De Nederlandsche Bank. Statistisch Bulletin juni 2008

Transcriptie

1 08 De Nederlandsche Bank Statistisch Bulletin juni 2008

2 Centrale bank en prudentieel toezichthouder financiële instellingen 2008 De Nederlandsche Bank nv Oplage: 2400 Iedere openbaarmaking en verveelvoudiging voor educatieve en nietcommerciële doeleinden is toegestaan, mits met bronvermelding. Westeinde 1, 1017 zn Amsterdam - Postbus 98, 1000 ab Amsterdam Telefoon (020) Telefax (020) Website: issn: De cijfers zijn verzameld door de Nederlandsche Bank, tenzij anders vermeld. De totalen voor het eurogebied zijn opgesteld door de Europese Centrale Bank. Zij publiceert deze cijfers in haar maandbericht en op de website ( De tabellen in dit Statistisch Bulletin zijn in het algemeen afgesloten op 17 juni De op de website gepubliceerde cijfers worden voortdurend geac tualiseerd.

3 Inhoud Inleiding 7 Enkele recente ontwikkelingen 9 Minder nieuwe woninghypotheken, maar kredietverlening aan bedrijven hervat Voor het eerst sinds 1989 meer aflossingen dan emissies van lang schuldpapier Aanhoudende daling balanstotaal beleggingsfondsen Omvangrijke verkopen van buitenlandse effecten door Nederlandse beleggers Hoogste directe investeringen in het buitenland sinds 2005 Aandelenportefeuilles pensioenfondsen en verzekeraars gekrompen door koersverliezen Artikelen Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen 15 Pinnen rukt op ten koste van contant betalen 25 Verzekeringsrisico s voor ruim eur 5 miljard herverzekerd 31 Monetair-financiële statistieken Nederland Monetair beleid Rentetarieven van de Nederlandsche Bank en van de Europese Centrale Bank 2* Monetaire ontwikkelingen 2.1 Balans van de Nederlandsche Bank (monetaire opstelling) 4* 2.2 Balans van de in Nederland gevestigde mfi s (exclusief dnb) 6* Leningen van mfi s aan de private sector, naar sectoren, oorspronkelijk looptijd en instrument 8* Bij mfi s aangehouden deposito s van de private sector, uitgesplitst naar sector en instrument 10* Uitsplitsing naar valuta van bepaalde activa en passiva van in Nederland gevestigde mfi s (exclusief dnb) 12* 2.3 Gecombineerde balans dnb en in Nederland gevestigde mfi s 14* 2.4 Bijdrage van Nederland aan monetaire aggregaten i/h eurogebied 16* 2.5 Ontwikkeling acceptatiecriteria en vraag bancaire kredietverlening bij in Nederland gevestigde mfi s 18* 2.6 Spaargeld 19* Financiële markten 3.1 Balans van verzekeringsinstellingen 20* Verkorte balansen van verzekeringsinstellingen naar type 22* Activa en passiva van verzekeringsinstellingen naar sector 24* Kasstroomoverzicht van verzekeringsinstellingen 28* 3.2 Balans van pensioenfondsen 30* Verkorte balansen van pensioenfondsen naar type 32* Activa en passiva van pensioenfondsen naar sector 34* Kasstroomoverzicht van pensioenfondsen 38* 3.3 Balansen van beleggingsinstellingen 40* Balanstotalen van beleggingsinstellingen naar fondstype 42* Netto inleg bij beleggingsinstellingen naar fondstype 43* 3.4 Balansgegevens van Special Purpose Vehicles 44* 3.5 Vermogenscomponenten van Nederlandse huishoudens 45* 3.6 Emissies van effecten met uitzondering van aandelen door Nederlandse ingezetenen 46* Bruto-emissies van effecten met uitzondering van aandelen door Nederlandse ingezetenen 48* Netto-emissies van effecten met uitzondering van aandelen door Nederlandse ingezetenen 50* Uitstaande bedragen van effecten met uitzondering van aandelen uitgegeven door Nederlandse ingezetenen 52* 3.7 Emissiemarkt 54* Emissies en koerswaarden van op de Euronext Amsterdam Stock Market genoteerde aandelen 56* Marktrentevoeten en aandelenbeursindices 58* Rentes van in Nederland gevestigde mfi s op deposito s en leningen, met bijbehorende volumes 60* Nederlands belegd vermogen in beleggingsfondsen 64* DNB / Statistisch Bulletin juni

4 3.9.2 Nederlandse netto inleg in beleggingsfondsen 65* Overheidsfinanciën 4.1 Financiën van het Rijk op kasbasis 66* 4.2 Staatsschuld 68* 4.3 Ontvangsten, uitgaven en vorderingensaldo van de overheid 70* 4.4 Overheidsschuld conform emu-definities 72* Betalingsbalans 5.1 Betalingsbalans 74* 5.2 Goederenrekening 75* 5.3 Dienstenrekening 76* 5.4 Inkomensrekening 78* 5.5 Inkomensoverdrachten 79* 5.6 Directe investeringen 80* Effectenverkeer 82* Buitenlandse effecten, niet-emu, naar sector van de houder 83* 5.8 Financiële derivaten en overig financieel verkeer 84* 5.9 Geografische uitsplitsing van de Nederlandse betalingsbalans 86* 5.10 Extern vermogen van Nederland 88* 5.11 Reconciliatie van betalingsbalans en extern vermogen 90* 5.12 Internationale reserves 92* 5.13 Bruto externe schuld van Nederland 94* 5.14 Betalingsbalans inclusief bfi s 96* 5.15 Extern vermogen van Nederland inclusief bfi s 98* Economische kerngegevens voor Nederland en het eurogebied 6.1 Economische kerngegevens voor Nederland en het eurogebied 100* 6.2 Financiële stabiliteitsindicatoren 104* Toezicht banken en geldtransactiekantoren 7.1 Balansen van geregistreerde kredietinstellingen (bedrijfseconomische opstelling) 106* 7.2 Baten en lasten van geregistreerde kredietinstellingen 108* 7.3 Buitenlandse schuldverhoudingen van mfi s 110* 7.4 Geconsolideerde activa van binnenlandse kredietinstellingen: vorderingen op directe en uiteindelijke debiteur 112* 7.5 Onderhandse derivatencontracten bij Nederlandse banken 114* 7.6 Transacties en omzetten in het topgiraal betalingsverkeer naar type betaling 116* 7.9 Retailbetalingsverkeer 118* Toezicht pensioenfondsen 8.1 Voorziening pensioenverplichting en dekkingsgraad van onder toezicht staande pensioenfondsen 120* 8.2 Pensioenpremies en -uitkeringen van onder toezicht staande pensioenfondsen 121* 8.3 Balans en actuele waarde beleggingen van onder toezicht staande pensioenfondsen 122* 8.4 Baten- en lastenrekening van onder toezicht staande pensioenfondsen 123* 8.5 Aantal deelnemers en aanspraken van onder toezicht staande pensioenfondsen 124* Financiële gegevens 8.6 Geraamde dekkingsgraad van pensioenfondsen 125* 8.7 Belegd pensioenvermogen voor risico pensioenfondsen 126* 8.8 Hoogte toeslagen voor actieve en inactieve deelnemers 128* Pensioenmonitor 8.9 Typen pensioenovereenkomsten 130* 8.10 Soorten pensioen 132* 8.11 Opbouwpercentage bij de toezegging van het ouderdomspensioen voor uitkeringsovereenkomsten 134* 8.12 Soort franchise 136* 8.13 Basis voor toeslagverlening voor actieve deelnemers (middelloon) 138* 8.14 Basis voor toeslagverlening van ingegaan ouderdomspensioen 142* Toezicht verzekeraars 9.1 Solvabiliteit van onder toezicht staande verzekeraars 146* 9.2 Uitkeringen en premies van onder toezicht staande verzekeraars 148* 9.3 Balans en actuele waarden beleggingen van onder toezicht staande verzekeraars 150* 9.4 Baten- en lastenrekening van onder toezicht staande verzekeraars 154* 9.5 Balans van de ziektekostenverzekeraars 158* 9.6 Winst- en verliesrekening van de ziektekostenverzekeraars 159* 9.7 Aantal verzekerden van de ziektekostenverzekeraars 160* 9.8 Solvabiliteit van de ziektekostenverzekeraars 161* 4 DNB / Statistisch Bulletin juni 2008

5 Wisselkoersen 10.1 Wisselkoersen en goudprijs 162* Bijlage: toelichting op de statistieken 165* Stand der inschrijvingen in de registers Wft, Wgt en Wtt 188* Onder toezicht staande pensioenfondsen en verzekeraars 189* Overzicht verschenen artikelen * Overzicht verschenen Themanummers 192* De inhoud van deze publicatie is verzorgd door de Divisie Statistiek en informatie (telefoon , telefax ) Verklaring der tekens 0 (0,0) = het getal is minder dan de helft van de gekozen afronding of nihil niets (blank) = een cijfer kan op logische gronden niet voorkomen c.q. het gegeven wordt niet (aan de Bank) gerapporteerd = gegevens ontbreken nog Afronding Soms kloppen tellingen niet geheel (door geautomatiseerde afronding per reeks); anderzijds is de aansluiting van de ene tabel op de andere niet steeds geheel verwezenlijkt (door afronding per tabel). Voor deze tabellen worden lange en uitgebreide tijdreeksen op internet gepubli ceerd in euro s ( Statistiek in Jaar-, kwartaal- en maandreeksen beginnen in de regel in Dagcijfers beginnen in In het kader van de Special Data Dissemination Standard (sdds) van het imf worden de publicatiedata van de balans van de Nederlandsche Bank (tabel 2.1), de gecombineerde balans dnb en in Nederland gevestigde mfi s (tabel 2.3), de betalingsbalans (tabel 5.1) en het extern vermogen van Nederland (tabel 5.11) aangekondigd op het internet ( onder Statistiek ). De publicatiedata van alle onder de sdds vallende Nederlandse kernstatistieken reële statistieken, overheidsfinanciën en monetair-financiële statistieken worden gepresenteerd op de sddsinternetpagina ( Een overzicht van de meest recente gegevens van deze kernstatistieken is te vinden op het internet ( DNB / Statistisch Bulletin juni

6

7 Inleiding Dit Statistisch Bulletin bevat drie artikelen: over het herverpakken van hypotheken, pinbetalingen en herverzekeren. Verder bevat het een overzicht van recente ontwikkelingen. Na het recordjaar 2007 hebben banken en andere financiële instellingen in het eerste kwartaal van 2008 nauwelijks meer woninghypotheken en andere kredieten herverpakt en doorverkocht aan speciaal daarvoor opgerichte ondernemingen, zogeheten special purpose vehicles (spv s). In de tweede helft van 2007 was met dit creëren van financiële speelruimte nog een bedrag van eur 80 miljard gemoeid geweest, maar in het eerste kwartaal ging het nog slechts om eur 3 miljard. Banken vonden nu wellicht dat ze voorlopig voldoende beleenbare activa hebben. Een rol kan ook hebben gespeeld dat de hogere rente die beleggers inmiddels vragen - ook voor beleggingen in spv s - het herverpakken van hypotheken (securitiseren) voor banken minder aantrekkelijk heeft gemaakt. Het girale retail-betalingsverkeer in Nederland is ook in 2007 weer gegroeid: 3 procent in waarde, 6 procent in aantal transacties. Met 9 procent deed de grootste groei zich voor bij het aantal pintransacties. Die vormen nu reeds een derde van alle binnenlandse betalingen. Een betaalmedium in opkomst is ook ideal, een combinatie van web-winkelen en internetbankieren. Het illustreert dat consumenten en bedrijven steeds meer keuzemogelijkheden krijgen. De opkomst van het pinnen is vooral ten koste gegaan van betalingen met cheques en overschrijvingen. In Nederland hebben verzekeraars de risico s die ze verzekeren (brand, diefstal, stormschade en dergelijke) voor ruim eur 5 miljard herverzekerd, veelal bij buitenlandse maatschappijen. Net als hun eigen cliënten wegen verzekeraars de voordelen daarvan af tegen de prijs. Toen bijvoorbeeld de premies voor het herverzekeren van bepaalde risico s na 2002 omhoog gingen, werd dat duidelijk zichtbaar in lagere herverzekerde bedragen. Schadeverzekeraars brachten hun herverzekeringspremies als percentage van de bruto premies met anderhalf punt terug tot 10 procent (2006). Herverzekeren vergt veel kennis en een groot financieel draagvlak. De belangrijkste spelers zijn in het buitenland gevestigd. Maar met een premieomzet van eur 1 miljard spelen ook enkele Nederlandse herverzekeraars een bescheiden rol. In het eerste kwartaal van 2008 daalde de verstrekking van nieuwe hypotheken aan huishoudens van eur 20 naar eur 17 miljard. Dat weerspiegelt waarschijnlijk de stijging van hypotheektarieven en de afnemende betaalbaarheid van steeds duurdere huizen voor starters. De verschuiving van lange naar middellange rentevaste periodes hield aan. Voor het eerst sinds 1989 is in Nederland in één kwartaal meer langlopend schuldpapier afgelost dan geëmitteerd, vooral door lagere emissies van banken en spv s. Banken prefereerden korte boven langere looptijden, mogelijk door de toegenomen onzekerheid op de financiële markten. Een ander voorbeeld van dat laatste vormden wellicht de hogere eisen van beleggers aan de verhandelbaarheid van staatsobligaties. De Nederlandse Staat moest nu bij de uitgifte van nieuw papier 15 basispunten meer rendement bieden dan de Duitse overheid. De perikelen op de financiële markten werden eveneens zichtbaar in het balanstotaal van de Nederlandse beleggingsfondsen, dat in het eerste kwartaal daalde van eur 103 miljard naar eur 96 miljard, het laagste punt sinds Ditmaal kwam dat vooral door forse koersverliezen. De onttrekking van gelden uit Nederlandse fondsen bedroeg eur 1 miljard. Een groot bedrag, eur 18 miljard, trokken Nederlandse beleggers ook aan kapitaal terug uit het buitenland, door verkoop van aandelen en obligaties, mogelijk om verdere koersdalingen voor te zijn. Alleen pensioenfondsen kochten (in koers gedaalde) aandelen bij om het gewicht daarvan in hun beleggingsportefeuille te handhaven. Buitenlandse beleggers deden op hun beurt Nederlandse stukken van de hand. Een (zoals wel vaker) door incidentele factoren gedomineerd beloop vertoonden de directe investeringen. Nederlandse bedrijven verstrekten voor eur 13 miljard aan werkkapitaal aan buitenlandse dochters in vooral de Verenigde Staten. Er werd ook per saldo voor 11 miljard aan nieuwe belangen in het buitenland gekocht door onder andere Akzo Nobel (ici) en Philips (Respironics). Omgekeerd werd het Nederlandse Grolsch overgenomen door de buitenlandse branchegenoot sabmiller. DNB / Statistisch Bulletin juni

8

9 Enkele recente ontwikkelingen Minder nieuwe woninghypotheken, maar kredietverlening aan bedrijven hervat In het eerste kwartaal van 2008 hebben banken minder nieuwe woninghypotheken aan huishoudens verstrekt: eur 17 miljard tegen eur 20 miljard in het vierde kwartaal. De kredietverlening aan bedrijven is daarentegen gegroeid met eur 26 miljard nadat in het vorige kwartaal nog per saldo voor eur 10 miljard was afgelost. De daling van de verstrekte woninghypotheken wordt onder andere veroorzaakt door rentestijgingen. Doordat het gemiddelde hypotheektarief in drie jaar tijd van 3,8 procent naar 5,2 procent gestegen is (grafiek 1), is het voor huishoudens ook minder aantrekkelijk geworden om bestaande hypotheekleningen over te sluiten. Naast de rentestijging spelen ook de gestegen huizenprijzen een rol bij de afname van de verstrekking van woninghypotheken, doordat het kopen van een woning voor groepen huishoudens zoals starters en alleenverdieners gaandeweg moeilijker is geworden. De stijging van de woonlasten zou wellicht mede kunnen verklaren dat blijkens het bank lending survey - minder persoonlijke leningen voor (luxe) consumptieve uitgaven worden opgenomen. De vraag daarnaar is in het eerste kwartaal gedaald met ruim 10 procent. Begin 2005 waren de hypothecaire leningen met een Grafiek 1 Ontwikkeling woninghypotheken en rente korte, variabele rente nog populair, maar deze hypotheekvorm heeft aanzienlijk terrein verloren (grafiek 2). Het aandeel bedroeg toen 44 procent, maar is nu nog maar 19 procent. Anderzijds zijn ook minder hypothecaire leningen met een rentevaste periode van tien jaar afgesloten. Deze zijn ten opzichte van 2007 gehalveerd naar eur 4 miljard. De consument lijkt nu vooral een grotere voorkeur te hebben voor zekerheid op middellange termijn en voor rentevaste periodes tussen de vijf en tien jaar (aandeel 45 procent). Voor kredietverlening aan bedrijven heeft een aantal banken de leenvoorwaarden in het eerste kwartaal van 2008 aangescherpt, vooral voor grote ondernemingen. Banken zijn voorzichtiger geworden zijn bij het verstrekken van leningen voor grote investeringen. Desondanks kwamen de bedrijfsleningen in het eerste kwartaal uit op een vijf procent hoger bedrag van ruim eur 470 miljard. Voor het eerst sinds 1989 meer aflossingen dan emissies van lang schuldpapier Voor het eerst sinds 1989 hebben Nederlandse emittenten in een kwartaal meer langlopend schuldpapier Grafiek 2 Verhouding rentevasteperiode woninghypotheken In procenten 100 In miljarden euro s In % I 05 II III IV I 06 II III IV I 07 II III IV I I 05 II III IV I 06 II III IV I 07 II III IV I 08 Woninghypotheken Gemiddelde rentepercentages Aandeel meer dan 10 jaar rentevast Aandeel meer dan 5 jaar t/m 10 jaar rentevast Aandeel meer dan 1 jaar t/m 5 jaar rentevast Aandeel variabele rente en t/m 1 jaar rentevast DNB / Statistisch Bulletin juni

10 Enkele recente ontwikkelingen (oorspronkelijke looptijd langer dan één jaar) afgelost dan uitgegeven; in het eerste kwartaal bedroeg de netto aflossing eur 8,0 miljard. Verantwoordelijk daarvoor waren in hoofdzaak banken, die per saldo voor eur 9,4 miljard aan schuldpapier aflosten. Ze emitteerden beduidend minder nieuwe obligaties dan normaal in een eerste kwartaal (ditmaal eur 11,6 miljard) en gaven in plaats daarvan korte schuld uit. Dit weerspiegelt mogelijk de toegenomen onzekerheid die sinds medio 2007 op de financiële markten heerst. De totale netto-emissie aan korte en lange schuld van banken kwam toch nog op een plus van eur 3,6 miljard uit. De netto emissies van spv s droogden volledig op ( Special Purpose Vehicles zijn door financiële instellingen opgezette entiteiten voor het herverpakken van bepaalde financiele activa zoals hypotheken en bedrijfsleningen). Alleen niet-financiële vennootschappen emitteerden per saldo voor eur 1,7 miljard. Philips en Unilever gaven beide meerdere obligaties uit, in Amerikaanse dollars respectievelijk Zwitserse franken. De Nederlandse Staat loste per saldo eur 440 miljoen af op de lange staatschuld over het eerste kwartaal van In januari werd een driejaars lening van ruim eur 10 miljard afgelost die vrijwel geheel werd gecompenseerd door de uitgifte van een tweetal nieuwe: een driejaars lening van eur 2,8 miljard met een rendement van 3,9 procent en een tienjarige van eur 6,6 miljard tegen een rendement van 4,2 procent. Het rendement op deze laatste lening lag 15 basispunten (15 honderdsten van een procent) boven het rendement van een vergelijkbare Duitse staatobligatie. Dit verschil bleef in het verleden meestal beperkt tot enkele basispunten, maar is sinds het begin van de turbulentie op de financiële markten gestegen. Dit gold overigens niet alleen voor Nederlandse staatsobligaties. Ook de rendementen op Belgische, Franse en Oostenrijkse overheidsobligaties zijn sinds midden 2007 verder boven de Duitse uitgestegen (zie grafiek 3). Het toenemende verschil ten opzichte van de Duitse rente hangt samen met de geringere omvang van de obligatiemarkten van deze landen ten opzichte van de Duitse. Aangezien er het afgelopen jaar een sterkere nadruk is komen te liggen op de verhandelbaarheid van obligaties, vertaalt de beperktere verhandelbaarheid van deze obligaties zich in een liquiditeitspremie en een hogere rente die de overheden in deze landen dienen te betalen. Aanhoudende daling balanstotaal beleggingsfondsen Het balanstotaal van de Nederlandse beleggingsfondsen is in het eerste kwartaal van 2008 fors gedaald van eur 103 miljard naar eur 96 miljard en kwam hiermee uit op het laagste punt sinds vier en een half jaar (grafiek). Het is voor het vierde achtereenvolgende kwartaal dat het balanstotaal van de Nederlandse fondsen is afge- Grafiek 3 Renteverschillen ten opzichte van Duitsland dec. 05 mrt. 06 jun. sep. dec. mrt. 07 jun. sep. dec. mrt. 08 Nederland België Frankrijk Oostenrijk 10 DNB / Statistisch Bulletin juni 2008

11 Enkele recente ontwikkelingen nomen. Ditmaal kwam dat vooral door forse afwaarderingen op de beleggingen ten gevolge van verliezen op de financiële markten, maar ook door een onttrekking van gelden. Wereldwijd lieten in januari de aandelenbeurzen een sterke terugval zien (mede) door koersdalingen van banken en verzekeraars. Banken maakten nieuwe afschrijvingen over het vierde kwartaal bekend door oplopende verliezen als gevolg van de zogeheten subprime crisis rond hypotheken in de Verenigde Staten. Begin februari werd in g7-verband een mondiale schatting van usd 400 miljard aan verliezen gemeld. De marktnervositeit werd nog eens versterkt doordat ook twijfels ontstonden over de kredietwaardigheid van verzekeraars (monoliners) die de aflossing van obligaties en complexe kredietprodukten garanderen. Al met al daalden in het eerste kwartaal door de financiële onrust de msci World-index met 12 procent en de aex-index met 14 procent. Door de ontwikkelingen op de financiële markten werden de fondsen geconfronteerd met een forse waardedaling van hun beleggingen van een kleine eur 8 miljard. Op beleggingen in aandelen werd ruim eur 7 miljard afgeboekt, zijnde 13 procent van de totale aandelenportefeuille. Alle fondstypes leden verliezen, maar deze waren verreweg het grootst bij de aandelenfondsen (bijna 16 procent), gevolgd door de gemengde fondsen (ruim 6 procent). Bovenop de afwaarderingen kwam het effect van terugtrekkingen van eur 1 miljard uit Nederlandse fondsen. De uitstroom sinds het tweede halfjaar van 2007, toen de subprime crisis in de Verenigde Staten naar andere financiële markten oversloeg, bleef daarmee substantieel. De onttrekking sinds medio 2007 Grafiek 4 Balanstotaal Nederlandse beleggingsfondsen Ultimocijfers in miljarden euro s K1 K2 K3 K4 K1 K2 K3 K4 K1 K2 K3 K4 K1 K2 K3 K4 K1 K2 K3 K4 K bedroeg een kleine eur 5 miljard. In het eerste kwartaal waren daarvoor voornamelijk de obligatiefondsen verantwoordelijk met bijna een half miljard euro. Ter vergelijking: Nederlandse huishoudens legden in het eerste kwartaal per saldo ruim een half miljard euro in op spaardeposito s van Nederlandse banken. Mogelijk ondervinden de obligatiefondsen concurrentie van spaardeposito s met vaste looptijd, doordat de rente daarop onder invloed van de recente onrust op de financiële markten is opgelopen. Vastgoedfondsen noteerden na drie opeenvolgende kwartalen van onttrekkingen weer een positieve inleg van een kleine eur 50 miljoen. Omvangrijke verkopen van buitenlandse effecten door Nederlandse beleggers De begin dit jaar groeiende zorgen over ontwikkelingen in de Verenigde Staten leidden tot sterk dalende aandelenkoersen. Mogelijk met het oog op verdere koersdalingen verkochten Nederlandse beleggers in het eerste kwartaal voor eur 5 miljard buitenlandse aandelen. Nederlandse banken gingen voor omvangrijke bedragen short in buitenlandse aandelen (geleend en verkocht in de hoop ze later goedkoper te kunnen aanschaffen en terug te leveren). Voor pensioenfondsen waren de koersdalingen juist aanleiding aandelen te kopen, ter beperking van afwijkingen van de optimale samenstelling die ze jaarlijks voor hun effectenportefeuille vaststellen. Zij kochten voor eur 11 miljard buitenlandse aandelen. Tegelijkertijd verkochten ze voor eur 4 miljard kapitaalmarktpapier, dat meer waard werd door de onrust op de financiële markten. Overigens verkochten ook banken voor eur 8 miljard aan vooral Duits, Spaans en Italiaans kapitaalmarktpapier. Al met al wogen de verkopen van buitenlandse effecten het zwaarst en trokken Nederlandse beleggers eur per saldo voor eur 18 miljard aan kapitaal terug uit het buitenland. Op de Amsterdamse effectenbeurs deden buitenlandse beleggers op hun beurt Nederlandse aandelen voor eur 6 miljard van de hand. Nederlands schuldpapier daarentegen kon wél op hun belangstelling rekenen. Zo kochten ze in totaal voor eur 4 miljard aan bestaand en nieuw uitgegeven schuldpapier van Nederlandse banken en voor een even groot bedrag aan Nederlands schatkistpapier. Kortlopende staatsleningen waren voor beleggers aantrekkelijk vanwege niet alleen de eraan inherente zekerheid, maar ook het door de kortere looptijd lagere renterisico. Opvallend was wél dat buitenlandse beleggers ditmaal slechts onge- DNB / Statistisch Bulletin juni

12 Enkele recente ontwikkelingen veer 50 procent, in plaats van de meer gebruikelijke 90 procent, voor hun rekening namen van de emissies van nieuw, kortlopend papier. De belangstelling voor kort papier, bij binnen- en buitenlandse partijen, weerspiegelt mogelijk dat zij het lastig vonden om bij het gelijktijdig vertragen van de economische groei in Europa en het oplopen van de inflatie een rentevisie op langere termijn te bepalen. De totale buitenlandse aankopen van Nederlandse effecten bleven al met al in het eerste kwartaal beperkt tot eur 2 miljard. Hoogste directe investeringen in het buitenland sinds 2005 In het eerste kwartaal van 2008 investeerden Nederlandse ondernemingen voor eur 30 miljard in het buitenland (zie grafiek). Dit hoge kwartaalbedrag weerspiegelde (zoals wel vaker) een grote invloed van incidentele factoren. Er werd voor eur 13 miljard aan werkkapitaal aan buitenlandse, vooral Amerikaanse, dochters verstrekt, onder andere voor het doen van overnames in het vestigingsland. Hiernaast werden per saldo kapitaalbelangen aangekocht voor eur 11 miljard. De meest opvallende acquisitie betrof die van het Britse Imperial Chemical Industries (ici) door chemieconcern Akzo Nobel. Deze overname werd deels gefinancierd door de opbrengst van de verkoop van dochter Organon aan het Amerikaanse farmacieconcern Shering-Plough in het vierde kwartaal 2007 (zie het Statistisch Bulletin van maart 2008). Voorts kocht Philips de Amerikaanse producent van medische apparatuur Respironics en verkocht de onderneming een deel van haar belang in lg Philips lcd (Korea). Ook andere ondernemingen, waaronder Nederlandse banken, stootten buitenlandse concernonderdelen af. De aankopen van nieuwe bedrijven wogen echter het zwaarst. Buitenlandse ondernemingen investeerden op hun beurt voor eur 11 miljard in Nederland, zowel in de vorm van deelnemingen in aandelenkapitaal als in de vorm van concernfinanciering. Een grote overname betrof bijvoorbeeld die van bierbrouwer Grolsch door zijn Brits-Zuid-Afrikaanse branchegenoot sabmiller. De overname van de aandelen door deze buitenlandse partij impliceerde ook de beëindiging van de beursnotering van Grolsch (in maart). Nederlandse dochters ontvingen voor eur 7 miljard aan financiering van hun buitenlandse moeders, vooral in de vorm van langlopende leningen. Aandelenportefeuilles pensioenfondsen en verzekeraars gekrompen door koersverliezen Nederlandse pensioenfondsen en verzekeraars hadden in het eerste kwartaal van 2008 opnieuw last van de peri- Grafiek 5 Miljarden euro s In het buitenland In Nederland 12 DNB / Statistisch Bulletin juni 2008

13 Enkele recente ontwikkelingen kelen op de financiële markten. Dat kwam vooral tot uiting in hun aandelenportefeuilles. Bij de pensioenfondsen nam de waarde daarvan af van eur 390 miljard tot eur 367 miljard en bij de verzekeraars van eur 112 miljard tot eur 101 miljard. Dat kwam overwegend door koersverliezen, die voor pensioenfondsen eur 32 miljard bedroegen en voor verzekeraars eur 6 miljard. Deze verliezen deden zich dit kwartaal in alle aandelencategorieën voor, beurs- en niet-beursgenoteerde aandelen en participatiebewijzen (zie grafiek 6). Beleggingsportefeuilles met beursgenoteerde aandelen volgden zoals gebruikelijk de belangrijke aandelenindices, zoals de msci-world Index. Veel minder gold dat voor niet-beursgenoteerde aandelen, een categorie die private equity en andere minder goed verhandelbare effecten bevat, en voor participatiebewijzen in beleggingsinstellingen, die elk hun eigen beleid voeren met een kleiner of groter accent op beursgenoteerde aandelen. Naast de koersdalingen op de aandelenmarkten had ook de depreciatie van vooral de Amerikaanse dollar (met 7 procent) een neerwaarts effect op de aandelenportefeuilles van institutionele beleggers (- eur 13 miljard), die voor een substantieel deel uit Amerikaanse aandelen bestaat. Doordat het valuta-risico echter vrijwel volledig was afgedekt met valutaderivaten, bleef het effect van de dollardepreciatie op de totale financiële positie beperkt. In het eerste kwartaal reageerden pensioenfondsen op koersverliezen op aandelen door er extra van bij te kopen (eur 21 miljard). Ze financierden die aankopen door de verkoop van verhandelbaar schuldpapier (eur 13 miljard) en de opname van kortlopende leningen (de middelen bestonden deels ook uit contant onderpand voor uitgeleende effecten). Achtergrond van de aankopen van aandelen vormde het streven van pensioenfondsen een bepaalde mix te handhaven die ze periodiek vaststellen voor diverse beleggingscategorieën (aandelen, schuldpapier, onroerend goed en dergelijke). Daarmee beogen ze een optimale afstemming van beleggingen enerzijds en verplichtingen anderzijds. De verplichtingen zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de leeftijdsopbouw en de samenstelling van het deelnemersbestand. Naarmate de gemiddelde leeftijd van de deelnemers laag is en/of het aantal inactieve deelnemers gering, zal een pensioenfonds in het algemeen meer in betrekkelijk risicovolle beleggingscategorieën zoals aandelen investeren. Anders dan de pensioenfondsen richten verzekeringsinstellingen zich niet op een van tevoren vastgestelde beleggingsmix. Zij vertonen in de regel ook een ander beleggingsgedrag. In tegenstelling tot de pensioenfondsen kochten zij in het eerste kwartaal van 2008 per saldo vrijwel geen aandelen. In plaats daarvan kochten zij juist schuldpapier (eur 2,9 miljard). Ze financierden dat met reguliere premieontvangsten. Grafiek 6 Koerswinsten en -verliezen op aandelenportefeuilles van pensioenfondsen en verzekeraars (2007-i t/m 2008-i) In procenten I 07 II III IV I 08 I 07 II III IV I 08 Pensioenfondsen Verzekeraars d Beursgenoteerd Nietbeurst Participatiebewijzen msci World Index DNB / Statistisch Bulletin juni

14

15 Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen Na het recordjaar 2007 hebben banken en andere financiele instellingen begin dit jaar relatief weinig woninghypotheken en andere kredieten gebundeld en doorverkocht aan speciaal daarvoor opgerichte ondernemingen, zogeheten special purpose vehicles (spv s). Deze spv s financieren zich door uitgifte van obligaties. Inmidvdels is maar liefst een derde van de Nederlandse woninghypotheekschuld (eur 210 miljard) op deze wijze gesecuritiseerd. In de tweede helft van 2007 hadden Nederlandse financiële instellingen nog voor een ongewoon groot bedrag (ruim eur 80 miljard) gesecuritiseerd. Veel van de door spv s geëmitteerde obligaties hadden ze toen overigens zelf gekocht, niet alleen vanwege afnemende belangstelling ervoor bij andere partijen, maar ook om ze eventueel als onderpand te gebruiken voor leningen bij de centrale bank bij toenemende onrust op financiële markten. In het eerste kwartaal van 2008 hebben banken echter nog slechts voor eur 3 miljard gesecuritiseerd, wellicht omdat ze vinden dat ze voorlopig voldoende liquiditeiten hebben, of doordat de hogere rente die beleggers inmiddels vragen, securitiseren minder aantrekkelijk heeft gemaakt. Inleiding Securitisaties van leningen hebben de afgelopen jaren een hoge vlucht genomen en vormen een van de belangrijkste financiële innovaties van de afgelopen decennia. Bij een securitisatie draagt de kredietverstrekker (originator) leningen of de kredietrisico s daarvan over aan een speciaal daarvoor opgerichte instelling, een zogeheten special purpose vehicle (spv). Ter financiering daarvan geeft de spv op haar beurt schuldpapier (asset-backed securities, hierna abs) uit (zie box 1). Aldus worden illiquide vorderingen, zoals hypothecaire leningen en bedrijfskredieten, gebundeld en via omzetting in verhandelbare effecten doorverkocht aan beleggers in dit schuldpapier. Vaak worden deze effecten uitgegeven in tranches met verschillend risicoprofiel. Door spv s uitgegeven obligaties met hypotheken als onderpand worden Mortgage-Backed Securities (mbs) genoemd. Collateralised Debt Obligations (cdo s) zijn eveneens een vorm van abs. De onderliggende pool van activa hoeft niet homogeen te zijn. In dit artikel wordt voor al deze verschillende vormen van door spv s uitgegeven schuldpapier de meer algemene benaming abs gehanteerd, tenzij specifiek sprake is van mbs. In dit artikel wordt eerst een beeld van de markt voor gesecuritiseerde producten geschetst. Vervolgens wordt ingegaan op de meer recente ontwikkelingen bij Nederlandse spv s in 2007 en het eerste kwartaal van Veel securitisaties in Nederland Sinds 1996 zijn securitisaties in Nederland sterk toegenomen. In ruim tien jaar tijd is het balanstotaal van spv s gestegen tot eur 270 miljard (ruim 12 procent van het balanstotaal van banken; grafiek 1). Dat bedrag bestond ultimo maart 2008 voor eur 145 miljard uit woninghypotheken. Daarnaast is echter nog voor bijna eur 35 miljard aan woninghypotheken synthetisch gesecuritiseerd, wat inhoudt dat alleen de kredietrisico s zijn overgedragen. 3 Daarom staan deze woning hypotheken 4 niet op de balans van spv s, maar zijn deze weerspiegeld in het merendeel van de post deposito s (zie box 1). Nog eens eur 30 miljard aan uitstaande overige leningen heeft eveneens te maken met woninghypotheken. Al met al is derhalve eur 210 miljard aan woninghypotheken gesecuritiseerd, wat overeenkomt met het uitstaande bedrag aan mbs (grafiek 2). Dat betekent dat naar schatting ongeveer een derde van de Nederlandse woninghypotheekschuld is gesecuritiseerd. Nederlandse spv s nemen naar schatting ongeveer 20 procent van Europese securitisaties voor hun rekening. Dit forse aandeel houdt verband met een sterk ontwikkelde financiële sector en met de lage rente en sterke huizenprijsstijging in Nederland in de afgelopen jaren. Daardoor werden veel hypotheken afgesloten, wat leidde tot een druk op de balans van hypotheekverstrekkers en behoefte aan additionele financieringsbronnen. Bovendien traden nieuwe spelers (veelal buitenlandse financiële instellingen) toe tot de hypotheekmarkt die om hypotheken te kunnen verstrekken zich financierden door die hypotheken te bundelen en meteen door te plaatsen bij beleggers in de vorm van mbs. 5 Dit resulteerde in een groot aanbod van gesecuritiseerde leningen. Tegelijkertijd waren aan de vraagkant institutionele beleggers op zoek naar hogere rendementen. Dit leidde tot 2007 tot een grote vraag van beleggers naar gesecuritiseerde hypotheekleningen. dnb / Statistisch Bulletin juni

16 Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen Box 1 Vormen en redenen van securitisaties Bij securitisaties kunnen twee hoofdvormen worden onderscheiden. Als bij een securitisatie kredieten van de balans van de originator worden gehaald en naar die van de spv worden verplaatst, is sprake van een zogeheten traditionele (ook wel true sale) securitisatie. Bij een synthetische securitisatie blijven de leningen op de balans van de originator staan en worden alleen de kredietrisico s door middel van kredietderivaten overgedragen. De spv belegt de emissieopbrengst dan in vorderingen van hoge kwaliteit, bijvoorbeeld deposito s. De hierop ontvangen rente dient samen met de vergoeding die de spv van de originator ontvangt voor het overgenomen risico, voor rentebetaling op de uitgegeven effecten. Voor een securitisatie kunnen verschillende redenen bestaan, met name: - verbetering van de solvabiliteit, doordat activa of kredietrisico s worden overgedragen; - het vrijmaken van kapitaal voor financiering van nieuwe activiteiten of rendementsverhoging; - goedkopere financiering, doordat de activa van de spv zijn afgescheiden van het kredietrisico van de originator en meestal nog extra zekerheden worden gesteld (bijvoorbeeld overcollateralisation, wat inhoudt dat de waarde van de onderliggende activa hoger is dan de uitgegeven abs); - vermindering van de mismatch tussen langlopende vorderingen en kortlopende verplichtingen of van uitstaande risico s op een bepaalde sector of debiteurencategorie; - aanboring van nieuwe groepen beleggers; - het via arbitrage profiteren van het verschil in rendement tussen de abs en onderliggende activa; - creatie (voor liquiditeitsdoeleinden) van beleenbare activa die als onderpand kunnen dienen voor opname van kortlopende leningen bij de centrale bank. Turbulente ontwikkelingen in 2007 Grafiek 1 Activa van Nederlandse spv s Miljarden euro s Woninghypotheken Activa spv s in procenten van activa banken, schaal rechts Overige leningen Deposito s Overig 15,0 12,5 10,0 7,5 5,0 2,5 0 Ook internationaal was sprake van een sterke belangstelling voor gesecuritiseerde producten. In de zomer van 2007 ontstond echter onrust op de financiële markten als gevolg van problemen in de vs met de terugbetaling van hypotheekleningen aan minder kredietwaardige huishoudens, zogenoemde subprime hypotheken. Deze risicovolle hypotheken waren via securitisaties doorverkocht aan beleggers, waardoor de desbetreffende risico s wereldwijd werden verspreid. Vaak werd dit schuldpapier door zogeheten structured vehicles weer herverpakt en doorverkocht via complexe cdo s. Dit leidde tot onzekerheid over de uiteindelijke dragers van de kredietrisico s en de waardering van gestructureerde kredietproducten, ook van minder complex en veiliger geacht schuldpapier. Gevolgen waren een vertrouwenscrisis, een verminderde risicotolerantie, herprijzing van risico s, opdroging van de liquiditeit op de diverse kredietmarkten en afwaarderingen op gesecuritiseerde producten. Recordbedrag securitisaties in 2007 In 2007 werd door Nederlandse spv s voor een recordbedrag van eur 131 miljard aan abs geëmitteerd, ruim tweeëneenhalf maal zo veel als in 2006 (grafiek 3). Dit 16 dnb / Statistisch Bulletin juni 2008

17 Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen Grafiek 2 Uitstaaand schuldpapier van Nederlandse spv s Miljarden euro s Grafiek 3 Emissies van spv s naar sector van origi nator Miljarden euro s mbs abs IV 05 I 06 II III IV I 07 II III IV I 08 was maar liefst bijna 80 procent van het eind 2006 uitstaande bedrag aan abs. Het merendeel van de emissies, eur 115 miljard, betrof mbs. Het overgrote deel van de in 2007 gesecuritiseerde activa was afkomstig van banken (eur 120 miljard, ruim 90 procent). De rest kwam van andere originators, zoals verzekeraars en gespecialiseerde hypotheekbedrijven van financiële instellingen. In de bijlage bij dit artikel is een overzicht gegeven van alle individuele securitisatietransacties sinds 2005 (securitisaties van vóór 2005 zijn in eerdere Statistische Bulletins gepubliceerd). 6 In de eerste helft van 2007 was al sprake van een sterke securitisatie-activiteit, maar de uitgifte van schuldpapier door spv s bereikte met bijna eur 70 miljard in het vierde kwartaal van 2007 een hoogtepunt. Dit hield voor een belangrijk deel verband met de turbulentie op de kapitaalmarkten die was ontstaan door via securitisaties uitgewaaierde risico s op Amerikaanse subprimehypotheken. Deze onrust sloeg over op de geldmarkt. Banken waren minder bereid om geld uit te lenen aan andere banken vanwege het onzekere kredietrisico. Daar bovenop kwam nog eens de traditioneel hoge liquiditeitsbehoefte aan het einde van het jaar. In de tweede helft van 2007 droogde het aanbod van liquiditeit op de eurogeldmarkt goeddeels op en liepen de korte rentes fors op. In reactie daarop heeft het Eurosysteem banken in de gelegenheid gesteld om op momenten van krapte extra geld te lenen. Daarvoor moesten de banken onderpand verstrekken. Dat verklaart de extra securitisaties door banken, zodat zij beleenbare activa (onderpand) hebben om in tijden van liquiditeitskrapte voldoende te kunnen lenen van de ecb (zie box 2). Deze Emissies van spv s met banken als originator Door banken gekochte effecten van overige financiële instellingen 1 Emissies van spv s met originators anders dan banken 1 Betreft andere financiële instellingen dan banken, verzekeraars en pensioenfondsen (waaronder spv s). securitisaties waren, voor zover banken de door hen gecreëerde effecten zelf hebben gekocht, niet zozeer op verbetering van de solvabiliteit gericht maar op het creëren van buffers om liquiditeitsproblemen te voorkomen. Daarnaast hebben banken ook abs gekocht vanwege gebrek aan vraag door (externe) beleggers, met de bedoeling dit weer te verkopen als de marktomstandigheden verbeteren. Cijfers over aankopen door banken van dit specifieke schuldpapier zijn niet beschikbaar, maar afgaande op het bancaire bezit van alle effecten die zijn uitgegeven door andere financiële instellingen dan banken, verzekeraars en pensioenfondsen, kan worden aangenomen dat banken in belangrijke mate abs hebben gekocht (grafiek 3). Naar schatting hadden Nederlandse banken eind 2007 voor eur 145 miljard aan schuldpapier van Nederlandse spv s in bezit. Dat is meer dan de helft van de door deze spv s uitgegeven effecten. Oplopende risico-opslagen De onrust op de internationale financiële markten leidde in 2007 tot de eerdergenoemde afgenomen risicotolerantie (dan wel vergroot risicobesef) en herprijzing van de risico s. Beleggers verlangden steeds hogere risico-opslagen voor abs. Dat verschilde voor diverse tranches/categorieën papier, afhankelijk van het risico- dnb / Statistisch Bulletin juni

18 Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen Box 2 abs als beleenbare activa bij de uitvoering van monetair beleid door de ecb De ecb richt zich op het handhaven van prijsstabiliteit en kan daartoe de rente verhogen of verlagen. Hierbij gaat het om de rente op kortlopende leningen die commerciële banken opnemen bij de centrale banken. Om deze officiële ecb-rentetarieven door te laten werken in de marktrente, beïnvloedt de ecb de liquiditeitspositie van de banken. Dat doet de ecb door banken in het eurogebied eerst te verplichten gemiddeld een bepaalde hoeveelheid geld, de zogenoemde minimumreserves, aan te houden bij hun nationale centrale bank. Hiermee creëert de ecb een tekort aan geld bij die banken, die daardoor afhankelijk worden van de ecb voor het verkrijgen van liquiditeiten. Vervolgens verstrekt de ecb leningen aan de banken om in hun behoefte aan geld te voorzien. Om deze kredieten van de ecb te krijgen, moeten de banken voldoende onderpand verstrekken. De zogenoemde beleenbare activa moeten bovendien aan bepaalde kredietwaardigheidscriteria voldoen. Zo moeten de activa bijvoorbeeld minimaal een a-rating hebben, ruwweg corresponderend met een risico van 0,1 procent dat ze niet binnen een jaar kunnen worden terugbetaald. In Nederland bezitten verreweg de meeste abs een aaa-rating, het hoogste kredietwaardigheidsniveau (maar ook lagere ratings komen voor zoals te zien is in grafiek 4). Voor abs die door een spv zijn uitgegeven, gelden nog specifieke voorwaarden. Ten eerste komen alleen abs in aanmerking die zijn geëmitteerd bij traditionele securitisaties (in tegenstelling tot synthetische securitisaties). Bij een traditionele securitisatie is het onderpand daadwerkelijk aan de spv overgedragen en kan dit bij faillissement van de originator niet worden aangetast. Daarnaast geldt bij abs dat binnen een gestructureerde emissie een tranche niet achtergesteld mag zijn bij andere tranches van dezelfde emissie. Alleen de minst risicovolle abs zijn dus beleenbaar. Aan abs wordt bovendien een geringere liquiditeitswaarde toegekend. Bij de waardebepaling van de beleenbare activa wordt op abs een hoger percentage op de marktwaarde in mindering gebracht dan op activa met een hogere liquiditeitswaarde (zoals schuldpapier van de overheid). profiel. Voor tranches met de hoogste kwaliteit (aaa- of aa-rating) zijn de risicospreads minder sterk gestegen dan voor de lagere tranches, die de eerste verliezen moeten opvangen. Voor bijvoorbeeld door Nederlandse spv s uitgegeven vijf- tot tienjaars Mortgage Backed Securities (mbs) met een bbb-rating zijn de risico-opslagen in het derde kwartaal van 2007 met bijna 100 basispunten (ofwel bijna een vol procentpunt) toegenomen (grafiek 4). Bij mbs met de hoogste rating (aaa) daarentegen bleef de gemiddelde toename van de risicospread beperkt tot 10 basispunten. 7 Securitisaties in Europa In Nederland waren de emissies van abs in de tweede helft van 2007 ruim 70 procent hoger dan in de eerste helft door de turbulentie op de financiële markten en de creatie van beleenbare activa. Daarentegen zijn de emissies in Europa in de tweede helft van 2007 met ruim 40 procent gedaald (grafiek 5). 8 Een groot deel van de abs-uitgiftes was, net zoals in Nederland, om liquiditeitsredenen verricht. Emissies voor andere doeleinden kwamen minder voor, omdat emittenten wachtten op een daling van de opslagen voor het kredietrisico en tussentijds andere financieringsbronnen aanwendden. Alleen in Spanje bleven de emissies op hetzelfde niveau. Scherpe terugval in eerste kwartaal 2008 In het eerste kwartaal van 2008 namen de abs-emissies sterk af tot eur 3 miljard, het laagste bedrag sinds het eerste kwartaal van 2005 (grafiek 6). Nadat de totale activa in 2007 nog met maar liefst driekwart waren toegenomen ten opzichte van 2006, stagneerde de groei in het eerste kwartaal van Banken hebben wellicht geoordeeld dat ze nu voldoende beleenbare activa hadden gecreëerd, waardoor er in het eerste kwartaal geen aanleiding meer was voor omvangrijke securitisaties. Daarnaast hadden (andere) beleggers nog steeds weinig belangstelling voor dit schuldpapier, terwijl securitisaties voor sommige originators niet meer rendabel waren door de toegenomen financieringskosten. Vanwege deze marktomstandigheden zijn enkele hypotheekverstrekkers die deze leningen via uitgifte van schuldpapier 18 dnb / Statistisch Bulletin juni 2008

19 Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen Grafiek 4 Gemiddelde risico-opslagen bij langlopende mbs Basispunten Grafiek 5 Securitisatie-emisies in Europa Miljarden euro s III 06 IV I 07 II III IV Rating aaa Rating aa Rating a 0 I 06 II III IV I 07 II III IV Rating bbb+ Rating bbb Bron: esf (European Securitisation Forum). doorverkochten en niet over andere financieringsmiddelen beschikten (zoals bijvoorbeeld spaargeld), gestopt met het verstrekken van woninghypotheken. De scherpe terugval hangt waarschijnlijk ook samen met de invoering per 1 januari 2008 van nieuwe, risicogebaseerde solvabiliteitsregels voor banken (Bazel ii). Deze kapitaaleisen houden expliciet rekening met securitisaties en sluiten voor kredieten die wel op de balans worden gehouden, beter aan op het werkelijk door banken gelopen risico. Onder de oude solvabiliteitsregels gold over het algemeen een kapitaaleis van acht procent. Bazel ii houdt bij het vaststellen van kapitaaleisen voor het kredietrisico meer rekening met de kredietwaardigheid van debiteuren. Tegenover een lening aan een financieel solide bedrijf hoeft minder kapitaal te worden aangehouden dan tegenover een lening aan een financieel kwetsbaar bedrijf. Securitisatie van kredieten met een laag risico levert daardoor minder solvabiliteitsvoordeel op dan in het verleden. Daardoor is er minder aanleiding om louter vanwege lagere kapitaaleisen kredieten te securitiseren. Aan de afneming van de securitisaties heeft mogelijk ook bijgedragen het anticiperen door banken op nieuwe regelgeving in Nederland die in de loop van 2008 van kracht wordt met betrekking tot covered bonds. Covered bonds zijn obligaties uitgegeven door banken waarbij door middel van onderpand aan de obligatiehouders een grote mate van zekerheid wordt geboden dat aan deze verplichtingen zal worden voldaan (zie box 3). Dat Grafiek 6 Door Nederlandse spv s uitgegeven abs Miljarden euro s I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I dnb / Statistisch Bulletin juni

20 Verpakken van hypotheken door banken scherp teruggevallen Box 3 Covered bonds Covered bonds zijn obligaties uitgegeven door banken, waarbij door middel van onderpand aan de obligatiehouders een grote mate van zekerheid wordt geboden dat aan deze verplichtingen zal worden voldaan. Het onderpand bestaat veelal uit hypothecaire leningen of overheidsleningen. In de meeste Europese landen bestaat hiervoor specifieke wetgeving en vormen covered bonds een gebruikelijk financieringsinstrument. Het bekendste voorbeeld is de Duitse Pfandbriefe. Tot dusver hebben drie Nederlandse banken covered bonds uitgegeven, wat bij gebrek aan wetgeving op contractuele basis is gebeurd. In Nederland zal per 1 juli 2008 met het Besluit Gedekte Schuldinstrumenten een wettelijk kader van kracht worden. Het voordeel van wetgeving is dat beleggingsinstellingen en leven- en schadeverzekeraars op basis van Europese richtlijnen een hoger percentage van hun vermogen mogen beleggen in dit soort obligaties van een bank, vanwege het relatief veilige karakter van dit schuldpapier. Daarnaast hoeven banken die in deze obligaties beleggen, minder kapitaal aan te houden voor het kredietrisico van de uitgevende bank. Een wettelijk kader leidt bovendien tot een grotere internationale erkenning en een volwaardige status van de Nederlandse covered bonds. Door al deze voordelen kunnen banken met dit soort obligaties meer beleggers bereiken en profiteren van lagere financieringskosten. Daarmee wordt bijgedragen aan een gelijke concurrentiepositie ten opzichte van landen met een dergelijke wetgeving. wordt gedaan door het onderpand min of meer af te scheiden van het vermogen van banken. Deze covered bonds kunnen een alternatief voor de huidige securitisaties gaan vormen. Het voornaamste verschil met abs is dat covered bonds worden uitgegeven door banken, terwijl abs wordt geëmitteerd door spv s. Dit heeft voor houders en uitgevers van covered bonds een belangrijk voordeel. Als de opbrengsten van het onderpand niet voldoende zijn om de vorderingen van de obligatiehouders te voldoen, ontstaat voor het restantbedrag een (concurrente) vordering op de uitgevende bank. Door deze extra zekerheid kunnen de financieringskosten van covered bonds lager zijn. Bovendien zal vanwege de wettelijke erkenning aan covered bonds mogelijk een lager risico worden toegekend, wat eveneens tot geringere financieringskosten kan leiden. In het eerste kwartaal van 2008 heeft vooruitlopend op de nieuwe wetgeving één emissie van covered bonds (van eur 1 miljard) plaatsgevonden. Vermoedelijk zullen meerdere emissies volgen. Afsluitende opmerkingen De onzekerheden op de financiële markten hebben in Nederland geleid tot een recordomzetting van kredieten in effecten in Securitisaties door spv s zijn voor een substantieel deel toegepast om activa te creëren die beleend kunnen worden bij de centrale bank. Zij zijn met het oog op de onrust op financiële markten dan ook vooral gedaan in het kader van liquiditeitsbeheer. Waarschijnlijk zullen de in 2008 ingevoerde nieuwe solvabiliteitsregels voor banken minder aanleiding geven tot securitisaties om de kapitaaleisen te verlagen. Bovendien vormen covered bonds, door de banken zelf geëmitteerd en van onderpand voorzien, vanaf 1 juli 2008 een alternatief voor securitisaties van woninghypotheken vanwege het wettelijke kader dat dan in werking treedt. 1 Dit artikel is geschreven in samenwerking met het Centraal Bureau voor de Statistiek. 2 Het betreft hier in Nederland gevestigde spv s met een Nederlandse originator en hoofdzakelijk Nederlands onderpand. 3 Bij een synthetische securitisatie blijven de leningen op de balans van de originator staan en worden alleen de kredietrisico s door middel van kredietderivaten (credit default swaps) overgedragen. De spv belegt de emissieopbrengst dan in vorderingen van hoge kwaliteit, bijvoorbeeld deposito s. 4 Dit houdt verband met registratie van securitisaties onder de ias/ifrs-jaarverslaggevingregels. Deze bepalen dat activa ook bij traditionele securitisaties toch op de balans van de originator moeten worden verantwoord, indien de originator op enigerlei wijze nog beschikkingsmacht heeft over deze activa. Om dubbeltellingen in de statistiek over spv s te voorkomen worden deze activa in dat geval niet als zodanig (in dit geval als hypotheken) op de balans van spv s geregistreerd, maar als leningen aan de originator (als tegenpost van de uitgegeven abs). 5 Daarbij wordt de initiële kredietverstrekking losgemaakt van de uiteindelijke financiering (unbundling van de kredietketen), ook wel het originate-and-distribute model genoemd waarbij kredieten worden verstrekt, verpakt en verhandeld. 6 Zie Statistisch Bulletins van december 2002 p. 22, december 2003 p. 37 en juni 2005 p De risico-opslagen van mbs met aaa-rating met een onderliggende hypotheekportefeuille zonder Nationale Hypotheek Garantie waren sterker gestegen (met 20 basispunten). 8 Gegevens uit de grafiek 3 en 5 zijn niet volledig vergelijkbaar vanwege o.a. verschillend geografisch bereik. Gegevens van het European Securitisation Forum bevatten alleen emissies met Europees onderpand, terwijl gegevens in grafiek 3 ook emissies bevatten met onderpand van buiten Europa maar wel afkomstig van Nederlandse originators. 20 dnb / Statistisch Bulletin juni 2008