van een europees bewustzijn Eigenaren/ beheerders van kastelen zullen hun locatie als modern bedrijf presenteren die open staat voor een uitgebreide steun van de europeese jeugd, en op die manier beidraagd de toekomst van de landen veilig te stellen. Naast het ter beschikking stellen van de gebouwen, zullen de in de projectdagen geïntegreerde rondleidingen dit onderbouwen. Doelgroepen van beide landen - scholieren uit het voortgezet onderwijs - ca jaar oud - leerkrachten uit het voortgezet onderwijs - scholen, hoger beroepsonderwijs, hogeschool - bedrijven/kmbs - eigenaren/ beheerders van kastelen Indicatoren / indicatorfiche (telkens prioriteit 2) CI 1 Antal bedrijven die subsidie krijgen Richtgetal = min. 45 CI 4 Antal bedrijven die geen subsidie krijgen Richtgetal = min. 45 CI 44 Aantal deelnemers aan gezamenlijke lokale activiteiten initiatieven of maatregelen doorlopende scholing Richtgetal = leerlingen 800 onderwijzers Het aantal leerkrachten dat bij het projekt betrokken is, is afgeleid uit de ingewonnen ervaringsgegevens van de studie MINT-Lab on Tour (2012/13): hier waren telkens 2-3 leerkrachten per school en projektdag als begeleiders aanwezig. De begeleiding door minstens een (zo mogelijk vak-) leerkracht is vereist. Bij voorafgaande gesprekken is gebleken dat flexibele tijden van de projektdagen de voorkeur verdienen. min. 40 didactische ondersteuning (details zie onder "Milestones" in Appendix 1 MoT - Maatregelen/activiteiten) CI 9 Groei van het te verwachten aantal bezoekers van de ondersteunde locatie van natuurlijk erfgoed en cultureel erfgoed alsook de bondersteunde bezienswaardigheden Richtgetal = (hier wordt volgens Toelichting van indicatorfiche voor leadpartner Interreg VA D -NL - laatste modificatie: het getal eenmalig- tegen het eind van het project - aangegeven). PSI 2 Aantal van de ondersteunde grensoverschrijdende coöperatiemaatregelen Richtgetal = 202 (200 projectdagen & 2 symposia) PSI 5 Aantal deelnemers aan grensoverschrijdende initiatieves op het gebied van onderwijs en talenkennis Richtgetal = leerlingen 800 onderwijzers Het aantal leerkrachten dat bij het projekt betrokken is, is afgeleid uit de ingewonnen Formulierversie 2.3 [ ] 12

219 ervaringsgegevens van de studie MINT-Lab on Tour (2014/15): hier waren telkens 2-3 leerkrachten per school en projektdag als begeleiders aanwezig. De begeleiding door minstens een (zo mogelijk vak-) leerkracht is vereist. Bij voorafgaande gesprekken is gebleken dat flexibele tijden van de projektdagen de voorkeur verdienen. min. 40 didactische ondersteuning (details zie onder "Milestones" in Appendix 1 MoT - Maatregelen/activiteiten ) PSI 6 Aantal KMBs die bevorderd worden Richtgetal= min Hoe kunnen de projectactiviteiten en resultaten en/of het ontstane grensoverschrijdende netwerk na de projectlooptijd verder worden benut en gefinancierd? Hoe worden activiteiten voortgezet? In hoeverre zijn de outputs en resultaten voor derden relevant en bruikbaar? (maximaal 2000 tekens) Als resumé zal een D/NL MINT eindsymposium plaatsvinden. Het grensoverschrijdende netwerk moet door het IT-portal voor de continuering van het projektconcept tot na het jaar 2020 zorgen en nog verder uitbouwen: scholen kunnen b.v. projektdagen boeken, kasteeleigenaren en - beheerders kunnen hun goed aanmelden. Administratie van de heen- en terugreis van de studenten; het maken van kontakten met partners, deelnemende KMU s. Sponsoren met logo s. De afsluitende evaluatie met betrekking tot de duurzaamheid van het projekt, waarbij rekening wordt gehouden met de verantwoordelijken van scholen, schoolbestuur, bedrijfsleven en politiek; met deelnemende studenten, moet door het IT-portal ondersteund worden. De projektpartner Stiftung Jugend & Schlösser heeft reeds als initiatiefnemer van MINT auf Schlössern (2012/13) en als partner van de D-NL studie MINT-Lab on Tour (2014/15) met zijn financiële bijdrage wezenlijk tot realisering van deze projekten bijgedragen. In het bestuur resp. in het curatorium van de stichting zijn o.a. vertegenwoordigd: Dr. Jürgen Schumacher (bestuursvoorzitter) Medeoprichter van de firma s QIAGEN - vandaag een van de grootste europese diagnostische ondernemers (wereldwijd meer dan medewerkers) - en van het beursgenoteerde bedrijf EVOTEC en NewLab BioQuality AG. Als Business Angel al meer dan 20 jaar belegger bij nieuwe bedrijven op het gebied van de biotechnologie; continu overname van verantwoordelijkheid van bedrijven als CEO. Bestuurslid van Erkrath initial, drager van het schoollaboratorium Neanderlab. Hasso von Blücher Blücher GmbH, Erkrath - vandaag wereldwijd leidend specialist voor adsorptieve composietmaterialen; wereldoctrooi. Bestuurslid van Erkrath initial, drager van het schoollaboratorium Neanderlab. Magdalena Münstermann Bernd Münstermann GmbH & Co. KG, Telgte - lid van de bedrijfsleiding; coördinatie opleiding -> Telgter Model. Een bedrijf dat veel presteert/globaal handelt in de innovatieve bouw. Eva-Maria Mohn Bestuurslid van de Andreas-Mohn-Stiftung, Bielefeld. Bevordering van o.a. wetenschap/onderzoek, jeugd, opvoeding, vorming en kultuur. Deze groep zal tijdens de looptijd van het projekt MINT on Tour en ook nadien een bijdrage leveren voor de duurzaamheid. Bovendien worden op het ogenblik gesprekken gevoerd met internationaal opererende bedrijven in de Euregio die de betekenis/noodzakelijkheid van de MINT-stimulering van de nieuwe generatie in het tijdperk van de digitalisering/industrie 4.0 inzien. De nieuwe kontakten en het onderhouden van de Formulierversie 2.3 [ ] 13

220 kontakten met mogelijke bedrijven/stichtingen zal gedurende de looptijd van het projekt steeds plaatshebben om deze als sponsoren voor vervolgaktiviteiten te verwerven. De regelmatige berichtgeving over de experimentele bijeenkomsten in de bekende media zal naast bedrijven ook scholen en ouders motiveren om een bijdrage voor verdere bijeenkomsten te leveren en - zoals het ter beschikking stellen van tweetalig didactisch materiaal - die de bruikbaarheid voor volgende klassen zal verzekeren. Geplande subsidiabele kosten van het project Personeelskosten ,00 Overige kosten ,77 Licht u a.u.b. kort toe wat deze kosten omvatten Administratie leiding/ projectcoördinatie D/NL Experimenten leiding/ uitvoering D Experimenten coördinatie/ uitvoering NL Experimententeam (D/NL) Reiskosten D (0,30 Euro/km) Reiskosten NL (0,30 Euro/km) Laboratoriumuitrusting: Begininvestering/ verbruiksmateriaal Laboratoriumsbus Brandstof Verzekering, onderhoud/ reparatie Kastelen Huur Catering deelnemers Symposia Huur Catering Onderzoekkosten (1% van de subsidiegeschikkte kosten)) IT-portaal Rechten (incl. BTW) plus serveradministratie-/ onderhoudscontract , , ,00 600, , , , , , , ,00 500, , , ,00 (-) Inkomsten 0,00 Totaal , ,77 Formulierversie 2.3 [ ] 14

221 Voorgestelde financiering Vult u in elk geval het totaalbedrag van de geplande eigen bijdrage van de projectpartners in! eigen bijdrage Totaal ,15 20,00% INTERREG- Financiering (publiek) eigen bijdrage projectpartners Totaal ,15 20,00% Duitsland - Totaal ,09 12,00% V. Förderverein Biotechnologie NRW e. 0,00 0,00% Förderkreis Kultur & Schlösser e. V. 0,00 0,00% Publiek Stiftung Jugend & Schlösser 0,00 0,00% Andreas-Mohn-Stiftung 0,00 0,00% Nederlande - Totaal ,06 8,00% URENCO Nederland BV ,06 8,00% Privaat 0,00 0,00% 0,00 0,00% bijdragen van Totaal 0,00 0,00% derden 0,00 0,00% Publiek 0,00 0,00% Privaat 0,00 0,00% 0,00 0,00% Totaal ,62 80,00% EU (EFRO) ,88 50,00% Co-financiering Totaal ,87 15,00% NL Provinz Overijssel 0,00 0,00% Provinz Gelderland 0,00 0,00% Provinz Flevoland 0,00 0,00% Co-financiering Totaal ,87 15,00% De Niedersachsen 0,00 0,00% NRW 0,00 0,00% Som ,77 100,00% Formulierversie 2.3 [ ] 15

222 Projectconcept InterDB INTERREG V A Deutschland-Nederland Projecttitel: Draagbare CTC-Trap Volledige projectaanduiding: Draagbare CTC-Trap Geplande begindatum: Geplande einddatum: Stand van zaken per: Lead partner Naam organisatie: University of Twente, Enschede Adres, plaats: 7522NB, Enschede Nederland (Twente) Contactpersoon: Prof Leon Terstappen Telefoonnummer: Overige projectpartners Naam: University of Twente, Enschede Plaats: Enschede (Twente) Naam: DEMCON advanced mechatronics Plaats: Enschede (Twente) Naam: Wageningen UR Plaats: Wageningen (Veluwe) Naam: Aquamarijn Micro Filtration BV Plaats: Zutphen (Achterhoek) Naam: VyCAP Plaats: Deventer (Zuidwest-Overijssel) Naam: Xantex bioanalytics GmbH Plaats: Duesseldorf (Düsseldorf, Kreisfreie Stadt) Naam: vivo Science GmbH Plaats: Gronau () Naam: Klinik für Allgemein-, Viszeral- und Kinderchirurgie, Universitätsklinikum und Medizinische Fakultät der Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf 1/12

223 Samenvatting project In dit INTEREG project wordt een draagbare CTCTrap ontwikkeld door een uniek consortium van vijf MKB s en drie kennis instellingen. Het beoogde draagbare apparaat vangt continue kanker cellen uit het bloed van de patiënt. De verwijderde kanker cellen worden naar een laboratorium in de regio gestuurd voor nadere analyse om zo de best mogelijke gepersonaliseerde behandeling voor de patiënt te bepalen. Het product kan wereldwijd toegepast worden voor de vroegtijdige opsporing van kanker, de diagnose, behandeling en het voorkomen van uitzaaiingen van kanker. In het Duits-Nederlandse grensgebied is unieke expertise aanwezig om de draagbare CTCTrap te ontwikkelen, te produceren en op de markt te brengen. Met een succesvolle uitvoering van het project zal onze Euregio het Silicon Valley voor kanker cel diagnostiek worden en daarmee de aandacht en werkgelegenheid voor de regio vergroten. Concrete maatregelen en activiteiten Projektvorbereitung / Projectvoorbereiding Overleg tussen de partners over de verschillende werkpakketten en de taken die hieraan verbonden zijn heeft al plaats gevonden. Na toekenning van het projecten zullen de partners gezamenlijk overleg plegen om de taken verder te specificeren zodat het project direct kan beginnen en de juiste personen aan te wijzen of te identificeren die het project gaan uitvoeren. WP0: Project Coördinatie, lead: UT, maand 1-48 maanden Voor de ontwikkeling van de draagbare CTCTrap zijn zeer uitlopende expertises nodig die aanwezig zijn op verschillende locaties in de INTEREG regio om alle onderdelen goed met elkaar af te stemmen is een goede coördinatie nodig. Deze coördinatie zal uitgevoerd worden door VyCAP in overleg met Prof. Terstappen die de ervaring heeft om een innovatief en baanbrekend project naar de markt te brengen. Daarnaast is de financiële administratie van een project met deze omvang niet eenvoudig en is de UT die veel ervaring heeft met het financiële beheer van grote projecten bereidt gevonden dit uit te voeren. PR und Kommunikation / PR en communicatie Het project maakt gebruik van de infrastructuur van de Universiteit Twente. Een website voor de "draagbare CTCTrap" zal worden gemaakt waarin het project beschreven wordt met een link naar de website van alle partners die in het project deelnemen. Alle nieuwe ontwikkelingen zullen op deze website komen te staan als het consortium besluit dat deze ontwikkeling openbaar gemaakt kan worden. Daarnaast komt er een Intranet site waar de partners gegevens en raporten kunnnen delen. WP1: Concept CTC cartridge, lead: VyCAP, maand 1-12 In het eerste werkpakket staat het ontwerp en testen van de CTC verrijking module (verwis-selbare CTC cartridge) voor de eerste CTCTrap op de voorgrond. Een combinatie van ver-schillende microfluidische ontwerpen en gefunctionaliseerde materialen zullen worden getest om de capaciteit voor het vangen van kanker cellen uit bloed (in specifieke hoeveelheid toe-gevoegd aan bloed van gezonde donoren) te testen en te vergelijken. Hier wordt gebruik gemaakt van de expertise die aanwezig is in VyCAP, Xantec, Aquamarijn, DEMCON, WUR, UDUS en de UT. Verschillen in grote en stijfheid van de kanker cellen ten opzichte van de bloed cellen en de aanwezigheid van antigenen op de cel membraan die alleen op kanker cellen tot expressie komen zullen gebruikt worden om de kanker cellen selectief te vangen. Van belang hierbij is om zoveel mogelijk bloed door de module te laten stromen zonder bloedplaatjes, rode en witte bloed cellen te verliezen of te beschadigen maar wel de kanker cellen te vangen. WP4: Realisatie demonstrator CTCTrap device; lead: DEMCON, maand Hier wordt een CTCTrap device gerealiseerd met een wisselbare CTC cartridge en waarin het bloed van de patiënt ongehinderd kan passeren en dat gebruikt kan worden voor de dier proeven. Ook worden de biocompatibiliteits testen van de gekozen CTCTrap materialen uitgevoerd door VivoSciences. 2/12

224 WP2: Eisen en Specificaties CTCTrap, lead: VyCAP, maand Na de vaststelling van het beste ontwerp voor de CTC cartridge wordt door de bedrijven de eisen en specificaties vastgesteld waaraan de CTCTrap moet voldoen. Aan de hand van deze eisen wordt een riskanalysis plan opgesteld gepaard gaande met een aanpak om problemen die zich kunnen ontstaan te mitigeren. WP3: Realisatie CTC cartridge, lead: AQUAMARIJN, maand Hier wordt een prototype gemaakt van het meest adequate CTC cartridge concept dat voldoet aan de eisen en specificaties. De werking van de CTC cartridge om effectief tumor cellen uit bloed te halen wordt hier getest. Er wordt ook een eerste ontwerp gemaakt voor het CTCTrap device waarin de CTC cartridge zich bevind, dat verwisselbaar is en van waaruit kanker cellen geëxtraheerd kunnen worden. WP5: Analyse methoden CTCtrap cartridge; lead: UT, maand In dit werkpakket worden de methoden ontwikkeld om de cellen in de CTCTrap cartridge vrij te maken zodat de kanker cellen geïdentificeerd en gekarakteriseerd kunnen worden. Standard operating procedures (SOP) worden voor de procedures gemaakt die in een referen-tie laboratorium uitgevoerd kunnen worden om het aantal tumor cellen vast te stellen en uit de genetisch materiaal te extraheren voor specifieke moleculaire testen. WP6: Validatie demonstrator CTCTrap device: lead: VyCAP, maand Voorbereidingen om een TRL4 level CTCTrap device te produceren vinden hier plaats. WP7: In-vivo testen (dier model); lead: VIVOSCIENCES, maand In dit werkpakket wordt een diermodel door VIVOSCIENCES opgezet waarin humane tumor cellen in circuleren en de demonstrator CTCTrap daadwerkelijk in verbinding staat met een fysiologische bloedsomloop. De efficiëntie van het vangen van de kanker cellen door de CTCTrap wordt hier bepaald met de methoden ontwikkeld in WP5. Hier wordt ook bekeken of het bloed zonder stollingsproblemen door de module passeert. WP8: Disseminatie resultaten en voorbereiding klinische studies; lead: UDUS, maand /12

225 In dit werkpakket wordt een TRL4 level CTCTrap geproduceerd dat is geoptimaliseerd voor nauwkeurigheid, gevoeligheid, stabiliteit en gebruikt kan worden in de eerste studies waar de veiligheid en effectiviteit van de CTCTrap in kanker patiënten geëvalueerd kan worden. De procedures om de CTCTrap te testen in de kliniek en om de klinische studies uit te voe-ren die nodig zijn om de effectiviteit en klinische relevantie aan te tonen worden in WP8 ingang gezet. Parallel aan deze ontwikkelingen zal een CCKL (Coördinatie Commissie ter bevordering van de Kwaliteitsbeheersing op het gebied van Laboratoriumonderzoek) geac-crediteerd laboratorium opgezet worden om de kanker cellen in de CTC cartridge te analyse-ren. Ervaring met het opzetten van een CCKL laboratorium is aanwezig in het consortium. Arjan Tibbe de general manager van VyCAP heeft eerder het CCKL geaccrediteerd laboratorium Immunicon Europa in Enschede opgezet om CTC testen uit te voeren voor de klinische CellSearch studies en voor farmaceutische bedrijven die in hun klinische studies nieuwe medicijnen testen. In het laboratorium zullen de methodes om de CTC te tellen en de genetische informatie te extraheren om zo de therapeutisch relevante vast te stellen (bijvoorbeeld bepaling van Her2 amplificatie, EGFR en KRAS mutaties). Deze kennis wordt ingebracht door UDUS en de UT die hier uitgebreid ervaring mee hebben. In deze fase zal er ook actief gewerkt worden aan de disseminatie van de resultaten die bereikt zijn in dit project om zo de industriële, wetenschappelijke en maatschappelijke aandacht te verwerven voor de INTEREG regio. Andere aandachtspunten: - Parallel met de start van het project worden door de projectpartners bedrijven in de INTEREG regio geïdentificeerd die mogelijk een bijdrage kunnen leveren aan de productie van de onderdelen die gemaakt moeten worden voor het CTCTrap product. - Door middel van het IMI EU CANCER-ID consortium waarin VyCAP, UT en UDUS aan deel nemen wordt gewerkt met vertegenwoordigers van de EORTC (de European Organisation for Research and Treatment of Cancer is een non-profit organisatie voor trials voor de behandeling van kanker) en er zijn contacten met de FDA en de EMEA (Amerikaanse en Europese regelgevende instanties). Deze contacten zullen worden geïntensiveerd om in een vroeg stadium aan de Internationale regelementen van product goedkeuring voor het gebruik van de CTCTrap bij patiënten te voldoen. Tegelijkertijd wordt er met Duitse en Nederlandse instanties contact opgezocht om een fase 1 studie na de financiering van het project te kunnen starten. 4/12

226 Op welke doelgroepen is het project gericht? Hoe worden deze doelgroepen bereikt? Met de uitvoering van het project draagbare CTC Trap in het INTERREG-programma gebied kan een sterk cluster van de deelnemende MKB's en universiteiten een wereldwijde bekendheid verwerven en een substantieel deel van de CTC diagnostiek markt naar de regio brengen. De wereldwijde CTC diagnostiek markt werd geschat op 3.7 miljard USD in 2013, met een jaarlijkse groei van 25% in het jaar De bestaande technieken gebruiken 10 ml of minder bloed (zoals de huidige standaard CellSearch) hetgeen niet voldoende is om infor-matief te zijn in alle kanker patiënten. Vanwege de volledig nieuwe innovatieve en integratie van diagnostiek en therapie kan een aanzienlijk deel van de wereldwijde markt CTC worden afgeroomd. Voor de commercialisering van draagbare CTCTrap en realisatie van dit market potentieel wordt een business plan onder de leiding van Vycap gemaakt. Met behulp van de draagbare CTCTrap en de wisselbare CTC cartridge die naar een referen-tie laboratorium gestuurd wordt voor nadere analyse kan de behandelende arts de best pas-sende behandeling voorschrijven en het comfort van de patiënt verhoogt worden. Deze in-novatieve technologie zal ook toegankelijk zijn voor mensen in de landelijke gebieden (zoals in het Duits-Nederlandse grensgebied) en daarmee de kwaliteit van het leven verbeteren. Door de centrale evaluatie van de CTC cartridge en de relatief lage kosten van de CTCTrap zullen de kosten voor de gezondheidszorg aanzienlijk verminderen ten opzichte van de con-ventionele CTC metingen. Voor de projectaanvraag is input gevraagd voor het CTCTrap concept aan bestaande netwerken van kleine en middelgrote ondernemingen, "key opinion leaders" en "gebruikersgroepen". Met behulp van het klinische netwerk van partners in Ne-derland en Duitsland, alsook de nodige wettelijke regelgeving kan het traject voor goedkeu-ring voor klinisch gebruik van de draagbare CTCTrap in een vroeg stadium gestart worden. Voor de uitvoering van ons project maken we gebruik van de unieke kans, om gebruik te maken van de vaardigheden en expertise van de bewoners in het programma gebied om de CTCTrap van product concept, naar product te ontwikkelen. De ontwikkeling van processen leidt tot verdere productinnovaties en het verhogen van de keten van toegevoegde waarde op het gebied van medische technologie en life sciences voor de deelnemende bedrijven. 5/12

227 Hoe kunnen de projectactiviteiten en -resulaten en/of het ontstane grensoverschrijdende netwerk na de projectlooptijd verder worden benut? Hoe worden activiteiten voortgezet en gefinancierd? In hoeverre zijn de outputs en resultaten voor derden relevant en bruikbaar? Het project wordt als volgt uitgevoerd: 1) De 7 partners werken in sommige gevallen al vele jaren in het kader van verschillende projecten met elkaar samen en hebben het doel dit te blijven doen. De samenwerking heeft bewezen zeer positief te zijn en constructief te zijn. Voor de kennisinstellingen heeft dit ge-leid tot publicaties in vooraanstaande tijdschriften en de bedrijven hebben hier van geprofiteerd middels het op de markt brengen van de technologieën die in samenwerking op de markt gebracht is. 2) Naast het directe gebruik en de verkoop van de uit het project voortvloeiende producten door de deelnemende bedrijven, wordt er een diagnostisch laboratorium op gezet, dat de centrale analyse van de door de UT en UDUS ontwikkelde testen uit de CTC van de CTC cartridge uit gaat voeren en commercialiseert. 3) De partners streven ernaar om het werk begonnen in het kader van de project samenwerkingsverbanden met andere industriële partners en kennis instellingen om na voltooiing van het project voort te zetten om zo nieuwe samenwerkingsverbanden tot stand te brengen die een verdere ontwikkeling van de technologie gebruikt in CTC Trap voort te zetten in andere toepassingsgebieden zoals bijvoorbeeld de verrijking van endotheliale progenitor cellen die gebruikt kunnen worden voor de diagnose en behandeling van cardiovasculaire ziekten, het filtreren van foetale bloedcellen in zwangere voor prenatale diagnostiek of verschillende toepassingen voor de veterinaire markt. 4) Door het indienen van patenten verkregen in het project wordt de knowhow beschermd, zodat het blijft in de INTERREG en de MKB in het bijzonder. Door middel van licentie overeenkomsten aan bedrijven zullen inkomsten gegenereerd kunnen worden die ten goede komen aan de verdere uitwerking van een product portfolio binnen het INTERREG gebied. 5) Door de nauwe integratie van projectactiviteiten tussen de industriële partners wordt gewaarborgd dat de resultaten of delen ervan vroeg moment omgezet kunnen worden in producten. Zoals vermeld in punt 2, wordt in Düsseldorf een diagnostisch laboratorium voor gecentraliseerde en gestandaardiseerde analyse van de tumor cellen verkregen uit de CTCTrap opgericht en na voltooiing van het project wordt een dochteronderneming in het Nederlandse programma gebied opgezet. Succes van dit project zal voor de CTC diagnostiek markt een volledig nieuw en superieure technologie betekenen met een internationaal karakter om zo bij te dragen aan een versterking van het programma gebied. Het laatste zal een belangrijke kentereing zijn daar nu het overgrote deel van de aanbieders zich in het buitenland en vooral in de Verenigde Staten gevestigd zijn. De ontwikkelde producten hebben een hoge toegevoegde waarde en zullen naar verwachting wereldwijd gedistributeerd worden. De partners plan, indien succesvol, onderzoek in het programma gebied verder te doen en te produceren. Met een geschatte marktvolume voor de CTC-diagnostiek van 3-4 miljard euro, is dit project een unieke gelegenhed voor de deelnemende MKBs om een significant marktaandeel te verwerven, die vervolgens nieuwe banen en productie locaties in het INTERREG gebied zal opleveren. 11/12

228 Geplande kosten Geraamde subsidiabele projectkosten Personeelskosten Overige kosten (-) Inkomsten Totaal , , ,00 Voorgestelde financiering Financier Privaat / Publiek Totale financiering % Eigenbeitrag / Eigen bijdrage ,00 29,69 % Klinik für Allgemein-, Viszeral- und Kinderchirurgie, Universitätsklinikum und Medizinische Fakultät der Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf Öffentlich / Publiek ,00 3,52 % vivo Science GmbH Privat / Privaat ,00 3,49 % Xantex bioanalytics GmbH Privat / Privaat ,00 3,62 % VyCAP Privat / Privaat ,00 3,75 % Aquamarijn Micro Filtration BV Privat / Privaat ,00 3,62 % Wageningen UR Öffentlich / Publiek ,00 3,52 % DEMCON advanced mechatronics Privat / Privaat ,00 3,62 % University of Twente, Enschede Öffentlich / Publiek ,00 4,54 % INTERREG-Finanzierung / INTERREG-financiering ,00 70,31 % EFRE / EFRO Öffentlich / Publiek ,00 49,97 % MWEIMH NRW Öffentlich / Publiek ,00 10,17 % Provincie Gelderland Öffentlich / Publiek ,80 4,07 % Provincie Overijssel Öffentlich / Publiek ,20 6,10 % Totaal , % 12/12

229 Projectconcept InterDB INTERREG V A Deutschland-Nederland Projecttitel: MEDUWA Vecht(e) Volledige projectaanduiding: MEDUWA Vecht(e) Geplande begindatum: Geplande einddatum: Stand van zaken per: Lead partner Naam organisatie: Universität Osnabrück Adres, plaats: Neuer Graben 49074, Osnabrück Duitsland (Osnabrück, Kreisfreie Stadt) Contactpersoon: Caroline van Bers Telefoonnummer: /24

230 Overige projectpartners Naam: Aquamarijn Micro Filtration BV Plaats: Zutphen (Achterhoek) Naam: AVIV BV Plaats: Enschede (Twente) Naam: EULE GDI Plaats: Münster (Münster, Kreisfreie Stadt) Naam: Europa Ayurveda Centrum Plaats: Witharen (Noord-Overijssel) Naam: InProSens Plaats: Oldenburg (Oldenburg (Oldenburg), Kreisfreie Stadt) Naam: Novaris Orbit Technology Plaats: Saasveld (Twente) Naam: Smart Hydrology Plaats: Enschede (Twente) Naam: NxFiltration BV Plaats: Hertme (Twente) Naam: Tournois Dynamic Innovations Plaats: Wageningen (Veluwe) Naam: Vital Fluid Plaats: Nijmegen (Arnhem/Nijmegen) Naam: Universität Osnabrück Plaats: Osnabrück (Osnabrück, Kreisfreie Stadt) Naam: Radboud universiteit Plaats: Nijmegen (Arnhem/Nijmegen) Naam: Saxion University of Applied Sciences Plaats: Enschede (Twente) Naam: Wetsus Plaats: Leeuwarden (Noord-Friesland) Naam: The Integrated Assessment Society (TIAS) Plaats: Osnabrück () Naam: Universität Münster Inst. für Hygiene Plaats: Münster (Münster, Kreisfreie Stadt) Naam: Universitätklinikum Münster Inst. für Mol. Mikrobiologie Plaats: Münster (Münster, Kreisfreie Stadt) Naam: Universiteit Twente Water Management Plaats: Enschede (Twente) Naam: Universiteit Twente ITC WRS Plaats: Enschede (Twente) 2/24

231 Naam: stichting huize aarde Plaats: Enschede (Twente) Samenvatting project Opzet In MEDUWA -Vecht(e) worden technische en methodische grenzen verlegd in waterkwaliteitsbeheer, veeteelt en veterinaire gezondheidszorg. Het project integreert hierdoor Health & Life Sciences, Agribusiness/Food en High Tech Systems & Materials. De 11 innovaties van MEDUWA zijn verdeeld over verschillende beheersaspecten: meten; visualiseren & communiceren; simuleren van maatregelen, mitigeren en preventie. Voor kennisuitwisseling en kwaliteitsgarantie zijn de participerende bedrijven zo veel mogelijk gekoppeld aan kennisinstellingen. Op meerdere momenten wordt in het project tussen Duitse en Nederlandse partners samengewerkt. Voor maatregel-simulaties integreert het te ontwikkelen stroomgebied-informatiesysteem producten en meetresultaten uit meerdere werkpakketten. Alle participerende bedrijven gebruiken het informatiesysteem om de werkzaamheid van hun product te testen en te vermarkten. De in het project te ontwikkelen technieken en methoden zijn wereldwijd exporteerbaar. Thematiek Het brede grens- en sectoroverschrijdende MEDUWA-consortium werkt binnen een gedeeld stroomgebied aan de oplossing van een gezamenlijk probleem: de milieukringloop van humane en veterinaire medicijnen en multiresistente bacteriën, die via drinkwater, voeding en lucht weer bij mens en dier terugkomen. Deze milieukringloop van verontreinigingen zal naar verwachting versterkt worden door klimaatsverandering. Het onderbreken van deze kringloop brengt niet alleen voordelen voor de gezondheid met zich mee. Het maakt de op vleesexport gerichte regionale economie minder kwetsbaar voor een in toenemende mate kritische consument en meer stringente internationale wet- en regelgeving. Bovendien verlaagt een schonere bodem en water de kosten voor drinkwaterproductie, en is gunstig voor tourisme, met name waterrecreatie. Concrete maatregelen en activiteiten 0 Project preparation and planning (PP) 3/24

232 Voorbereiding en planning van het project wordt uitgevoerd door Stichting Huize Aarde (SHA) en The Integrated Assessment Society (TIAS), in coördinatie met de Universiteit Osnabrück. Activiteiten WP0 per partner: SHA: - Projectvoorbereiding en -planning. - NL netwerkopbouw en -onderhoud. - koppeling NL MKB aan NL en DE kennisinstellingen en omgekeerd. - Onderlinge afstemming van uit te voeren activiteiten. - NL samenstelling Stakeholder Board. - Mede indienen van projectconcept en-plan bij INTERREG VA. TIAS: - Projectvoorbereiding en -planning. - DE netwerkopbouw en -onderhoud. - koppeling DE MKB aan NL en DE kennisinstellingen en omgekeerd. - Onderlinge afstemming van uit te voeren activiteiten. - DE samenstelling Stakeholder Board. - Mede indienen van projectconcept en-plan bij INTERREG VA. 1 Watershed Information System (WIS) 4/24

233 Groepsactiviteit WIS: Ten behoeve van besluitvorming door bodem- en watergebruikers en waterbeheerders, over de emissie van medicijnen en multiresistente organismen naar bodem, water en lucht, wordt, als voorbeeld, voor het grensoverschrijdende stroomgebied van de Overijsselse Vecht een geografisch informatiesysteem opgezet en uitgetest. Dit stroomgebied-informatiesysteem (Watershed Information System WIS, in dit geval het Vechtinformatiesysteem of VIS genoemd) is een uniek en innovatief gebruiksvriendelijk visualisatie-instrument. Het brengt voor de eerste keer informatie bijeen over kwaliteit (chemische en biologische toestand) en kwantiteit van het oppervlaktewater in een heel stroomgebied. Het informatiesysteem beheert gegevens afkomstig van meerdere bronnen; zowel bestaande gegevens als tijdens het project door meerdere partners en derden te genereren gegevens. Deze gegevens worden gecombineerd met informatie over het schoonwatergebruik dat gepaard gaat met medicijngebruik (de grijswatervoetafdruk); informatie over de risico s van de betreffende emissies voor ecologie, gezondheid en economie; alsmede met scenario s voor de komende klimaatsveranderingen. Met al deze onderling verbonden informatie is het mogelijk om de invloed van bepaalde beleidsmaatregelen voor het hele stroomgebied te simuleren en te visualiseren. Door het gebruik van GIS-technologie kunnen eenvoudig bepaalde gegevens worden toegevoegd, uitgefilterd en gecombineerd. Dit instrument is hierdoor uitermate geschikt voor het begeleiden van communicatie- en besluitvormingsprocessen over gecompliceerde onderwerpen als micro-verontreiniging. Activiteiten per WIS-partner: EULE GDI - Het bouwen van een klantvriendelijk stroomgebied-informatiesysteem voor de kartering van de emissies, verspreiding, grijswater-voetafdruk en risico s van medicijnen en multiresistente bacteriën in een stroomgebied. - Gebruik van een bestaand (maar door de UOS aan te passen) GIS-model (GREAT-ER) om de effecten van klimaatsverandering, en mogelijke maatregelen op de emissies te simuleren en in kaart te brengen. - Partners van de werkpakketten EC en SOM leveren gegevens aan van de effectiviteit van de te ontwikkelen technieken en methoden ten behoeve van de simulaties. Universiteit Osnabrück/IUF - Het aanpassen van het GREAT-ER model voor de modelering van multiresistente bacteriën, inclusief run-off van landbouwgrond en hot spots/hot periods; en voor klimaatscenario s. - Ondersteuning van EULE GDI met de centrale dataopslag. Wetsus - Het bepalen van bronnen, verspreiding, concentraties van en (tijdens waterrecreatie) humane blootstelling aan multiresistente (ESBL/ARE) bacteriën in het hele stroomgebied. Deze gegevens worden door de UOS gebruikt voor het opzetten van een simulatiemodel in GREAT-ER. - Bewerking van de resultaten voor gebruik in het stroomgebied-informatiesysteem en voor bepaling van de vuilwater-voetafdruk (FP, zie WP2 voor de definitie). 2 Gray Water Footprint (FP) 5/24

234 Groepsactiviteit FP: Het vaststellen van de omvang van de waterverontreiniging door het gebruik van medicijnen. Door het watergebruik van medicijnen ruimtelijk weer te geven kan de FP gebruikt worden voor het simuleren van de invloed van beoogde beheersmaatregelen in het stroomgebied. Ook kan de tool gebruikt worden voor het meten en communiceren van maatregelen. Activiteit per FP-partner: Smart Hydrology - Het ontwikkelen van de vuilwater-voetafdruk-app voor micro-verontreinigingen, zoals medicijnen, als communicatie en target setting tool voor gemeenten, ziekenhuizen en veeteeltbedrijven op de internationale markt. - Het ontwikkelen van een bar- of QR-code voor medicijnen waarmee gebruikers (dieren)artsen, apothekers, consumenten, boeren e.a.) de vuilwater-voetafdruk mee kunnen aflezen. Universiteit Twente - Watermanagement - Onderzoek naar de vuilwatervoetafdruk van humaan en veterinair medicijngebruik, uit te drukken per gemeente, patiënt en dierlijk product (kilo vlees, liter melk en ei). - bepaling van de effecten van emissieverminderende maatregelen op de vuilwatervoetafdruk. - het formuleren van een vuilwatervoetafdruk benchmark voor boeren, gemeentes en ziekenhuizen. - Ondersteuning van Smart Hydrology bij de voorbereiding van de voetafdruk voor de markt. - Het geschikt maken van de voetafdruk voor ruimtelijke weergave en simulaties van maatregelen in het stroomgebied-informatiesysteem (WIS). 3 Risk Assessment (RA) Groepsactiviteit RA: het vaststellen van het risico voor gezondheid, ecologie en economie (drinkwaterwinning, waterrecreatie en irrigatie) van de emissie van medicijnen en multiresistente bacteriën in een stroomgebied. Door het risico ruimtelijk weer te geven kan de RA gebruikt worden voor het simuleren van de invloed van beoogde beheersmaatregelen in het stroomgebied. Ook kan de tool gebruikt worden voor het meten en communiceren van maatregelen. Activiteit per RA-partner: AVIV BV - Het markt-gereed maken en uittesten van de door de Radboud Universiteit te ontwikkelen ruimtelijke risicobeoordeling voor mens en ecologie van medicijnen en multiresistentie in de milieukringloop. Radboud Universiteit - Ontwikkeling van de risicobeoordeling als een meetinstrument om de medicijnen- en multiresistentie-problematiek te kunnen communiceren en maatregelen te bevorderen. - Bepaling van blootstelling van mensen aan medicijnen via de milieukringloop. - Vaststellen van de gevolgen van emissie-verminderende maatregelen op de risicobeoordeling. - Ondersteuning van AVIV BV bij de voorbereiding van de risico-beoordeling voor de markt. - Het geschikt maken van de gegevens voor simulaties van maatregelen in het stroomgebied-informatiesysteem (WIS). 4 Emission Measurement-1 (EM1) 6/24

235 Groepsactiviteit EM: nieuwe meettechnieken worden ontwikkeld die de emissies van medicijnen, multiresistente bacteriën en andere verontreinigingen snel en nauwkeurig kunnen vaststellen. Activiteit per EM1-partner: Aquamarijn - Ontwikkelen van een snelle en gevoelige hand held (Smartphone) chemisch analyse (lab-on-a-chip) apparaat voor de detectie van medicijnen en andere micro-verontreinigingen in het water. 5 Emission Measurement-2 (EM2) Groepsactiviteit EM: nieuwe meettechnieken worden ontwikkeld die de emissies van medicijnen, multiresistente bacteriën en andere verontreinigingen snel en nauwkeurig kunnen vaststellen. Activiteit per EM2-partner: Smart Hydrology - Ontwikkelen van een optische remote sensing (hand held, drone) voor micro-verontreinigingen, zoals medicijnen. Universiteit Twente/ITC - Onderzoek naar de effectiviteit van de door Smart Hydrology te vermarkten optische remote sensing techniek. - In het laboratorium vaststellen van de reflecterende eigenschappen van water waarin medicijnen opgelost. - Veldstudies naar de reflecterende eigenschappen van meer en minder schoon oppervlaktewater. - Kalibreren en valideren van het gevonden reflectiepatroon. - Resultaten toepassen in een bepaling van de graad van verontreiniging in het stroomdal. - Het vaststellen van een waarschuwings- en risicobeoordelings-systeem voor waterverontreiniging met medicijnen. 6 Emission Measurement-3 (EM3) Groepsactiviteit EM: Nieuwe meettechnieken worden ontwikkeld die de emissies van medicijnen, multiresistente bacteriën en andere verontreinigingen snel en nauwkeurig kunnen vaststellen. Activiteit per EM3-partner: InProSens - Het modulair ontwikkelen, testen en valideren van een gevoelige automatische continue in-situ monitoring van micro-verontreinigingen zoals medicijnen in water op lapschaal en in het studiegebied (hotspot). Er worden meerdere detectiemethoden gecombineerd. Door gebruik van zonnencellen werkt het systeem onafhankelijk van het elektriciteitsnet. 7 Emission Control-1 (EC1) 7/24

236 Groepsactiviteit EC: nieuwe technieken en methoden worden ontwikkeld die de emissies tegengaan. Activiteit per EC1-partner: NXFiltration BV - Het ontwikkelen (testen op laboratoriumschaal en opschalen tot tafelmodel) van een nieuwe nanofiltratie-scheidingstechnieken voor microverontreinigingen zoals medicijnen en hormonen. Saxion UAS - Het uittesten van door NXFiltration te ontwikkelen scheidingstechnieken onder zowel laboratoriumcondities als in veldexperimenten op een drinkwaterproductiebedrijf en een rioolwaterzuiveringsinstallatie. - Aanleveren van de resultaten t.b.v. maatregel-simulatie in het WIS (WP1). 8 Emission Control-2 (EC2) Groepsactiviteit EC: nieuwe technieken en methoden worden ontwikkeld die de emissies tegengaan. Activiteit per EC2-partner: Europe Ayurveda Centrum - Inzet van ayurveda (water)planten voor de reiniging van bodem en water (fytoremediatie). Universiteit Münster/Inst. für Hygiene - Ondersteuning van en onderzoek naar de door het Ayurveda Centrum te testen fytoremediatie van bodem en water met een snelle Point-of-Care-Test-systeem voor pathogene en multiresistente bacteriën. - Aanleveren van de resultaten t.b.v. maatregel-simulatie in het WIS (WP1). 9 Emission Control-3 (EC3) Groepsactiviteit EC: nieuwe technieken en methoden worden ontwikkeld die de emissies tegengaan. Activiteit per EC3-partner: Vital Fluid: - Het ontwerpen van een semi-mobiele plasmareactor. - Het behandelen van urine en ontlasting van ambulante met antibiotica behandelde patiënten met plasma geactiveerd water. - Het testen van de afname van concentraties medicijn en multiresistente bacteriën na behandeling (samen met Univ. Munster). Universitätsklinikum Münster/Inst. für Molekulare Mikrobiologie: - Ondersteuning van en onderzoek naar werkzaamheid en haalbaarheid van de door Vital Fluid te testen techniek voor de behandeling van urine en ontlasting van patiënten. - Aanleveren van de resultaten t.b.v. maatregel-simulatie in het WIS (WP1). 10 Source-Oriented Measures-1 (SOM1) 8/24

237 Groepsactiviteit SOM: ontwikkelen van innovatieve technieken en methoden die de emissies bij de bron voorkomen. Activiteit per SOM1-partner: Europa Ayurveda Centrum: - Ontwikkelen en testen van plantaardige antibiotica-vervangers. Universiteit Münster/Inst. für Hygiene: - Ondersteuning van en onderzoek naar de werkzaamheid van de (veterinaire) plantaardige antibiotica-vervangers van het Ayurveda Centrum. - Aanleveren van de resultaten t.b.v. maatregel-simulatie in het WIS (WP1). 11 Source Oriented Measures-2 (SOM2) Groepsactiviteit SOM: ontwikkelen van innovatieve technieken en methoden die de emissies bij de bron voorkomen. Activiteit per SOM2-partner: Tournois Dynamic Innovations - Het ontwikkelen van een niet-invasieve sensortechniek voor het door Novaris te ontwikkelen monitoring systeem, op basis van temperatuur (Infrarood), diergedrag en/of nanosensyoren voor urine, speeksel en lucht, om daarmee ziekte van dieren op individuele schaal tijdig te detecteren en daarmee koppelmedicatie (groepsgewijs medicijngebruik) te voorkomen. Na een haalbaarheidstudie wordt een (eventueel gecombineerde) techniek gekozen, uitgewerkt en in de praktijk getoetst. - Aanleveren van de resultaten t.b.v. maatregel-simulatie in het WIS (WP1). Novaris Orbit Technology - Het ontwikkelen en testen van een geïntegreerd continue wireless monitoringssysteem (t.b.v. dataverwerking, analyse en communicatie) voor dieren, gebaseerd op de door Tournois Dynamic Innovations te ontwikkelen sensortechniek. - Aanleveren van de resultaten t.b.v. maatregel-simulatie in het WIS (WP1). 12 Project management (PM) 9/24

238 Lead Partner Universiteit Osnabrück (UOS) wordt in het project management bijgestaan door een Nederlandse en Duitse partner, resp. Stichting Huize Aarde (SHA) en The Integrated Assessment Society (TIAS). Bepaalde administratieve en communicatie activiteiten kunnen aan derden uitbesteed worden. Specifieke bijdragen van partners: Universiteit Osnabrück (UOS) - Coördinatie en communicatie met MKB en kennispartners en leden van de Stakeholder Board. - Coördinatie van en toezicht op de ontwikkeling van de bedoelde technieken en methoden door de partners. - Individuele en gezamenlijke bijeenkomsten met partners en stakeholders. - Project rapportages voor INTERREG op de basis van WP-verslagen. - Administratie van de INTERREG VA subsidie. - Communicatie- en informatieplanning. Huize Aarde (SHA) - Coördinatie en communicatie met NL MKB- en kennispartners en met NL leden van de Stakeholders Board. - Regelmatige afstemming van activiteiten met PM-partners UOS en TIAS. - Het bevorderen van coherentie binnen en tussen alle werkpakketten en tussen de bedrijven, kennispartners en stakeholders opdat resultaten in lijn blijven met het MEDUWA-concept. - Het mede organiseren van afzonderlijke (drie maandelijkse) en gezamenlijke (halfjaarlijkse) bijeenkomsten met partners en Stakeholder Board. - Mede ontwikkelen en implementatie van een projectbeheersysteem. - Mede coördinatie van de rapportages naar INTERREG op basis van de rapportages door de NL partners. - Ontwikkelen en uitvoeren van een communicatie- en informatieplan. The Integrated Assessment Society (TIAS) - Ondersteuning van Lead Partner UOS bij projectmanagement. - Coördinatie van activiteiten door MKB en kennispartners en stakeholders aan de Duitse zijde van de Euregio. - Regelmatige afstemming van activiteiten met SHA. - Begeleiding van Duitse partners bij verslaglegging t.b.v. INTERREG. - Opstellen van rapportages op basis van verslagen van Duitse partners. - Het mede voorbereiden van bijeenkomsten en workshops voor partners en doelgroepen (incl. Stakeholder Board). - Het faciliteren van communicatie en samenwerking tussen Duitse partners onderling en tussen Duits en Nederlandse partners. - Coördineren en ondersteunen van (publieke) informatie over projectactiviteiten en (tussen)resultaten. 10/24

239 Leden Stakeholder Board MEDUWA Vecht(e): (?= nog niet benaderd of bijdrage nog onbekend, stand op 14 maart 2016) Waterbeheerders: -?Landkreis Grafschaft Bentheim (wel interesse, maar momenteel personeelstekort. Contact: Roberto Goncalves) - NLWKN, Meppen, Dorothea Altenhoven, Dorothea.Altenhofen@nlwkn-mep.niedersachsen.de - Vitens, Zwolle, Janneke Paalhaar, Janneke.Paalhaar@vitens.nl. - Waterschap Vechtstromen, Almelo, Anke Durand, A.Durand@Vechstromen.nl - Waterschap Drents Overijsselse Delta, Zwolle, Arjan Verhoeff, arjanverhoeff@wdodelta.nl Waterbedrijven: - Nijhuis Water Technology BV, Doetinchem, Wilbert Menkveld, wilbert.menkveld@nijhuisindustries.com. - Pentair BV, Enschede, Patrick van Lierop, patrick.vanlierop@pentair.com. Humane watergebruikers & gezondheidsdienst: -?Gemeente Enschede, Zwolle, Hengelo, Almelo, Hardenberg, Nordhorn e.a. -?GGD Twente, Enschede - KNMP Oost NL, Zwolle, Victor Lawant, vphlawant@apotheekdiezerpoort.nl -?Provincie Overijssel, Zwolle (staan positief tegenover het project. Besluiten later over lidmaatschap. Contact: Marcel Tonkes) Veterinaire bodem- en watergebruikers & gezondheidsdienst: -?KNMvD - LTO Noord, Zwolle, Hille Kraak, tel. HKraak@ltonoord.nl. Burgerorganisaties t.b.v. waterrecreatie & tourisme: -?Sportvisserij Oost Nederland, Raalte -?Zwem- en Polovereniging de Grunte, Hardenberg 12/24

240 Hoe kunnen de projectactiviteiten en -resulaten en/of het ontstane grensoverschrijdende netwerk na de projectlooptijd verder worden benut? Hoe worden activiteiten voortgezet en gefinancierd? In hoeverre zijn de outputs en resultaten voor derden relevant en bruikbaar? Verdere benutting en financiering - algemeen: - De stakeholders spelen een belangrijke rol in het verankeren van de producten van het project omdat zij tijdens het hele project advies krijgen en geven, en de te ontwikkelende technieken en methoden testen, toepassen en verspreiden. Door samenwerking in de Stakeholders Board met partijen uit bestaande grensoverschrijdende netwerken (zoals Vechttal Strategie en Arbeitsgruppe Deltarhein, AGDR) worden de resultaten en contacten door hen overgenomen. - De betrokken bedrijven zullen de door hen voor de markt voorbereide producten en diensten op een bepaald moment na het project vermarkten. Voor doorontwikkeling van bepaalde producten en diensten zullen door de betreffende bedrijven opnieuw innovatiefondsen worden aangetrokken. Voortzetting en financiering van activiteiten na afloop subsidieperiode - per WP/partner: (WP1 WIS) Eule: - Verdere ontwikkeling van de distributie en ondersteuning van het WIS bij bestaande en nieuwe klanten op het gebied van waterbeheer. - Ontwikkeling van nieuwe functies (m.n. gegevensintegratie) voor het WIS ten behoeve van andere marktsegmenten buiten de watersector. (WP1 WIS) Universität Osnabrück IUSF: GREAT-ER wordt door de UOS verder ontwikkeld voor een meer realistische beschrijving van diffuse bronnen van verontreiniging. (WP2 FP) Smart Hydrology en Universiteit Twente Fac. Watermanagement: Het deelproject leidt tot praktische assessment tools die het eenvoudig maken advies uit te brengen aan klanten zoals ziekenhuizen en bejaardenhuizen over hoe hun bijdrage aan watervervuiling via medicijnresten naar beneden te brengen. Idem voor advies aan boeren wat betreft mogelijke manieren om te voorkomen dat antibiotica of andere medicijnresten en multiresistente bacteriën in het water terechtkomen. De tools komen onder creative commons license, waardoor ze ook beschikbaar zijn voor andere partijen in het MKB om op te pakken en te gebruiken. Smart Hydrology zal die tools na afloop van het project in beheer nemen, toepassen in de adviespraktijk en doorontwikkelen. Zo zal de te maken app voor verschillende doelgroepen worden aangepast; één app voor beheerders en één eenvoudige app ter verhoging van het bewustzijn van burgers. (WP3 RA) AVIV BV en Radboud Universiteit: De betrokken marktpartij (AVIV) zal het ontwikkelde instrumentarium en bijbehorende trainings- en educatiemogelijkheden in haar aanbod richting marktpartijen opnemen. (WP4 EM1) Aquamarijn Micro Filtration BV: Naar verwachting zullen de ontwikkelen methoden na afloop van het project verder worden ontwikkeld en vermarkt. (WP5 EM2) Smart Hydrology: De proof of concept zal doorontwikkeld, geoperationaliseerd en op de markt aangeboden worden. 20/24

241 (WP6 EM3) InProSens: - Het continue monitoringsysteem zal voor de internationale markt voorbereid worden; - Naast geneesmiddelen zal het systeem ook voor andere micro-verontreinigingen (PAK s, BTEX) voorbereid worden; - Verdere onderzoeksactiviteiten met de projectpartners. (WP8 EC2) Europa Ayurveda Centrum en Universiteit Münster IfH: Fyto-remediatie en decentrale diagnose kunnen in de toekomst op de markt gebracht worden als een servicepakket voor gecontroleerd herstel van natuurlijke waterlichamen. (WP11 SOM2) Novaris Orbit Technology: Na het subsidietraject zullen we de resultaten gaan gebruiken voor het verder ontwikkelen en marktklaar maken. We zijn dit van plan te doen in samenwerking met andere consortiumpartners, of met externe partijen. (WP11 SOM2) Tournois Dynamic Innovations: Op basis van de resultaten zal een nieuw bedrijf worden opgericht waarin ontwikkelaars zich verenigen en de verdere ontwikkeling van deze markt ter hand zullen nemen. MARKTVERWACHTING / Relevantie voor derden per WP/partner: MEDUWA algemeen De output van het project draagt bij aan vermindering van de emissie van micro-verontreinigingen, zoals humane en veterinaire medicijnen en multiresistente bacteriën, naar bodem, lucht en water. Deze verontreiniging kan de lokale economie in gevaar brengen wanneer producten niet meer geëxporteerd kunnen worden omdat ze niet aan de nieuwe kwaliteitseisen voldoen. De geadresseerde emissie-problematiek doet zich in en buiten Europa in de meeste stroomdalen voor. De tijdens het project ontwikkelde methoden, producten en diensten, kunnen daarom wereldwijd geëxporteerd worden. (WP1 WIS) Eule GDI en Universiteit Osnabrück IUSF: Het beheer van de vele beschikbare informatie over waterkwaliteit en -kwantiteit is zeer arbeidsintensief. Komende jaren zal een behoefte ontstaan aan gestandaardiseerde Open Source systemen die beschikbare en nieuwe informatie uit verschillende databases combineert om de invloed van bepaalde beleidsmaatregelen te simuleren en te visualiseren. Zowel het Watershed Information System (WIS) met haar databeheer en visualisatie, als het GREAT-ER-model met haar mogelijkheid voor simulaties, kunnen onafhankelijk ingezet worden om de communicatie over waterkwaliteitsbeheer tussen belanghebbenden te verbeteren. Eule GDI en IUF verwachten door de te ontwikkelen systemen wereldwijd een brede doelgroep aan te spreken, waaronder onderzoekers, waterbeheerders en (andere) overheden. (WP2 FP) Smart Hydrology en Universiteit Twente Fac. Watermanagement: Een applicatie (app) voor de vuilwater-voetafdruk (Gray Water Footprint, FP) van geneesmiddelen is nog niet op de markt. De markt voor de app bestaat uit een brede doelgroep, bestaande uit waterbeheerders, gezondheidszorg, veeteelt en overige burgers: - De FP kan als tool door boeren, ziekenhuizen en andere instellingen worden gebruikt voor het vermijden van waterverontreiniging. - Gemeenten en waterschappen krijgen inzicht in waar, wanneer en hoe verontreiniging van het oppervlakte en grondwater ontstaat. - Consumenten krijgen informatie over de grijze WF gerelateerd aan hun consumptie van dierlijke levensmiddelen. Onder consumenten wordt hier ook verstaan de levensmiddelenindustrie, zoals bedrijven als AHOLD of Unilever die ketens kunnen controleren. Het bewustzijn over de onwenselijkheid van medicijnresten en multiresistente 21/24

242 bacteriën in het water neemt snel toe, waardoor ook de vraag naar medicijnrest- en multiresistente bacterievrij vlees en melk zal toenemen. Er zal naar verwachting een markt ontstaan van vraag en aanbod van kennis hoe dit te bewerkstelligen. Ook zal er naar verwachting op termijn een traject naar certificering ontstaan. Het probleem speelt op heel veel plaatsen in Europa, maar het projectgebied loopt redelijk vooraan in het onderkennen van het probleem. Daarom is dit ook een geschikte locatie voor dit project. Kennis die hier wordt opgedaan kan vervolgens worden geëxporteerd naar andere gebieden waar dezelfde problematiek speelt. (WP3 RA) AVIV BV en Radboud Universiteit: Het gebruik van medicijnen zal eerder toe- dan afnemen, onder andere als gevolg van de vergrijzing. De technieken om (effecten van) medicijnen in het milieu te detecteren worden steeds beter. Deze ontwikkelingen zullen leiden tot een steeds grotere maatschappelijke druk om de emissie van medicijnen naar het milieu te beperken. De nieuw ontwikkelde techniek om milieurisico's van medicijnen te kwantificeren stelt beleidsmakers, waterbeheerders en andere actoren (bv ziekenhuizen) in staat om de kosteneffectiviteit van voorgenomen maatregelen te evalueren. Het kan hier zowel gaan om end-of-pipe technieken (bv nieuwe zuiveringstechnieken bij RWZI's) als meer brongerichte maatregelen (bv het voorschrijven van milieuvriendelijke medicijnen door doctoren). Marktkansen liggen zowel bij de ontwikkeling en vermarkting van het nieuw instrumentarium als bij de vermarkting van kennis om hier op een juiste manier mee om te gaan (training en educatie). (WP4 EM1) Aquamarijn Micro Filtration BV: De verwachting is dat deze hand held detectie-technologie eenvoudig naar de markt te brengen is gezien hoge beschikbaarheid van smartphones. Bepalend voor succes is de integratie van alle benodigde componenten in een eenvoudig te gebruiken cartridge. Gezien het belang van goede detectie van antibiotica in oppervlakte water, verwachten we een groot marktpotentieel. Met name ook voor opsporing van de bron van een verontreiniging. (WP5 EM2) Smart Hydrology en Universiteit Twente Fac. ITC: Remote sensing vanaf korte afstand (hand en drone) is zeer gewenst door waterbeheerders voor risicobepaling en beheersdoeleinden. (WP6 EM3) InProSens: De markt voor de continu monitoring technologie is enorm: - Alleen in Duitsland zijn er al drinkwaterbedrijven (in Nederland 10 grote bedrijven) die onze apparatuur in hun drinkwaterproductie-installaties en opslagbassins aan kunnen brengen. Op het ogenblik besteden deze bedrijven grote hoeveelheden geld aan bemonstering- en laboratoriumkosten. Door de vertraging in de metingen kan men slechts langzaam op calamiteiten reageren. - Alleen in al Duitsland zijn er 9632 rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi s) met een omzet van bijna vier miljard euro (in Nederland 350 rwzi s) die verplicht zijn het effluent op verontreinigingen te controleren. Door een continue monitoring van verontreinigingen kan de beheerder van de rwzi het reinigingsproces snel aan de omstandigheden aanpassen. - De chemische industrie (raffinaderijen, kleur-, lak- polymeerproductie) kan onze apparatuur in de proceslijn opnemen om processen te monitoren en te optimaliseren; ook kan het afvalwater van deze industrie hiermee gemonitord worden. - Ziekenhuizen (>2000 in Duitsland, 100 in Nederland) kunnen met onze technologie hun afvalwater monitoren als basis voor besluitvorming over afvalwaterreiniging. - In Duitsland, Nederland, en daarbuiten, wordt op meerdere plaatsen oppervlaktewater en grondwater, dat gebruikt wordt voor drinkwaterwinning, met regelmaat bemonsterd. Ook hiervoor is onze apparatuur uitermate geschikt, omdat het met zonnecellen onafhankelijk van het lichtnet kan opereren. (WP7 EC1) NXFiltration BV en Saxion University of Applied Sciences: De ontwikkeling en beproeving van onze innovatieve membraanfiltratie-producten onder reële veldcondities in samenwerking met (regionale) marktpartijen is voor de verdere vermarkting essentieel. Voor NXFiltration geeft 22/24

243 deelname aan dit consortium de mogelijkheid om onze ambities te versnellen om een belangrijke (wereld)speler te gaan worden op membraanfiltratie. De nieuwe producten zijn niet alleen regionaal van belang, maar ook nationaal en internationaal gezien de wereldwijde toenemende vraag naar betrouwbaar drinkwater. De bijdrage van Saxion UAS an dit project sluit goed aan bij de regionale focus op de sector High Tech Systems and Materials in het algemeen, en nanotechnology en smart materials in het bijzonder, waarbij belangrijke cross-overs gemaakt worden met de sectoren Water en Health & Life Sciences op het gebeid van de ontwikkeling en beproeving van toepassingen. Deelname aan dit project biedt Saxion de mogelijkheid om ons toegepast onderzoek verder (inter)regionaal in te bedden, waardoor aan medewerkers en studenten een interessante leer- en onderzoekomgeving geboden kan worden. (WP8 EC2 en WP10 SOM1) Europa Ayurveda Centrum en Universiteit Münster IfH: Ayurvedische kruiden worden tot nu toe uitsluitend gebruikt in de ayurvedische praktijk/ziekenhuis voor medische doeleinden. Met de uitbreiding naar het (water)milieu wordt de kennis ontsloten naar een veel grotere toepassing en dat biedt enorm veel perspectieven voor de toekomst. Door de wetenschappelijke onderbouwing van het effect van de antimicrobiele werking van Ayurvedische kruiden is de volgende stap het vermarkten in de vorm van nieuwe producten met deze medische claim. De interesse vanuit de markt zal aanzienlijk toenemen als er zo n claim aan verbonden is. Deze maatregel heeft verschillende toepassingsgebieden, zoals de sanering van verontreinigde en vervuilde rivieren; van water voor drinkwaterbehandeling; en van en gebruikswater zoals in viskweek-bekkens en wateren met recreatieve waarde (zwemwater). Bovendien kunnen de planten worden gebruikt in of in de buurt van boerderijen, zodat bodem en afvalwater van intensieve veehouderij van pathogene en multiresistente bacteriën en medicijnen gereinigd kunnen worden. Het te ontwikkelen point-of-care testsysteem kan ingezet worden voor monitoring van gebruiks- en drinkwater, (industrieel) afvalwater en oppervlaktewater. Dit snelle testsysteem vult een gat in de moleculaire diagnostiek en biedt daarmee een alternatief voor gecentraliseerde diagnostiek. Leidende marktanalisten voorspellen een hoge omzet voor decentrale diagnose. (WP9 EC3) VitalFluid en Universitätsklinikum Münster IfMM: Plasmatechnologie is een innovatieve technologie waarvan wordt verwacht dat er de komende jaren interessante nieuwe toepassingen in de markt kunnen worden gezet. (WP11 SOM2) Novaris Orbit Technology en Tournois Dynamic Innovations: Novaris: Er is vanuit de markt in Nederland, en zeker ook in Europa, een grote behoefte om de gezondheid en het welzijn van dieren te vergroten. Daarnaast moet uiteraard ook de productie goed zijn. Een manier om dat te doen is via het monitoren van het gedrag van de dieren. De markt voor een dergelijk product is zeer hoog. In Nederland alleen al zijn 1.6 miljoen koeien en 4.1 miljoen runderen (samen 5.7 miljoen dieren). Indien we daar in een voorzichtige schatting 1% van kunnen voorzien van onze technologie, dan hebben we het over dieren alleen al voor Nederland. De markt is dus zeer substantieel. Naast koeien zijn er uiteraard ook vele andere dieren, zoals varkens. Er zijn alleen al in Nederland bijna 13 miljoen varkens. De waarde van varkens is minder, maar het gebruik van medicijnen is wel hoog. Dit tegengaan geeft naast een kostenbesparing, ook minder verontreiniging, en is dus een duurzame oplossing. Tournois Dynamic Innovations: In de markt zijn verschillende belangrijke trends gaande die ertoe zullen bijdragen dat onze sensor-apparatuur gebruikt zal worden: a) noodzaak om bewuster om te gaan met antibiotica en medicijnen; b) dierwelzijn en milieu en volksgezondheidsaspecten; b) regelgeving m.b.t. medicijnen en antibiotica zal strenger worden; c) meting van antibiotica in vlees. Op den duur kunnen alle grote boerderijen uitgerust worden met dergelijke monitoringsystemen. In Nederland zijn er 5000 varkensbedrijven en melkveebedrijven, in Duitsland is dit met resp. ca en aanzienlijk groter. De totale markt in Europa is weer een factor 4 groter en wereldwijd zal dit een factor 20 a 25 keer meer zijn. Dit betekent dat er wereldwijd miljoenen potentiële afnemers zijn. 23/24

244 Geplande kosten Geraamde subsidiabele projectkosten Personeelskosten Overige kosten (-) Inkomsten Totaal , , ,00 Voorgestelde financiering Financier Privaat / Publiek Totale financiering % Eigenbeitrag / Eigen bijdrage ,00 31,48 % stichting huize aarde Privat / Privaat ,00 0,80 % Universiteit Twente ITC WRS Öffentlich / Publiek ,00 0,30 % Universiteit Twente Water Management Öffentlich / Publiek ,00 0,83 % Universitätklinikum Münster Inst. für Mol. Öffentlich / Publiek ,00 0,90 % Mikrobiologie Universität Münster Inst. für Hygiene Öffentlich / Publiek ,00 0,90 % The Integrated Assessment Society (TIAS) Privat / Privaat ,00 0,53 % Wetsus Öffentlich / Publiek ,00 0,93 % Saxion University of Applied Sciences Öffentlich / Publiek ,00 0,60 % Radboud universiteit Öffentlich / Publiek ,00 0,90 % Universität Osnabrück Öffentlich / Publiek ,00 1,82 % Vital Fluid Privat / Privaat ,00 2,02 % Tournois Dynamic Innovations Privat / Privaat ,00 2,35 % NxFiltration BV Privat / Privaat ,00 2,41 % Smart Hydrology Privat / Privaat ,00 3,02 % Novaris Orbit Technology Privat / Privaat ,00 2,41 % InProSens Privat / Privaat ,00 1,99 % Europa Ayurveda Centrum Privat / Privaat ,00 2,01 % EULE GDI Privat / Privaat ,00 2,41 % AVIV BV Privat / Privaat ,00 2,27 % Aquamarijn Micro Filtration BV Privat / Privaat ,00 2,11 % INTERREG-Finanzierung / INTERREG-financiering ,00 68,52 % EFRE / EFRO Öffentlich / Publiek ,00 50,00 % Ministerie van Economische Zaken Öffentlich / Publiek ,00 5,56 % MWEIMH NRW Öffentlich / Publiek ,50 4,63 % Niedersächsische Staatskanzlei Öffentlich / Publiek ,50 4,63 % Provincie Fryslân Öffentlich / Publiek ,00 0,25 % Provincie Gelderland Öffentlich / Publiek ,00 1,12 % Provincie Overijssel Öffentlich / Publiek ,00 2,33 % Totaal , % 24/24

245 Projectconcept voor een project in het kader van het programma INTERREG Deutschland-Nederland Concept-nr. / versie 0-81 Datum 19 April 2016 Begeleidend regionaal programmamanagement (RPM) (indien bekend) RPM Eems Dollard Regio RPM EUREGIO X RPM Euregio Rijn-Waal RPM euregio rijn-maas-noord Projecttitel (evt. afkorting, max. 20 tekens) MKB Digi-Trans Volledige projectaanduiding (optioneel, max. 3 regels) Ontwikkeling van de digitale transformatie in midden en kleinbedrijf MKB in het werkgebied van de Euregio Rijn Waal en EUREGIO in de grensregio s van Nederland en Duitsland Geplande projectstart maanden Geplande looptijd (in maanden) Lead Partner Naam organisatie Adres, plaats Provincie Gelderland Markt GX Arnhem Ir. J.M.S. Overmars Mw. Mijnke van Kleef Contactpersoon Telefoon j. overmars@gelderland.nl w.van.kleef@gelderland.nl Formulierversie 2.3 [ ] 1

246 Overige projectpartners (Naam organisatie, plaats Indien mogelijk: contactpersoon, telefoon, ) Beoogde partners (momenteel betrokken) Vragend MKB in het grensgebied Aanbieders innovatieve (breedband ) internet-diensten Wirtschaftsförderung Kreis Kleve Wirtschafts- und Entwicklungsagentur Kreis Wesel Wirtschaftsförderung Duisburg Wirtschaftsförderung Kreis Coesfeld Wirtschaftsförderungs- und Entwicklungsgesellschaft Steinfurt Wirtschaftsförderung für den Kreis Borken Landkreis Grafschaft Bentheim WIGOS Landkreis Osnabrück Handwerkskammer Münster gfw Gesellschaft für Wirtschaftsförderung im Kreis Warendorf mbh WFM Wirtschaftsförderung Münster GmbH FH Rhein-Waal FH Münster Ministerien NI en NRW Branchen- und Unternehmerverbände NRW Breitbandbüro des Bundes CPS-hub NRW Provincie Overijssel Ministerie van EZ Universiteit Twente, Kennispark Twente Hogeschool Saxion Hogeschool Windesheim Gemeente Arnhem Centrum of Excellence Apeldoorn LTO Rabobank Achterhoek Ondernemend Nederland Ondernemersvereningen NL 1. Welke concrete maatregelen/activiteiten zijn in het kader van het project gepland? Tip: een indeling in verschillende werkpakketten of fases kan hier alvast nuttig zijn. (maximaal tekens) Het MKB in de grensregio moet inspelen op marketing en verkoop met een grensoverschrijdend karakter. De beschikbaarheid van snel internet en de voortschijdende digitalisering bieden bedrijven uit het MKB in het programmagebied mogelijkheden voor digitale vernieuwing door verdere digitalisering, een digitale transformatie. Internet als marketing en verkoopkanaal, verbeterde digitale werk- en bedrijfsprocessen, nieuwe mogelijkheden voor marktontwikkeling, efficiëntere processen door gestandaardiseerde koppelingsmogelijkheden en kortere doorlooptijden door op gebruikers georiënteerde software. Echter nog lang niet alle bedrijven hebben de noodzaak en kansen hiervan onderkend om hun strategie en processen hierop in te richten. Het project MKB Digi-Trans adviseert, ondersteunt en ontwikkelt samen met bedrijven maatregelen en oplossingen voor deze digitale transformatie langs een vijftal sporen: Formulierversie 2.3 [ ] 2

247 Het project Digitale transformatie realiseert de activiteiten in een vijftal sporen 1. uitvoering projecten MKB Digi-Trans - het ontwikkelen van minimum 3 met elkaar verbonden fieldlabs met 10 showcases/best practices voor het MKB in het programmagebied. Een fieldlab is een open praktijkomgeving waarin MBK, kennisinstellingen en overheid samen digitale ontwikkelingen kunnen opbouwen, testen en implementeren - het uitvoeren van 60 projecten met en voor bedrijven uit het MKB in het programmagebied met de beschikbare internetmogelijkheden (idealiter al breedband) voor digitale ontwikkeling en digitale transformatie - het ontwikkelen van (breedband-)applicaties door het MKB - het adviseren bij de implementatie websites met e-commerce componenten als deel van de digitale transformatie (processen, wetgeving, ezv.) 2. Signaleren, kennisnemen van trends, innovaties en best practices bij bedrijven en ervaren in fieldlabs - het organiseren van 360 bedrijfsbezoeken en bezoeken aan fieldlabs - het signaleren van trends en het gebruiken van kennis, resulataten en bouwstenen uit andere innovatieve projecten (bv NGS Euregio). 3. Internet safety bij bedrijven - het introduceren en verbeteren van de internetveiligheid, (privacy)gegevensbescherming, kennis over implicatie van wetgeving en financieringsmogelijkheden - het monitoren van de ontwikkeling van de digitale wetgeving aan bijde zijden van de grens en adviseren van MKB - implicaties landelijke verschillen in privacy/datenschutz voor het digitale grensoverschrijdende werken 4. ondersteuning door haalbaarheidsstudie en bedrijfsgerichte training - organiseren van 60 workshops en 45 trainingen over techniek, businessmodellen en applicaties - maatwerkadvies voor 360 individuele ondernemers - het uitvoeren van haalbaarheidsstudies en ontwikkelen van een ICT-bedrijfsstrategie van en door 60 bedrijven 5. Communicatie: het verbinden van de ontwikkelingen in het project met andere innovatieve projecten voor het MKB - het organseren van netwerkbijeenkomsten, congressen en symposia - een stand van zaken van de digitale transformatie voor bedrijven in het programmagebied te presenteren en bij te houden (competenties, kennis en infrastructuur) - het opzetten en onderhouden van een kenniswebsite, competentieatlas en het uitgeven van een brochure, nieuwsbrieven en persberichten - actief verbinding leggen met bestaande en toekomstige initiatieven - het tijdens de uitvoering evalueren en monitoren van resultaten en activiteiten van het project. Het project Digitale Transformatie heeft oog voor het tempo waarin de Digitale Transformatie zich voltrekt. Het betekent concreet dat: - wordt uitgegaan van de beschikbare internetmogelijkheden (bandbreede) voor digitale ontwikkeling en digitale transformatie, wel met de focus op breedband-aplicaties - bedrijven in staat worden gesteld kennis op te doen en haalbaarheid van initiatieven te onderzoeken - gedurende het project actief verbinding met andere en nieuwe initiatieven wordt gezocht - niet alle resultaten van te voren worden vastgelegd Voor de besturing van het project Digitale Transformatie - is een stuurgroep voorzien met vertegenwoordiging van het bestuur van de deelnemende organisaties Formulierversie 2.3 [ ] 3

248 - een gebruikersgroep voor het inbrengen van wensen en eisen met betrekking tot het project, het verifiëren van de tussen/eindproducten en voorbereiden van bijeenkomsten van de stuurgroep. - projectgroepen voor de uitvoering van projecten in de verschillende sporen - projectbureau voor de projectadministratie en coördinatie van het gehele project 2. Welke doelen en doelgroepen bereikt het project? Welke resultaten worden (uitgedrukt in indicatoren) behaald? (maximaal 2000 tekens) 1. Verbetering efficiency en concurrentiekracht MKB bedrijven Het doel van het project MKB Digi-Trans is (digitale) procesinnovaties te bewerkstelligen om daarmee de de effeciency van processen en kosten voor bedrijven uit het MKB in het programmagebied te verbeteren en daarmee de concurrentiekracht van de bedrijven en de regio te vergroten. Doelgroep: MKB bedrijven in de grensregio (ERW en EUR) Resultaat indicator: 60 procesinnovaties bij MKB bedrijven 2. Verbetering ICT-bedrijfsstrategie MKB bedrijven De sensibilisering, advisering en procesbegeleiding van bedrijven uit MKB voor het ontwikkelen van passende ICT-strategieen voor de lange en korte termijn en optimaal gebruikmakend van de reeds bestaande en toekomstige (breedband) digitaliseringsmogelijkheden. Doelgroep: MKB bedrijven in de grensregio (ERW en EUR) Resultaatindicator: 60 MKB Bedrijven met verbeterde ICTstrategie 3. Ontwikkeling human capital MKB bedrijven Het bewustmaken en planmatig opleiden en trainen van sleutelpersonen bij de MKB bedrijven Doelgroep:MKB Bedrijven in de grensregio (ERW en EUR) Resultaatindicator: deelname aan 45 trainingen 4. Kennisoverdracht van universiteiten/hogescholen naar MKB Het ontwikkelen en overdragen van kennis over de digitale transformatie door het MKB. Het ontwikkelen van de monitoring voor het onderhavige project. Doelgroep: Universiteiten/hogescholen, MKB Bedrijven in de grensregio (ERW en EUR) Resultaatindicator: 60 workshops, 3 fieldlabs, 10 showcases; 360 MKB bedrijven. 5. In beeld brengen van koppelvlakken bij overheden Het inspelen op de veranderde informatiebehoefte van bedrijven door de digitale transformatie. Randvoorwaarden: snelheid, transparantie, veranderde wetgeving, en volledigheid van overzichten Doelgroep: Overheden in het projectgebied, bedrijven in de grensregio (ERW en EUR) De doelgroep van het project MKB Digi-Trans is het midden en kleinbedrijf in de grensregio van Nederland en Duitsland (MKB en KMU) met name in het programmagebied van Euregio Rijn-Waal en EUREGIO. Een vraaggestuurde aanpak wordt geborgd door een actieve rol van de gebruikersgroep. Indikatoren DigiTrans KMU/MKB Ondersteunde NL en D-bedrijven: 360 Show Cases, Best-Practices grensoberschrijdend.: 10 Workshops grensoverschrijdend: 60; Trainingen: 45 Bedrijfsprojecten (grensoverschrijdend): 60 Fieldlabs: 3 Website (KompetentieAtlas): 1 Formulierversie 2.3 [ ] 4

249 7. Hoe kunnen de projectactiviteiten en resultaten en/of het ontstane grensoverschrijdende netwerk na de projectlooptijd verder worden benut en gefinancierd? Hoe worden activiteiten voortgezet? In hoeverre zijn de outputs en resultaten voor derden relevant en bruikbaar? (maximaal 2000 tekens) Projectactiviteiten, resultaten en het grensoverschrijdende netwerk van het project Digi-Trans kunnen naar andere regio s worden uitgebreid. Het netwerk met de kennis en website met relevante checklists en verzameling van applicaties zijn daarbij behulpzaam. Dit kan bij soortgelijke projecten in andere regio s worden benut. Een groot aantal bedrijven die gebruik hebben gemaakt van de mogelijkheid om advies over de digitale transformatie voor hun bedrijf in te winnen zullen de geadviseerde transformatie doorvoeren na afloop van de projectlooptijd. Managers die hun ervaring in dit project hebben opgedaan zijn zeer goed inzetbaar in projecten die digitale innovatie bij bedrijven beoogen. Bovendien wordt de duurzaamheid ondersteund door de permanente monitoring van digitale wetgeving bij de deelnemende overheden. Geplande subsidiabele kosten van het project Licht u a.u.b. kort toe wat deze kosten omvatten Personeelskosten Overige kosten (-) Inkomsten 0,00 Externe kosten Materiële kosten overige kosten Totaal Formulierversie 2.3 [ ] 7

250 Voorgestelde financiering Vult u in elk geval het totaalbedrag van de geplande eigen bijdrage van de projectpartners in! eigen bijdrage Totaal ,00% eigen bijdrage projectpartners Totaal ,00% Publiek NL Overheden ,50 % DE Overheden ,50 % Privaat NL bedrijvengroep ,50 % INTERREG- Financiering (publiek) bijdragen van derden Totaal DE bedrijvengroep ,50 % 0,00 0,00% Publiek Pm 0,00 0,00% 0,00 0,00% Privaat Pm 0,00 0,00% 0,00 0,00% Totaal ,00% Som EU (EFRO) ,00% Co-financiering Totaal ,50% NL Ministerie(s) / Provincies ,50% 0,00 0,00% Co-financiering Totaal ,50% De Ministerie(s) ,50% 0,00 0,00% % Standpunt RPM ERW Het project voldoet aan de in het programma vastgelegde doelstellingen en selectiecriteria. Het betreft een bedrijfsgericht project in Prioriteit 1 Overige Sektoren. Het projectformat betreft een Open Innovatie Traject voor het brede MKB (Adviestrajecten: 360 MKB; Implementatietrajecten: 60 MKB), gericht op de ontwikkeling van de digitale transformatie binnen bedrijven (procesinnovatie). Het project focussed op het MKB in haar rol van gebruiker van de digitale mogelijkheden en niet op de ontwikkeling van nieuwe technologie. Het project bevindt zich nog in een vroege ontwikkelingsfase. Partnerstructuur, uitvoeringsplan, doelgroepenkeuze, geografisch werkgebied, indikatoren, kostenplan en financieringsplan dienen verder te worden uitgewerkt. Afstemming met IPRO is gewenst. Het project is op als projectidee in het Technisch Overleg ERW besproken. Het Technisch Overleg acht de thematiek en het initiatief relevant, met name voor de nu nog minder optimaal digitaal-ontsloten delen van het grensgebied. De uitbouw van de partnerstructuur met relevante partners uit Noord-Oost-Brabant en Noord-Limburg wordt als wenselijk gezien; of dit zal leiden tot andere geografische en/of thematische accenten is op dit moment nog onbekend Het projectgebied omvat de gebieden Euregio Rijn-Waal en EUREGIO. Het Technisch Overleg ERW hecht daarom aan een vroegtijdige betrokkenheid van het ROV en afstemming met de betreffende programmapartners. Formulierversie 2.3 [ ] 8

251 AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE UIT HET KADERPROJECT INTERREG V A DEUTSCHLAND-NEDERLAND Nr. Project (wordt toegekend door de EUREGIO) /.. Naam project PARTNERSTEDEN EMSDETTEN- HENGELO JUBILEUMJAAR 2016 Begindatum project: Einddatum project: Aanvrager: (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) BTW-plichtig ja/nee: Gemeente Hengelo Postbus 18, 7550 AA Hengelo, Nederland Bezoekadres: Hazenweg 121 Contactpersoon: Rianne Driessen Tel (mobiel: ) r.driessen@hengelo.nl Bankrelatie (IBAN + BIC): X Publiek Privaat (IBAN) NL44BNGH (BIC) BNGHNL2G Ja X Nee Partner(s): (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) Stadt Emsdetten Am Markt 1, Emsdetten, Deutschland Contactpersoon: Klaus Osterholt Tel (0) Osterholt@emsdetten.de Organisatievorm: Organisatievorm: X Publiek Privaat BTW-plichtig ja/nee: Ja X Nee 1. Beschrijf uw projectvoornemen (doel, doelgroepen, activiteiten, gebied(en), etc.) (max. 500 woorden) In 2016 vieren de gemeenten Emsdetten en Hengelo het 25-jarig partnerstadsjubileum. Om dit jubileum luister bij te zetten is het plan om gedurende het gehele jubileumjaar afwisselend activiteiten in beide steden te organiseren. De partnersteden hebben jarenlange gezamenlijke ervaring met het organiseren van activiteiten, maar in dit jubileumjaar concentreert het programma zich op nieuwe activiteiten. Deze activiteiten hebben een grotere maatschappelijke en educatieve waarde dan voorheen met het doel om de burgers en organisaties uit beide steden 1

252 beter met elkaar kennis te laten maken. Bijkomend doel is om bij succes de activiteiten in de nabije toekomst vast onderdeel te maken van het jaarlijks terugkerend programma. Organisaties in de beide steden, zoals toerismebureaus, scholen, sportverenigingen en muziekscholen zijn gevraagd om ook activiteiten in het kader van het 25-jarig jubileum te organiseren. De burgers uit beide steden behoren tot de doelgroep, maar extra aandacht is er in de activiteiten voor de jongeren, de leerlingen uit het basis- en voortgezet onderwijs. In het programma is ook speciaal aandacht voor gemeenteraadsleden, zij vormen immers de verbinding tussen stedelijk bestuur en burgers. De activiteiten: 1. Vergadering comité Hengelo-Emsdetten: De activiteiten worden bestuurlijk en ambtelijk afgestemd en geëvalueerd door het comité Hengelo-Emsdetten. Tijdens de vergadering van dit comité zullen officiële handreikingen worden besproken om de stedenband te verstevigen. Het voorbereidend comité vindt plaats in mei en de evaluatie in november. Aan het comité nemen 12 deelnemers deel. 2. Taalstad: In de grensstreek leren steeds minder jongeren in het voortgezet onderwijs de taal van hun buurland. Dit terwijl in de toekomst het aantrekkelijk kan zijn om tweetalig te zijn om in het buurland te gaan wonen, studeren en/of werken. Om hierin te voorzien willen beide steden, samen met Schüttorf en Gronau dienen als taalstad. De methodiek in deze pilot wordt ontwikkeld door docenten Nederlands en Duits van het Montessori College Twente in Hengelo en Geschwister-Scholl-Schule in Emsdetten. Zij doen dit in samenwerking met onder andere de binnenstadsondernemers, toeristische bureaus en musea in beide steden. De docenten komen meerdere malen samen om een tastbaar lesprogramma te ontwikkelen waarbij leerlingen zich in bepaalde situaties in de taal van het buurland moeten kunnen redden. In deze praktische situaties zullen leerlingen worden gevraagd iets te kopen, de weg te vragen, navraag doen over de stad en in een interview over zichzelf vertellen. Deze activiteit vinden plaats aan de hand van instructies aan de leerlingen op papier. Bij succes van deze pilot zal de voortgang van dit onderdeel plaatsvinden in een nog te ontwikkelen applicatie voor de mobiele telefoon. Afstemming met de gemeenten vindt eenmaal in de twee maanden plaats. Er gaan 200 leerlingen deelnemen, voorbereiding vinden plaats in juni en de uitvoering in de herfst. 3. Kunststad: Kunst levert een belangrijke bijdrage aan sociale samenhang. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs uit beide steden zullen gaan werken aan kunstwerken. De leerlingen uit Emsdetten tekenen Hengelose gebouwen /centrum en werken deze vergroot uit. Deze worden in Emsdetten in het stadhuis gepresenteerd in de herfst. Leerlingen uit Hengelo kunnen zich opgeven om de gelijke opdracht in Emsdetten uit te werken. Hun kunstwerken worden vervolgens gepresenteerd tijdens de Week van de Amateurkunst in Hengelo van 28 mei tot 5 juni. Er gaan 60 leerlingen deelnemen. 4. Dodenherdenkingen: Emsdetten en Hengelo kennen een traditie van het gedenken van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In Hengelo gebeurt dit op 4 mei en in Emsdetten op 13 november. Het jubileumjaar van de partnerstadsrelatie is de aanleiding om ook - bij dit altijd nog gevoelige thema - de verbinding tussen beide steden tot uitdrukking te brengen. Hengelo neemt een jeugdige vertegenwoordiging mee naar de dodenherdenking in Emsdetten. Dit ook om de jeugd een beeld te geven van de beleving hiervan in Duitsland. Er zullen 19 deelnemers zijn. 2

253 5. Dag van de stad: beide steden geven ieder jaar een groots feest voor hun burgers, op 20 augustus in Hengelo, op 23 september in Emsdetten. Dit gebeurt op culturele en culinaire wijze. De gemeenteraden van beide steden willen elkaars feesten bezoeken om in gesprek te gaan met elkaar en de burgers. De bezoeken starten met een formeel programma waarbij discussie wordt gevoerd over het actuele thema vluchtelingen. De komst van grote groepen vluchtelingen domineert het nieuws in beide landen. Daar willen de bestuurders uit beide steden de ogen niet voor sluiten. Er is grote behoefte aan uitwisseling van kennis en goede voorbeelden. Beide gemeenteraden en deels bestuur zorgen voor 177 deelnemers aan dit onderdeel van het programma. 6. Leesstad: Kennismaken van elkaars taal kan beginnen door een bezoek aan de bibliotheek. De bibliotheken in beide steden willen een deel van elkaars collectie gaan uitlenen. Voor de gelegenheid wordt een Nederlandse schrijfster Nicole Steemers op 28 september uitgenodigd om in Duitsland een lezing te geven. In Hengelo wordt de Duitse schrijver Klaus Uhlenbrock op 20 oktober uitgenodigd. Deze lezingen zijn voor iedereen toegankelijk. Totaal worden er 60 deelnemers verwacht. Aan alle activiteiten tijdens het jubileumjaar nemen 528 personen deel, waaronder 275 leerlingen, 2 scholen, 2 bibliotheken, binnenstadsondernemers, burgers, raadsleden en beide burgemeesters. 2. Wat is de grensoverschrijdende meerwaarde? (max. 200 woorden) Beide steden onderhouden al jaren intensieve contacten met elkaar. Sinds 1991 kennen de beide steden een officiële partnerstadsband. Een belangrijke invulling vindt jaarlijks plaats door de uitwisselingen op het terrein van de sport, onderwijs, culinair en cultuur. Emsdetten ligt slechts op zeventig kilometer afstand van Hengelo. In 2008 hebben Emsdetten en Hengelo de Europese onderscheiding voor bijzondere projecten tussen partnersteden gekregen. Tijdens dit jubileumjaar 2016 willen ze de grensoverschrijdende activiteiten op een hoger niveau tillen. De activiteiten in het project dienen als toetsing of bestuur en burgers behoefte hebben aan een verschuiving van de bestaande financiering van culturele en sportieve activiteiten naar meer thema s in het kader van stedelijke problematiek, educatie en economie. Kennismaking en inzicht in elkaars taal en cultuur staan centraal voor het educatieve gedeelte. Bij de activiteiten spraakstad en kunststad staat de ontwikkeling van jongeren centraal maar samen kunst maken en in elkaars taal spreken geeft inzicht in elkaar. Bij succes van de spraakstad pilot zal de voortgang van dit onderdeel plaatsvinden in een nog te ontwikkelen applicatie voor de mobiele telefoon, hiervoor zal mogelijk financiering voor worden aangevraagd. Bij het bezoek aan elkaar dodenherdenkingen hopen we dat de deelnemers nader tot elkaar komen en ervaren hoe deze beladen traditie in beide culturen tot uiting komt. Tijdens de stadsfeesten maken de bestuurders en raadsleden van de beide steden kennis met elkaar, elkaar burgers door te netwerken en met elkaars culturen. Via discussie over actuele thema s willen we ze laten ervaren wat er in een stad leeft, maar ook de omgang met complexe stedelijke problematiek. Door de activiteiten in dit project wordt getoetst hoe we de effectiviteit van onze beperkte middelen en capaciteit het meest gediend kunnen worden door een projectmatige samenwerking. Een samenwerking van halen en brengen, tot wederzijds profijt. Dat hoeft niet altijd financieel van aard te 3

254 zijn. Ook uitwisseling van kennis en ervaring leidt tot een verrijking die zich uiteindelijk manifesteert in de kwaliteit van het dagelijks handelen. Formele stedenbanden, juist als de onderlinge afstand groot is, hebben de neiging in bestuurlijke contacten te blijven steken. Via dit project is het mogelijk de inwoners van verschillende steden met elkaar in contact te brengen op een ander niveau. Daarin passen ook bestuurlijke contacten, maar alleen ter ondersteuning van de relatie, niet als doel. 3. Geplande publiciteitsmaatregelen (a.u.b. aankruisen en/of aanvullen) x Brochure, folder met instructies voor de taalopdracht in het kader van de activiteit taalstad voor de leerlingen. X Persberichten X Persbijeenkomst X Evenement (stadsfeesten, lezingen, debat.) X Overige: Twitter Totale geplande subsidiabele kosten (vul onderstaand per partner een tabel in): Overige kosten ,00 Personeelskosten ,00 (-) Inkomsten 0,00 Totaal: ,00 Geplande subsidiabele kosten aanvrager: Gemeente Hengelo Overige kosten (a.u.b. toelichten): 7.195,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage 1 van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland Catering, 5 evenementen x 117 deelnemers x ,00 Reiskosten huur bus voor 220 personen 8 dagdelen x 250,- Auto 600 km x 0.30 (4x retour) ,00 Vrijwilligerswerk 35 uur x 15,- 525,00 Overige kosten: spreker, materiaalkosten, expositiekosten, vertaalkosten, oorkonde 2.150,00 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) 6.826,00 Projectleider, functiegroep 3, 105 uur x 36, ,00 Communicatieadviseur, functiegroep 4, 37 uur x 28, ,00 Projectmedewerker, functiegroep 4, 40 uur x ,00 Overhead 15% 890,00 (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 0,00

255 0,00 0,00 Totaal: ,00 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 1: Städt Emsdetten Overige kosten (a.u.b. toelichten): 8.435,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage 1 van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland Catering 5 evenementen x 151 personen x 20,00 Reiskosten 300km x 0.30 (2x retour) Bushuur 1750,00 (7 dagdelen) 3.020, ,00 2x huur locatie met technische ondersteuning 1.600,00 Vrijwilligers 35 uur x 15,- 525,00 Overige kosten: krans dodenherdenking, oorkonde Emsdetten-hengelo, materiaalkosten en expositiekosten 1.450,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) 5.556,00 Projectleider, functiegroep 3, 107 uur x 36, ,00 Communicatiemedewerker, functiegroep 4, 35 uur x 28,- 980,00 Overhead 15% 724,00 (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 0,00 0,00 0,00 Totaal: ,00 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 2 (indien van toepassing): Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage 1 van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 5 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) 0,00 0,00

256 0,00 (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 0,00 0,00 0,00 Totaal: 0,00 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 3 (indien van toepassing) Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage 1 van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) 0,00 0,00 0,00 (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 0,00 0,00 0,00 Totaal: 0,00 Financieringsplan Totaal eigen bijdrage: ,00 50,00 % Gemeente Hengelo 7.003,00 25,00 % Eigen bijdrage *) Eigen bijdrage D & NL partners / aanvrager en derden Stad Emsdetten 7.003,00 25,00 % 0,00 0,00 % 0,00 0,00 % 0,00 0,00 % INTERREG-financiering EU (EFRO) max. 50% (max ) ,00 50,00 % Totaal: ,00 100,00 % 6

257 *) Cofinancieringsverklaring Ondergetekende aanvrager verklaart hiermede, dat hij aan het bovengenoemd project meewerkt en bevestigt zich te verplichten om een cofinanciering ter hoogte van 7.003,00 zoals in de projectaanvraag weergegeven, als eigen bijdrage van bovengenoemd project voor zijn rekening te nemen. Verder bevestigt de aanvrager voor het project genoemde eigen bijdragen van de projectpartners en derden, zoals weergegeven in de aanvraag te garanderen. Indien de beschikbaarstelling van de co-financieringsaandelen niet geschiedt, bevestigt hij, de eigen bijdrage, in de hoogte zoals weergegeven in de projectaanvraag voor zijn rekening te nemen Plaats, datum naam, handtekening 7

258 EUREGIO J INTERREG D_eutschland d Nederlan IJ Europäische Union Europese Unie AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE UIT HET KADERPROJECT INTERREG VA DEUTSCHLAND-NEDERLAND Nr. Project (wordt toegckend door de EUREGIO) /... Naam project JNTERNATIONAAL HISTORISCH CONGRES Begindat111n project: 15 april Einddatum project: ' Aanvrager: (Organisatic, adrcs, plaats, contactpcrsoon, telefoonnummer, ) i Gemeente Oost Gelre Postbus 17 / Varsseveldseweg AA Lichtenvoorde / 7131 BJ Lichtenvoorde Peter Ballast p.ballast@oostgelre.nl, X Publiek, o Privaat BTW -plicl1tig ja/nee: D Ja X Nee Bankrelatie (IBAN + BIC): IBAN : NL09BNGH BIC : code BNGHNL2G Partner(s): (Organisatic, adrcs, plaats, contactpcrsoon, telefoonnummer, ) Organisatievorm: Organisatievorm: ßT\V -plichtig ja/nee: Kult" - Kultur und lebendige Tradition, Vreden Postadresse: Kreis Borken, Burloer Straße 93, Borken Kontaktperson: Corinna Endlich, 02861/ ; c.endlich@kreis-borken.de Stichting Grolle Vrij Kleermaker RE GROENLO x Pnbliek n Privaat ' D Pnbliek x Privaat o Publiek D Privaat D Ja xncc X Ja DNcc D Ja onee l. Beschrijf uw projectvoornemen (doel, doelgroepen, activiteiten, gebied(en), etc.) (max. 500 woordcn) In de regio is er een hiaat over de kennis van de relatie tussen de Tachtigjarige oorlog aan Nederlandse zijde en de 30-jarige oorlog aan Duitse zijde. De historische kennis hierover is onvoldoende wetenschappelijk onderzocht en daardoor sterk onderbelicht en ontbreekt structureel

259

260

261

262

263

264

265 EUREGIO INTERREG D_eutschlandd Nederlan ' Europäische Union Europese Unie AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE UIT HET KADERPROJECT INTERREG VA DEUTSCHLAND-NEDERLAND Nr. Project (wordt toegekend door de EUREGIO) /.... Naarn project HAALBAARHEIDSSTUDIE GRENSOVERSCHRIJDEND DIENSTENCENTRUM GAXEL Begindatum project: ljuni2016 Einddatum project: 30juni2017 Aanvrager: (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) Gemeente Winterswijk Stationsstraat 25, 7101 GH Winterswijk, Nederland Rene Nijland, tel.nr , XPubliek o Privaat BTW-plichtig ja/nee: XJa o Nee Bankrelatie (IBAN+ BIC): Bank: BNG, Bank Nederlandse Gemeenten, IBAN: NL82BNGH SWIFT: BNG HNL 2G Partner(s): (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) Stadt Vreden, Burgstrasse 14, Vreden, Deutschland Joachim Hartmann, Tel.nr joachim.hartmann@vreden.de Organisatievorm: Organisatievorm: X Publiek o Privaat BTW-plichtig ja/nee: 0 Ja X Nee 1. Beschrijfuw projectvoomemen (doel, doelgroepen, activiteiten, gebied(en), etc.) (max. 500 woorden) Doelstelling: De gemeenten Winterswijk en Vreden hebben samen de ambitie om op de grens aan de

266 ù EUREGIO INTERREG huålltått' Europäísche Union Europese Unie Vredenseweg een Euregionaal grensoverschrijdend, duurzaam dienstencentrum te ontwikkelen Dit dienstencentrum komt te liggen nabij het bij de grens gelegen 120 ha grote bedrijventerrein Gaxel in Vreden. Het doel van de gemeenten is het realiseren van een dienstencentrum dat letterlijk de grenzen overschrijdt en dat het werken en zaken doen aan beide zijden van de grens bevordert en faciliteert. Een katalysator en inspirator wordt voor zowel de bestaande bedrijvigheid en het bestaande bedrijfsleven als voor nieuwe zaken en bedrijven. Dit dienstencentrum komt op een locatie op de grens die ter plaatse al 250 jaar ongewijzigd is maar door mensen en bedrijven in ieder geval optisch steeds minder als grens ervaren wordt. ln de lijn van het Europese integratie denken is het nu zaak de grens ook op andere vlakken verder afte bouwen. Door het grensoverschrijdend project en de grensoverschrijdende samenwerking verliest de landsgrens in deze regio steeds meer aan betekenis. Het is de bedoeling dat er in het dienstencentrum onder andere een grensoverschrijdend arbeidsbureau komt voor zowel Duitse als Nederlandse werkgevers en werknemers. De concrete doelstelling is een besluit om wel of niet over te gaan tot realisatie van het dienstencentrum. Achtergrond: ln 2013 is met behulp van de adviesbureaus RoyalHaskoDHV (NL) en DNL Contact (DE) in een grensoverschrijdende samenwerking een haalbaarheidsstudie uitgewerkt voor het beoogde grensoverschrijdende bedrijventerrein Gaxel. Deze haalbaarheidsstudie is mede tot stand gekomen dankzij een lnterreg "people to people" bijdrage. De gemeenteraden van Winterswijk en Vreden hebben beiden in 2013 ingestemd met het haalbaarheidsonderzoek "Grenzenlo(o)s Gaxel". ln het haalbaarheidsonderzoek is in de conclusies opgenomen, "Concreet uitwerken van kansrijke opties in samenwerking met marktpartijen die serieuze belangstelling hebben: haalbaarheidsonderzoek en strategieontwikkeling. Diverse kansrijke opties kunnen parallel uitgewerkt en gerealiseerd worden. Daarbij lijkt het kenniscentrum/grensoverschrijdend verzamelgebouw een logische eerste stap. Daarvoor moeten mogelijke participanten, huurders en risicodragende investeerders in beeld worden gebracht." Uitgangspunten: Het uitgangspunt is dat het grensoverschrijdende dienstencentrum wordt ontwikkeld en wordt uitgewerkt op basis van; grensoverschrijdende arbeidsmogelijkheden, Euregionale samenwerking, clustering van hoogwaardige grensoverschrijdende diensten, -adviezen, synergie en duurzaamheidsdoelstellingen. Uitgangspunt is dat in het dienstencentrum commerciële dienstverlenende partijen komen die bezig zijn met grensoverschrijdend ondernemen, die het grensoverschrijdend ondernemen en - werken faciliteren, beter mogelijk maken. Hierdoor ontstaat synergie en elkaar versterkende dienstverleningen. Daarnaast is uitgangspunt dat het grensoverschrijdend dienstencentrum een ontmoetingspunt wordt, een netwerkpunt wordt voor grensoverschrijdende activiteiten en grensoverschrijdend werken. 2

267 ù EUREGIO INTERREG häå1',nå1t' Europäische Uníon Europese [Jnie Planontwikkeling en haalbaarheidsonderzoek grensoverschrijdend dienstencentrum: De planontwikkeling en het haalbaarheidsonderzoek worden in de komende tijd in een grensoverschrijdende samenwerking verder uitgewerkt door de gemeenten Winterswijk en Vreden in samenwerking met adviseurs en in het dienstencentrum geinteresseerde ondernemers. Het uitgangspunt is om tot een grensoverschrijdend dienstencentrum te komen, dat tevens het grensoverschrijdend ondernemen en de grensoverschrijdende arbeidsmogelijkheden faciliteert, stimuleert en beter mogelijk maakt. De gemeenten zien voor de planontwikkeling en het haalbaarheidsonderzoek de volgende in elkaar hakende, grensoverschrijdende zowel Duits als Nederlands uit te werken onderzoeken; 1. Juridisch, fiscaal, notarieel (privaatrechtelijk, aanbestedingsrecht, eigendom & beheer, fiscaliteiten en publiekrechtelijk); 2. Planologisch, ruimtelijke ordening (bestemmingsplanprocedure, ruimtelijke onderbouwing, benodigde onderzoeken aan weerszijden van de grens); 3. Financieel (financiële rol, haalbaarheid gemeenten, financieringsmogelrjkheden, bijd ragemogelij kheden ); 4. Functioneel (functies en voorzieningen in gebouw, concept, flexibiliteit, inrichtingseisen inclusief buitenruimte, programma van eisen gebouw); 5. Technisch grensoverschrijdend (technische eisen installaties, voorzieningen, brandweereisen, bouweisen technisch programma van eisen); 6. Communicatie en marketing (interne en externe communicatie en marketing, uitwerking website, nieuwsbrieven, persberichten, inloop en informatieavonden, benaderen stakeholders); Elk onderzoek, elke uitwerking is nodig voor een succesvol project. Daarbij worden voor de planuitwerkingen 4 processtappen doorlopen. Het planuitwerkingsproces is van grof naar fijn. Een aantal uitgangspunten is grensoverschrijdend bestuurlijk wederzijds al vastgelegd, maar dit geldt zeker nog niet alle benodigde uitgangspunten. Per stap zijn er ca.2 a 3 overleggen ingepland, elke stap wordt afgesloten met een grensoverschrijdend gezamenlijk bestuurlijk besluit. Zo wordt gekomen tot een wederzijds gedragen planuitwerking. Bijelke stap komen alle 6 grensoverschrijdende onderzoeken van grof naar fijn aan de orde. Processtappen: Stap 1. Hierbij ligt het accent op de bepaling, vaststelling van de project organisatie, bijvoorbeeld privaat, publiek of een Publiek Private Samenwerking en/of erfpacht, met daarbij de gemeentelijke rol in de projectorganisatie. Stap 2. De uitwerking van de 6 onderzoeken op basis van stap 1. Op het einde van stap 2 volgt de 3

268 Ð EUREGIO INTERREG Dñäål',råitd Europäische Union Europese Unie beslissing of het project een definitieve GO of NO GO krijgt. Stap 3. ls op basis van een GO de bestemmingsplanprocedure, met alle nadere uitwerkingen van alle 6 onderzoeken. Stap 4. Samenvoeging van alle onderzoeken. De uitwerking van de aanbesteding, de concept aanbestedingsdocumenten gereed. Voor deze subsidieaanvraag is het doorlopen van de stappen 1 en 2 aan de orde, de stappen tot een GO of NO GO voor het project. Grensoverschrijdend arbeidsbureau : Als belangrijk onderdeel van het project wordt gezien het in het project op te nemen grensoverschrijdende arbeidsbureau. ln dit bureau kunnen werkgevers en werknemers terecht voor grensoverschrijdende arbeidsmogelijkheden. Het arbeidsbureau wordt in de komende tijd parallel aan de stappen 1 Um 4 uitgewerkt in overleg met alle in het dienstencentrum en in de grensoverschrijdende arbeid geinteresseerde en betrokken partijen, zoals de Euregio, Provincie, Argentur fur Arbeit, uitzendbureaus, Handelskammer, Handswerkkammer, Wirtschaftforderung Vreden, ondernemersverenigingen OWIN en OBW, Graafschap college, Sociale Dienst Oost Achterhoek. Het Graafschap college, de MBO opleiding van de Achterhoek met bijna 9000 leerlingen, is al gestart met een onderzoek naar het beter mogelijk maken van grensoverschrijdend stage lopen en -werken voor studenten. Het Graafschap college ziet het grensoverschrijdend dienstencentrum als een belangrijke "stepping stone" voor dit doel. Sociale Dienst Oost Achterhoek (SDOA), de SDOA heeft een sinds 2015 Alexandra Arens als job hunter aangesteld, met het doel om langdurig werkzoekenden vanuit de SDOA duurzaam grensoverschrijdend werk te bezorgen. De SDOA ziet het grensoverschrijdend dienstencentrum met daarin het grensoverschrijdende arbeidsbureau daarvoor als een uitstekend hulpmiddel. De SDOA is nauw betrokken bij deze planuitwerking. Innovatief: Het innovatieve aan het project is dat het project pal op de grens komt. ln heel Nederland is er maar één dienstencentrum op de grens gerealiseerd, namelijk Eurode in Kerkrade-Herzogenrath. ln het dienstencentrum komen naast het grensoverschrijdende arbeidsbureau verschillende diensten die het grensoverschrijdend ondernemen en werken beter mogelijk maken. Het op de grens komen heeft een enorme symbolische waarde voor grensoverschrijdend ondernemen en grensoverschrijdende arbeid. Daarnaast heeft het daardoor een unieke marketingwaarde. Vervolg, gemeenten Willen het grensoverschrijdend ondernemen met grensoverschrijdende arbeid stimuleren en beter mogelijk willen maken; Willen daarvoor invloed in de planontwikkeling kunnen uitoefenen; hebben niet de intentie om het dienstencentrum in eigendom te hebben. Als het dienstencentrum succesvol is gerealiseerd en een succesvolle exploitatie en beheer kent, heeft het de voorkeur om het gemeentelijke eigendomsdeel af te stoten. Behoud van eigendom van de grond door uitgifte in erfpacht kan eventueel wel mogelijk zijn (dit is nog nader te besluiten); 4

269 ù EUREGIO INTERREG h$llîått' Europäische Union Europese Un e hebben op termijn in principe een terugtredende rol; hebben beperkt kennis van de planontwikkeling en gebouwexploitatie voor een dienstencentrum. Zouden bij de planuitwerking graag gebruik willen maken de expertise van deskundige marktpartijen; de gemeenten willen niet verantwoordelijk zijn voor de gebouwexploitatie en het leegstandsrisico, willen zelf niet de "bouwheer" worden; de gebouwexploitatie met het leegstandsrisico is de verantwoordelijkheid voor de ontwikkelaar, belegge(s), deze worden op termijn op basis van een nog nader te bepalen openbare aanbesteding bepaald. Vanuit deze partij wordt de gebouwexploitatie geregeld; NB. op basis van een oproep in het najaar 2014 van de gemeenten om samen met de gemeenten de plannen uit te werken voor het dienstencentrum hebben zich op dit moment ca. 20 serieus geïnteresseerde partijen al aangemeld voor het grensoverschrijdende dienstencentrum (zie bijlage). Taakverdelingen medewerkers Winterswijk en Vreden: Vanuit de gemeente Winterswijk is de volgende projectorganisatie voor de planontwikkeling van het grensoverschrijdende dienstencentrum Gaxel aangesteld Bestuurlijk opdrachtgever: Wethouder R. Gommers Ambtelijk opdrachtgever: R. Jansen, manager Projectleider: ' R. Nijland, team projecten (opdrachtnemer) Kern Projectteam (vast lid projectgroep): B. Lieverdink, vastgoedzaken Y. Wiggers, privaatjurist J. Roelofsen, planeconoom L. Roeterink, bestemm ingsplanjurist Ad hoc Projectteamleden (op oproepbasis, wanneer nodig): C. Beekhuizen, beleidsmedewerker milieu A. Vedder, planoloog B. Roeterdink, economie, marketing R. Verhagen, stedenbouwkundige M. de Jong, verkeer F. Welcker, teamleider civiele techniek S. Wiggers, civiele techniek B. Garstenveld, groen, landschap J. Snellenberg, ecologie en landschap L. ter Maat, duurzaamheid K. Meinderts, archeologie, D. Steenbruggen, communicatie H. Hakstege of N.Schutte, uitvoering, team openbare ruimte Gemeente Vreden: Vanuit de gemeente Vreden is betrokken bij de planontwikkeling van het grensoverschrijdende dienstencentrum Gaxel: Bestuurlijk opdrachtgever: Burgemeester C. Holtwisch 5

270 ù EUREGIO INTERREG Dñäå111å?,t' Europäische Uníon EuÌopese Unie Projectleider: J.Hartmann, manager (opdrachtnemer) Kern Projectteam: D. Hetrodt, planologie D. Niestegge, bestemmingsplannen C. Micheel, vastgoedzaken Ad hoc Projectteamleden (op oproepbasis, wanneer nodig): ls nog nader te bepalen in overleg met Vreden. Stuurgroep Vreden en Winterswijk: De stuurgroep voor het dienstencentrum bestaat uit: C. Holtwisch, J. Hartmann, R. Gommers, R. Jansen en R. Nijland. Taken projectleiders: De projectleiders zijn degene die de dagelijkse aansturing van het project verzorgen. zij dienen er voor te zorgen dat alle op te leveren producten tegen de gestelde kwaliteitseisen worden opgeleverd. Het gaat daarbij tevens om het samenspel met de bestuurlijke en/of ambtelijk opdrachtgever. De projectleiders zijn verantwoordelijk voor: plan van aanpak en werkplannen. project. problemen en mogelijke oplossingen, zodanig dat ook de opdrachtgever zijn verantwoordelijkheid voor het project kan waarmaken. ln die zin is de projectleider tevens adviseur. van de gemeente, is de projectleider bevoegd tot het nemen van alle besluiten die het project betreffen. Het projectteam onder leiding van de projectleider(s) komt globaal één maal per maand bij elkaar Tussendoor zijn er bilaterale afstemmingen zowel met de opdrachtgevers als tussen de projectleiders als binnen de gemeenten afzonderlijk. Toelichting Beide gemeenten rapporteren afzonderlijk naar het gemeentebestuur. Op 11 september 2015 is er een gezamenlijke raadsbijeenkomst geweest van de gemeenten Vreden en Winterswijk, waarin de plannen voor het dienstencentrum zijn gepresenteerd. Er is bij beide gemeenten veel draagvlak voor de plannen voor het dienstencentrum. 6

271 ù EUREGIO INTERREG DñËläråffi' Europäische Union Europese Unie Grondveruverving dienstencentrum : ln het voorjaar 2015 zijn in goed overleg met de gemeente Vreden aan weerszijden van de grens de verwervingsonderhandelingen geopend voor de voor het dienstencentrum benodigde grondaankopen. Op 23 juni 2015 is er met het dagelijks bestuur van de gemeente Vreden een overleg geweest met het college van burgemeester en wethouders van Winterswijk. Afgesproken is dat de aankopen zoveel als mogelijk tegelijkertijd bestuurlijk in het najaar 2015 worden afgewikkeld. Vreden heeft inmiddels overeenstemming over de grondaankoop, financieel gezien is er overeenstemming. Er loopt alleen nog een fiscale discussie, Vreden heeft er daarbij alle vertrouwen in dat deze verwerving goed wordt afgerond. De gemeente Winterswijk heeft de gronden aan de Nederlandse zijde inmiddels ven vorven en is op de eigenaar van de grond geworden. 2. Wat is de grensoverschrijdende meerwaarde? (max. 200 woorden) De meen vaarde van een dergelijk dienstencentrum is de stimulering, bijdrage aan de grensoverschrijdende economische ontwikkeling, -arbeidsmogelijkheden en de mogelijkheid tot aaneenschakeling van netwerken in beide landen. Door grensoverschrijdend te gaan samenwerken ontstaan er grensoverschrijdende netwerken. De VREWIN, de al een paar jaar geformaliseerde samenwerking van de Vredense en Winterswijkse ondernemersverenigingen is hiervan een goed voorbeeld. De VREWIN is ontstaan vanuit de al jarenlang bestaande grensoverschrijdende samenwerking tussen Vreden en Winterswijk. Door een dienstencentrum op de grens ontstaat een Unique Selling Point een unieke marketingwaarde. Een bedrijf heeft vanuit één gebouw zowel een Duits als Nederlands postadres, Uitgangspunt is om vanuit het gebouw de grensoverschrijdende samenwerking en arbeid voor zowel Duitse als Nederlandse bedrijven en werkzoekenden te faciliteren. Het dienstencentrum: a a wordt een uitvalsbasis voor grensoverschrijdend ondernemen en grensoverschrijdende arbeid. wordt een regio- en grensoverschrijdend symbool, een katalysator voor grensoverschrijdend ondernemen. a kan gebruik maken van zowel het Duitse als Nederlandse DATA verkeer Als de grens als grens wordt gezien liggen Winterswijk en Vreden in uithoeken van beide landen. Het grensoverschrijdende dienstencentrum pal op de grens zal een ontgrenzende verbindende schakel vormen tussen de aanliggende regio's van beide landen. 7

272 ù EUREG O INTERREG hëåå1îåir' Europäische Union Europese Unie 3. Geplande publiciteitsmaatregelen (a.u.b. aankruisen enlof aanvullen) X Brochure, folder, de planuitwerking zal worden uitgewerkt in een (digitale) folder/brochure. X Persberichten, de planuitwerkingen met de bijbehorende besluiten zullen als persbericht worden doorgeleid naar de gebruikelijke exteme communicatiemiddclen. X Persbijeenkomst, de planuitwerkingen met de bijbehorende besluiten zullen worden toegelicht op persbijeenkomsten. X Evenement (bijv. symposium, tentoonstelling, etc.). het is de bedoeling om de planuitwerkingen in een symposiumachtige bijeenkomst te presenteren, toe te lichten aan geihteresseerde partijen. Het evenement wordt in eigen gemeentelijk beheer binnen de gemeentegebouwen gehouden. I Overige:.. Totale geplande subsidiabele kosten (wl onderstaand per partner een tabel in) Haalbaarheidsstudie: - Adviseringplanontwikkelingenaanbesteding - Fiscale advisering - Juridischeadvisering Personeelskosten Overige kosten totaal: - Uren Winterswijk - Uren Vreden Personeelskosten totaal O Inkomsten Totaal: 15, t0.290 c ,00 s0.000 Geplande subsidiabele kosten aanvrager: Gemeente Winterswijk Overige kosten (a.u.b. toelichten): Voor vrijwilligerswerk mag míìx. 15 per uur worden begroot, indien bij de afìekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage 1 van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland Haal baarheidsstudie: adviseur voor het planproces, en overall adviseur incl. aanbesteding (excl. BTW) Juridische advisering, excl. MWS 10'000 Fiscale advisering, excl. MWS 10'000 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectleider R. Nijland, projectleiding, functiegroep 2, 103 u a 51, ,- Vastgoed, B. Lieverdink, advisering vastgoed, haalbaarheid, functiegroep 3, 30 u 36, ,- 8

273 ù EUREGIO INTERREG hh[å1ïåir' Europäísche Union Europese Unie Privaatjurist, Y. Wiggers, advisering privaatrecht, uitwerking onderzoeken, functiegroep 3, 30 u a 36,- Planeconoom, J. Roelofsen, advisering planeconomie, accountantsverklaring, functiegroep 3, 50 u a 36,- Bestemmingsplanjurist, L. Roeterink, advisering ruimtelijke ordening, functiegroep 3, 30 u a 36,- (De gemeente volstaat met aan personeelskosten.) (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 0,00 0,00 Totaal: afgerond e.4s.290 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 1: Stadt Vreden Voor wijwilligerswerk rnag max. 15 peruur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Ziehieftoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectleider J. Hartmann, projectleiding, functiegroep 2, 50 uur a 51,- Planologie D. Hetrodt, adviseur ruimtelijke ordening, functiegroep 3, 30 uur a 36,- Vastgoed C. Micheel, adviseur vastgoedzaken, haalbaarheid, functiegroep 3, 30 uur a 36,- (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): Overige kosten (a,u.b. toelichten): c 4.710, , , ,- c c2.550, , ,- 0,00 0,00 Totaal: c4.710,- Financieringsplan Totaal eigen bijdrage: o/o Winterswijk, NL 12.s00 2s% Þ:^^- llrgen bijdrage *) Eigen bijdrage Vreden, DE D & NL partners / aanvrager en derden ,00 0,00 25% 0,00% 0,00% 0,00 0,00% INTERREC-financierin g EU (EFRO) max.50"/o (max ) 2s Yo Totaal: o/o 9

274 Ð EUREGIO INTER,R.EG DñHf.',ïåiäo Europ sche Union Europese Unle *) Cofinancieringsverklaring Ondergetekende aanvrager verklaart hiermede, dat hij aan het bovengenoemd project meewerkt en bevestigt zich te verplichten om een cofinanciering ter hoogte van ,-, zoals in de projectaanwaag weergegeven, als eigen bijdrage van bovengenoemd project voor zijn rekening te nemen. Verder bevestigt de aanwager voor het project genoemde eigen bijdragen van de projectpartners en derden, zoals weergegeven in de aanvraag te garanderen. Indien de beschikbaarstelling van de co-frnancieringsaandelen niet geschiedt, bevestigt hij, de eigen bijdrage, in de hoogte zoals weergegeven in de projecûaanvraag voor zijn rekening te nemen. Winterswijk, 1 I april 2016 R. Nijland projectleider l0

275 EUREGIO INTERREG D_eutsch 1 lan.d Nederana Europäische Union Europese Unie AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE u 1 ":.. K,.:..i. RPRO,J."c 1 INTERREG VA DEUTSCHLAND-NEDERLAND Nr. Project (wordt toegekend door de EUREGIO) /.... Naarn project GRENSOVERSCHRIJDENDE CALAMITEITENOEFENING 2016 Begindatum project: Einddatum project: Aanvrager: (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) Organisatievorm: BTW-plichtig ja/nee: W aterschap Vechtstromen Kooikersweg PZ Almelo Contactpersoon: Dhr. M. Overbeek Tel: M.Overbeek@vechtstromen.nl Bankrelatie (IBAN + BIC): X Publiek D Privaat IBAN: NL44 NWAB BIC: NW ABNL2GXXX D Ja X Nee Partner(s): (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) Waterschap Rijn-IJssel Contactpersoon: Martin Nieuwenhuis adres: m.nieuwenhuis@wrij.nl Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland Contactpersoon: Corine Stokhof adres: c.stokhof@vnog.nl Veiligheidsregio Twente Contactpersoon: Albert Gieling adres: a.gieling@brandweertwente.nl Kreis Borken Contactpersoon: Stefan Pelz adres: s.pelz@kreis-borken.de Bezirksregierung Münster Contactpersoon: Carsten Tappert adres: Carsten.Tappert@bezreg-muenster.nrw.de Landkreis Graftschaft Bentheim Contactpersoon: Roberto Goncalves adres: roberto.goncalves@grafschaft.de Organisatievorm: X Publiek D Privaat X Publiek D Privaat X Publiek D Privaat X Publiek D Privaat X Publiek D Privaat X Publiek D Privaat BTW-plichtig ja/nee: D Ja XNee X Ja D Nee X Ja D Nee XJa D Nee XJa D Nee X Ja D Nee

276 Ð EUREGIO INTERREG DñHåä,îåit', Europäische Union Europese Unie L Beschrijf uw projectvoornemen (doel, doelgroepen, activiteiten, gebied(en), etc.) (max. 500 woorden) In augustus 2010 is in het Oostelijk deel van Nederland (Twente en de Achterhoek) en het Duitse achterland extreem veel neerslag gevallen. De hoeveelheden waren dusdanig dat straten blank kwamen te staan, beken buiten hun oevers traden en zelß de Rijksweg Al enige uren onder water heeft gestaan. Zowel aan Nederlandse als Duitse zijde van de grens zijn waterbeheerders en calamiteitenorganisaties opgeschaald. Uit de evaluatie van de wateroverlast is gebleken dat de afstemming tussen de Nederlandse en Duitse waterbehesrders beter had gekund. Zo bleek onder andere dat organisaties niet wisten wanneer en hoe ze elkaar moesten informeren. Daarbij was het ook onduidelijk welke organisaties betrokken waren en waarvoor zij verantwoordelijk zijn. Om bovenstaande en andere problemen in de toekomst te voorkomen zljn afspraken gemaakt over het verbeteren van de samenwerking.deze afspraken zijn vastgelegd in de Eindrapportage van de werkgroep grensoverschrijdende hoogwaterbescherming. Dit document is in juni 2012 bestuurlijk ondertekend door de Kreis Borken, de Bezirksregierung Münster, de waterschappen Regge en Dinkel en Rijn en ljssel, de provincie Overijssel en de veiligheidsregio Twente. Een van de aßpraken in het document Grensoverschrijdende Hoogwaterbescherming is gericht op het organiseren van een gezamenlijke oefening, met als doel de samenwerking voorafgaand aan en tijdens grensoverschrijdende calamiteiten te verbeteren. De betrokken projectpartners (Waterschappen Vechtstromen en Rijn en IJssel, Veiligheidsregio's Noord- en Oost-Gelderland en Twente, Kreis Borken, Landkreis Grafschaft Bentheim, Bezirksregierung Münster en de Niedersächsischer Landesbetrieb für Wasserwirtschaft, Küsten- und Naturschutz) hebben besloten om deze oefening in het najaar 2016 uit te voeren. Hiervoor zullen z1j een aantal keren met elkaar afstemmen om de opzetvaî de oefening, het scenario en de afloop van de calamiteitenoefening met elkaar te bespreken en vast te leggen. De daadwerkelijke oefening vindt plaats binnen de stroomgebieden van zowel de Vecht en Dinkel als de Bocholter Aa en Oude IJssel met meerdere speciale grensoverschrijdende oefenscenario's. Deze moeten binnen het project uitgewerkt worden, maar zullen bijvoorbeeld het breken van een dijk of het niet functioneren van een stuw kunnen simuleren. Deze praktische uitvoering heeft vanwege de administratieve leermomenten invloed op nagenoeg het hele EUREGIO-gebied. De bijzondere uitdaging ligt in de verschillende structuren tussen de twee landen (en twee Duitse deelstaten), ontbrekende afspraken over communicatiewegen en te weinig kennis over het handelen aan de andere zijde van de grens. Een Duits-Nederlandse werþroep met vertegenwoordigers van de projectpartners en - waar nodig - andere partijen tijdens de voorbereiding, zal de oefening voorbereiden. De wijze van oefenen verschilt er per organisatie. Om hier één lijn in te trekken en duidelijke afspraken te maken voor de oefening zelf is objectieve begeleiding nodig. Op de dag van de oefening zijner zes partijen aan het oefenen. Het is belangrijk dat er vanuit een centrale regie sturing wordt gegeven aan de oefening (oefenleiding) en de responscel. Hiervoor zal een exteme, neutrale partij worden ingeschakeld die bovendien kennis heeft van de systemen aan beide kanten van de grens en op die manier voor goed verloop van de dag zorgkan dragen. Na afloop van de oefening worden gezamenlijke conclusies getrokken en worden aanbevelingen gedaan voor verbeterde afstemming in de grensoverschrijdende calamiteitenzorg op hoogwatergebied. Deze ervaringen en conçlusies zullen in het hele EUREGIO-gebied (en in richting de media) worden gepubliceerd. De projectactiviteiten omvatten de afstemming tussen de partners in de vorm van werkoverleggen (en per telefoon, mail, etc.). Ook de oefening zelf maakt deel uit van het project. Na afloop van de oefening zullen de projecþartners samen de evaluatie doorvoeren en - het meest belangrijke product van dit project - conclusies trekken om in de toekomst beter voorbereid te zijn op hoogwatersituaties. De werþroep zal worden begeleidt door het D-NL Coördinatiebureau Rijndelta-Oost (GPRV/), als oefenleider zal een vakinhoudelijke, externe begeleider (uitwerking en aanscherping draaiboek, centrale regie oefening, en evaluatie) worden ingezet. 2

277 ù EUREGIO INTERREG Dnutli,?ått', Europäische Union Europese Unie 2. Wat is de grensoverschrijdende meerwaarde? imax. 200 woorden) Centraal staat het wegnemen en verminderen van de barrièrewerking van de grens en het verbeteren van de samenwerking tussen Nederlandse en Duitse waterbeheerders in geval van grensoverschrijdende wateroverlast. Dit zal worden bereikt door het opstellen van concepten en system en op het gebied van rampenbeheersing, in dit geval hoogwaterbescherming, waar de grens hiervoor een barrière vormt. De door de acht projectpartners geformuleerde doelen zijn als volgt: o Bereikbaarheid en communicatielijnen in hoogwatersituaties testen o Verbeteren van afstemmen over operationele informatie en maatregelen in hoogwatersituaties o Verbeteren van bestuurlijk afstemming o.b.v. bestuurlijk dilemma's o Afstemmen van communicatie richting burgers en buitenwacht Uitgaand van deze doelstellingen ligt de grensoverschrijdende meerwaarde van het project in de betere bescherming van Duitse en Nederlandse burgers in het EUREGIO-gebied tegen wateroverlast en overstromingen en het voorkomen en mitigeren van economische schade aan beide zijde van de grens. 3. Geplande publiciteitsmaatregelen (a.u.b. aankruisen en/of aanvullen) n Brochure, folder X Persberichten n Persbijeenkomst n Evenement (bijv. symposium, tentoonstelling, etc.) I Overige:. Totale geplande subsidiabele kosten (vul onderstaand per partner een tabel in) Overige kosten Personeelskosten (-) Inkomsten Totaal: ,10 0, ,10 Geplande subsidiabele kosten aanvrager: Waterschap Vechtstromen Overige kosten (a.u.b. toelichten): Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Ziehiertoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutsch I and-nederland Externe opdrachten (begeleiding, oefenleiding, evaluatie) Vertaalkosten

278 ù EUREGIO INTERREG Dffål',råffit Europäische Union Europese Unie Evaluatiebijeenkomst Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectleiding (LG2, l05u x 51,00) Overhead 15%n (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 500 : 6.159, ,00 c803,25 0,00 0,00 Totaal: ,25 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 1 : Waterschap Rijn-IJssel Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage 1 van de subsidiebepalingen INTERREG Deutsch land-nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectmedewerker (LG3, l54u x 36,00) Overhead 15% (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): I ó.325, ,00 831,60, 0,00 0,00 Totaal: c 6.375,60 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 2: Veiligheidsregio Noord- en Oost Gelderland Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectmedewerker (LG3,6lu x 36,00) Overhead 15% (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 2.513, ,00.317,85 0,00 0,00 Totaal: 2.513,85 4

279 ù EUREGIO INTERREG DñHåå1råffi', Europäische Union Europese Uníe Geplande subsidiabele kosten projectpartner 3 : Veiligheidsregio Twente Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0000 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afiekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Ziehiertoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutsch land-nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectmedewerker (LG3, 6lu x 36,00) Overhead 15% (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 2.513,85 c2.196, ,85 0,00 0,00 Totaal: 2.513,85 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 4: Kreis Borken Overige kosten (a.u.b. toelichten) 0,00 Voor vrijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) Projectmedewerker (LG3, 6lu x 36,00) Overhead 15% (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): 2.513,85 c2.196, ,85 0,00 0,00 Totaal: 2.513,85 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 5: Bezirksregierung Münster Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0,00 Voor wijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) ,85 5

280 1,Ð INTERREG Deutschland Nederland EUREGIO ":'"' Europäische Union Europese Unie Projectmedewerker (LG3, 6lu x 36,00) Overhead 15% (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): Totaal: I r ie, r.2.196,00 3t7,85 0,00 0, ,85 Geplande subsidiabele kosten projectpartner 6: Landkreis Grafsch ft Bentheim Overige kosten (a.u.b. toelichten): 0,00 Voor wijwilligerswerk mag max. 15 per uur worden begroot, indien bij de afrekening een getekend urenoverzicht kan worden overlegd). Let a.u.b. op de aanbestedingscriteria. Zie hiertoe bijlage I van de subsidiebepalingen INTERREG Deutschland-Nederland 0,00 Personeelskosten (a.u.b. toelichten) 2.513,85 Projectmedewerker (LG3, 6lu x 36,00) Overhead l5% (-) Inkomsten (a.u.b. toelichten): c2.196, ,85 0,00 0,00 Totaal: 2.513,85 Totaal: Financieringsplan l I ,10 Totaal eigen bijdrage: Waterschap Vechtstromen , ,25 Waterschap Rijn en IJssel c 6.37s,60 aao/ tz/o Eigen bijdrage *)e Eigen bijdrage D&NL partners / aanwager en derden Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland Veiligheidsregio Twente Kreis Borken t.sr3,ss 2.5 3, ,85,02% Bezirksregierung Münster 2.513,85 Landkreis Grafschaft Bentheim ,85 INTERREc-linanciering Totaal: EU (EFRO) max.slo/o(max ) 2s ,10 6

281 Ð EUREGTO INTERREG DñH[äîåit' Europäische Union Europese Uhle *) Cofinancieringsverklaring Ondergetekende aanwager verklaart hiermede, dat hij aan het bovengenoemd project meewerkt en bevestigt zichte verplichten om een cofinanciering ter hoogte van 6.158,25, zoals in de projectaanwaag weergegeven, als eigen bijdrage van bovengenoemd project voor zijn rekening te nemen. Verder bevestigt de aanwager voor het project genoemde eigen bijdragen van de projecþartners en derden, zoals weergegeven in de aanwaag te garanderen. Indien de beschikbaarstelling van de co-financieringsaandelen niet geschiedt, bevestigt hij, de eigen bijdrage, in de hoogte zoals weergegeven in de projectaanvraag voor zijn rekening te nemen. naam, '7

282 AANVRAAG VOOR EEN SUBSIDIE UIT HET KADERPROJECT INTERREG V A DEUTSCHLAND-NEDERLAND Nr. Project (wordt toegekend door de EUREGIO) /.. Naam project HORSEPOWER Begindatum project: Einddatum project: Aanvrager: (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) NETZ INGENIEURBÜRO GmbH (Lead Partner) Hansestraße 14, Riesenbeck Tobias Peselmann info@netz-gmbh.eu Publiek Privaat BTW-plichtig ja/nee: Ja Nee Bankrelatie (IBAN + BIC): IBAN: DE BIC: WELADED1STF Partner(s): (Organisatie, adres, plaats, contactpersoon, telefoonnummer, ) verduursaam Energieloket Postbus 70, 7260 AB Ruurlo Harrie Beernink harrie@verduursaam.nl Organisatievorm: Organisatievorm: Publiek Privaat BTW-plichtig ja/nee: Ja Nee 1

283 1. Beschrijf uw projectvoornemen (doel, doelgroepen, activiteiten, gebied(en), etc.) (max. 500 woorden) Achtergrond van het project Momenteel zijn in Nederland ongeveer paarden aangemeld. In Duitsland komen daar alleen al in Nedersaksen en Noordrijn-Westfalen nog eens paarden bij, wat neerkomt op een totaal aantal van paarden. Bij een geschatte hoeveelheid van 7,4 milj. t/a aan paardenmest komt dit neer op een mogelijke energieopbrengst van ongeveer GWh. Dit komt dan weer neer op een jaarlijkse warmte behoefte voor ongeveer woningen. Door het hoge gehalte aan chloor en kalium wat specifiek is voor paardenmest, bestaan er momenteel geen marktconforme modellen voor de verwerking en verbranding van de paardenmest. Doel van het project In het deelgebied van de EUREGIO worden de opbrengsthoeveelheid, de kwalitatieve eigenschappen (bijv. de calorische waarde), de kosten van bijv. de verwijdering als ook de huidige methoden van verwijdering / nuttig gebruik voor paardenmest onderzocht. Het doel is om op basis van de verzamelde gegevens een gefundeerde basis voor de besluitvorming te verkrijgen of de ontwikkeling van een installatie voor de verwerking van de mest als ook een aangepaste verbrandingsinstallatie voor de paardenmest briketten in het kader van een volgend groot project in de regio economisch te realiseren is en vaker op te zetten is. Een dergelijk concept dat bestaat uit de verwerking en de productie van brandstof generatie van warmte, is momenteel nog in Duitsland, nog in Nederland gerealiseerd. Door samenvoeging van meerdere stalhouderijen (minimale grootte van meer dan 20 paarden) kan later een centraal verwerkingsbedrijf worden opgezet. De geproduceerde paardenmest-brandstof kan vervolgens voor de decentrale warmtevoorziening bij o.a. de stalhouderijen worden ingezet. Het lange termijn doel van het totaalplan is het verminderen van CO 2 uitstoot in het EUREGIO gebied door gedeeltelijke vervanging van fossiel energiebronmateriaal door een biologische vaste brandstof in de vorm van briketten uit de regionale paardenmest. Aktieplan 1. Analyse van de potentieel aanwezige hoeveelheid paardenmest Aan het begin van de haalbaarheidsstudie zal men eerst de hoeveelheid beschikbare paardenmest, de huidige manieren van verwijdering/gebruik, de specifieke behoefte aan warmte per plaats en het systeem van warmteopwekking door een enquête moeten vaststellen. Voor deze enquête moeten vragenlijsten in twee talen worden opgesteld. Bij een kick-off event dient het doel van de studie als ook het enquêteformulier aan de doelgroepen zoals bijv. paard rijscholen of private stalhouderijen, worden voorgelegd. De gemeenten uit het gebied van de Achterhoek en de Kreis Steinfurt dienen ten behoeve van het verkrijgen van adressen hiervoor benaderd te worden. Aansluitend dienen de grondstofstromen per gemeente in kaart te worden gebracht. Behalve de potentiele hoeveelheid mest worden ook de methoden van verwijdering / gebruik als ook de manier van instrooien in kaart gebracht 2. Voorbeeldverwerking van proefcharges Er zullen tenminste 3 verschillende charges uit paardenmest uit bijv. stro, stropellets of houtspaanders onderzocht moeten worden of zij geëigend zijn voor de verwerking als brandstof en als energie opwekker. Ook zullen testen worden uitgevoerd t.a.v. opwekking en verbranding. De 2

284 verkregen gegevens zoals bijv. verwarmingswaarde, gehalte aan water, partikelgrootte of bulkdichtheid worden vastgelegd. Deze gegevens worden vervolgens in een beoordelingsmatrix vastgelegd, samen met de gewogen gegevens zoals bijv. de mogelijkheid van verwerking, de opslagmogelijkheid en het brandgedrag om het hiervoor berekende potentieel aan paardenmest te beperken. 3. Bepaling van concepten van het warmtegebruik aangepast aan de doelgroep Voor de twee doelgroepen: 1) stalhouderijen/privé gebruikers en 2) bedrijven worden concepten voor hun specifieke warmtebehoefte uitgewerkt. Onderstaand vindt u de werkwijze hiervoor: * Vaststelling van de representatieve warmtebehoefte voor elke specifieke doelgroep (casestudie) * Technische bepaling van het volume van de verwarmingsketel zoals ook van bijkomende componenten zoals het de distributienetwerk en bufferopslag * Bepaling van de behoefte aan investering zoals ook de bedrijfskosten en de berekening van de kosten voor de opwekking van warmte * Vergelijking van de kosten met die voor alternatieve opwekking van warmte. 4. Verspreiding in het EUREGIO gebied In het kader van een afsluitende bijeenkomst worden de studiegegevens aan de deelnemers aan de enquête en ook vertegenwoordigers van de gemeenten voorgelegd. Deze bijeenkomst zal na afsluiting van het project, zoals het nu uitziet eind Juni 2017, plaatsvinden op de Bio-Energiehof van de firma NETZ bij Steinfurt (NRW). Op de Website van de EUREGIO zal deze afsluitende bijeenkomst worden aangekondigd. Bovendien is gepland om een publicatie te plaatsen op de Interreg-Programm-Website als ook op de website van de projectpartners en Her adviesbureau Advanced Biomass Concept GmbH neemt de wetenschappelijke begeleiding op zich. Door middel van een workshop aan het begin van het project worden de partners o.a. geïnformeerd over de nieuwste methoden voor de bepaling van potentiele hoeveelheden aan biomassa en over de berekening van productiekosten van de specifieke installatie. Bovendien zorgt ABC voor een continue uitwisseling van gegevens en ervaringen tussen de partners. De wetenschappelijke begeleiding vindt plaats in het kader van het lidmaatschap van het NETZ ingenieurbüro GmbH van het Innovationsnetzwerk Kälteanlagen und Speichertechnik-INKaS. De kosten voor de wetenschappelijke begeleiding zijn gedekt door het lidmaatschap van NETZ van het INKaS-Netzwerk. 3

285 2. Wat is de grensoverschrijdende meerwaarde? (max. 200 woorden) Het gebied waarin het project plaatsvindt, bevindt zich volledig in de EUREGIO en beslaat en driehoek met daarin de gemeenten Ruurlo in Nederland als ook de gemeentes Steinfurt en Nordhorn in Duitsland ( zie figuur 1). Figuur 1- Het te onderzoeken gebied van de haalbaarheidsstudie Juist de kleinere stalhouderijen zijn vaak te klein om zelf en brandstof productie-installatie te hebben. De haalbaarheidsstudie is bedoeld om de samenwerking tussen Nederlandse en Duitse stalhouderijen te bevorderen. Op basis van een grensoverschrijdende samenwerking zou bijv. een eerste productie-installatie in coöperatief verband kunnen worden geëxploiteerd. Indien ongeveer 2% van de geschatte hoeveelheid beschikbare mest, dus 0,37 ton, in het te onderzoeken gebied gebruikt kunnen worden, kunnen bij een volledige thermische benutting ca. 53 mil. Liter stookolie of 52 milj. m3 aardgas bespaar worden. Hieruit zal dan een vermindering aan CO 2 uitstoot resulteren van ongeveer ton in vergelijking met stookolie of ton CO 2 in vergelijking met aardgas. Daarbij steunt dit plan een continue vermeerdering aan vernieuwbare energie en een reducering van de CO2 uitstoot in het Nederlands Duitse grensgebied. Bovendien verminderd het de afhankelijkheid van geïmporteerde fossiele primaire energiedragers. In een later grootproject zullen de verschillende componenten van de innovatieve procesketen voor de verwerking van paardenmest procedureel ontwikkeld en op elkaar afgestemd worden. Met deze proces keten zal voor het eerst een vergelijkbare gelijkmatige brandstof zonder het gevaar van vloeibaar worden bij de hierop volgende aanvoer van brandstof te produceren zijn. 4