Vandereyken, W., Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp, P.M.G. (2008). Handboek psychopathologie deel 1 basisbegrippen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Transcriptie

1 Onderzoek De werkzaamheid van mindfulness based cognitieve therapie versus cognitieve gedragstherapie bij adolescenten en jongvolwassenen met zelfbeschadigend of suicidaal gedrag Dit onderzoek is een samenwerking tussen de universiteit Leiden en het UMC St Radboud te Nijmegen. Het project onderzoekt kortdurende behandelingen die specifiek gericht zijn op zelfbeschadiging en suicidaal gedrag. Daarnaast worden factoren die geassocieerd zijn met zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag en onderliggende motieven en functies geïnventariseerd. Het effect van een zelfhulpinterventie via internet op het verminderen van de frequentie en intensiteit van suïcidegedachten Dit onderzoek is een initiatief van de Universiteit van Amsterdam, in samenwerking met GGZ INGeest en 113Online. 127

2 Literatuur American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4 th ed., text rev.). Washington, DC: APA. Broers, E., & Lange, L. de (1998). Hulpverlening bij zelfverwonding in de psychiatrie: Achtergronden, verpleegproces en keuzen in de zorg. Utrecht: Trimbos-instituut. Corrigan, F.M., Fischer, J.J., & Nutt, D.J. (2010). Autonomic dysregulation and the Window of Tolerance model of the effects of complex emotional trauma. Journal of Psychopharmacology, 1-9. Hawton, K., & Heeringen, K. van (2000). The international handbook of suicide and attempted suicide. West Sussex: Wiley & Sons. Hawton, K., Rodham, K., & Evans, E. (2006). By their own young hand: Deliberate self-harm and suicidal ideas in adolescents. Londen: Jessica Kingsley. Hawton, K. (1989). Controlled studies of psychosocial intervention following attempted suicide. In: N. Kreitman, & S.D. Plait (eds.), Current Research in Suicide and Parasuicide. Edinburgh: Edinburgh University Press. Korrelboom, C.W., Huijbrechts, I.P.A.M., Zirar, D., & Hoffman, T.O. (2007). Wie zijn de no-shows en waarom blijven zij weg? Tijdschrift voor Psychiatrie, 49, Landelijke Stichting Zelfbeschadiging (2001). Handvatten voor het omgaan met zelfbeschadiging. Utrecht: Landelijke Stichting Zelfbeschadiging. 129

3 Linehan, M.M., Comtois, K.A., Brown, M.Z., Heard, H.L., & Wagner, A. (2006). Suicide attempt self-injury interview (SASII): development, reliability and validity of a scale to assess suicide attempts and intentional self-injury. Psychological Assessment, 18, Maex, E. (2006). Mindfulness: In de maalstroom van je leven. Tielt: Lannoo. Molen, H.T. van der, Perreijn, S., Hout, M.A. van den (1997). Klinische psychologie. Theorieën en Psychopathologie. Groningen/Heerlen: Wolters Noordhoff/Open Universiteit. Neeleman, J., & Groot, M.H. (2006). Suïcidaliteit een stoornis die specialismen overstijgt. Tijdschrift voor Psychiatrie, 48, Nezu, A.M., Nezu, C.M., Friedman, S.H., Faddis, S., & Houts, P.S. (1998). A problem solving approach. Helping cancer patients cope. Washington DC: American Psychological Association. Segal, Z.V., Williams, J.M.G., & Teasdale, J.D. (2004). Aandachtgerichte cognitieve therapie bij depressie: Een nieuwe methode om terugval te voorkomen. Amsterdam: Nieuwezijds. Slee, N. (2008). Cognitive-behavioural therapy for deliberate self-harm; dissertation, Leiden University. Slee, N., Garnefski, N., & Spinhoven, P. (2008). Protocollaire cognitieve gedragstherapie voor jongeren met zelfbeschadigend gedrag. In: C. Braet, & S. Bögels (eds.), Protocollaire behandelingen voor kinderen met psychische klachten (pp ). Amsterdam: Boom SUN. Smith, G., Cox, D., & Saradjian, J. (2004). Vrouwen en zelfbeschadiging: Zelfverminking begrijpen, ermee omgaan, ervan herstellen. Londen: The Women s Press. Sterk, F., & Rijkeboer, M.M. (1997). Schema-Vragenlijst. Utrecht: Ambulatorium Universiteit Utrecht. Ivonne van de Ven Stichting (2007). Suïcide in de media. Een richtlijn. Amsterdam: Ivonne van de Ven Stichting. 130

4 Vandereyken, W., Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp, P.M.G. (2008). Handboek psychopathologie deel 1 basisbegrippen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Verwey, B., Waarde, J.A. van, Rooij, I.A.L.M. van, Gerritsen, G., & Zitman, F.G. (2007). Richtlijnen voor de opvang van suïcidepogers in Nederlandse ggz-instellingen. Tijdschrift voor psychiatrie, 49, Vreeswijk, M. van, Broersen, J., & Nadort, M. (2008). Handboek schematherapie. Theorie, praktijk en onderzoek. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Vries, P. de, Huisman, A., Kerkhof, A.J.F.M., & Robben, P.B.M. (2008). Korte bijdrage. Het non-suïcide contract: een riskant ritueel. Tijdschrift voor psychiatrie, 50(10), Young, J.E., & Brown, G. (1994). Young-Schema-Questionnaire (second edition). In: J.E. Young, Cognitive therapy for personality disorders: A schema-focused approach (rev. edition) (p ). Sarasota, FL: Professional Resource Press. 131

5 De auteurs Drs. Suzanne de Klerk is psycholoog. Momenteel is zij als onderzoeksassistent verbonden aan de afdeling Psychiatrie van het UMC St Radboud te Nijmegen. Zij is werkzaam binnen een onderzoek naar kortdurende behandelingen bij zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag. In het kader van dit onderzoek spreekt zij adolescenten en jongvolwassenen die zichzelf beschadigen of een suïcidepoging hebben ondernomen. Tevens is zij als psycholoog verbonden aan de zorglijn depressie. Dr. Arnold van Emmerik is psycholoog en cognitief gedragstherapeut. Momenteel is hij als universitair docent verbonden aan de programmagroep Klinische Psychologie van de Universiteit van Amsterdam, waar hij onder meer leidinggeeft aan de onderzoekspolikliniek IvA PsyPoli. Hij is in 2005 gepromoveerd op de preventie en behandeling van de posttraumatische stressstoornis. Hij is kaderlid van de Vereniging voor Gedragstherapie en Cognitieve therapie (VGCT). Dr. Anne van Giezen is psycholoog. Momenteel is zij als universitair docent verbonden aan de sectie Klinische, Gezondheids- en Neuropsychologie van de Universiteit Leiden. Zij is tevens als projectcoördinator betrokken bij een onderzoek naar de werkzaamheid van kortdurende behandelingen bij zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag. In 2007 promoveerde zij op de consistentie van herinneringen aan traumatische gebeurtenissen. 133

6 Bijlagen Bijlage 1 Het gedachteschema 1. Kies een gebeurtenis en omschrijf de situatie: 2. Beschrijf wat je voelt en hoe intens dit was op een schaal van 0 (zeer zwak) tot 100 (heel intens): 3. Schrijf je gedachten op (hierbij gaat het om automatische gedachten of om basisopvattingen): 135

7 4. Selecteer de belangrijkste gedachten. Noteer bij elke gedachte de mate waarin je van de gedachte overtuigd bent door een getal te kiezen tussen 0 (zeer zwak van overtuigd) tot 100 (zeer sterk van overtuigd): 5. Welke gedachte(n) zou je willen onderzoeken? 6. Verzamel bewijzen/argumenten die de belangrijkste gedachte(n) ondersteunen: 7. Verzamel bewijzen/argumenten die in strijd zijn met de belangrijkste gedachte(n): 8. Zou je de belangrijkste gedachte(n) willen veranderen? 136

8 9. Beschrijf nieuwe gedachten die evenwichtig en realistisch zijn: 10. Geef aan hoe geloofwaardig je de nieuwe gedachten vindt door een getal te kiezen tussen 0 (helemaal niet geloofwaardig) en 100 (zeer geloofwaardig): 11. Geef aan hoe geloofwaardig je de belangrijkste originele gedachte(n) vindt door een getal te kiezen tussen 0 (helemaal niet geloofwaardig) en 100 (zeer geloofwaardig): 12. Controleer of je gevoelens zijn veranderd: 13. Ga na of je tevreden bent met het resultaat. 137

9 Bijlage 2 Het terugvalpreventieplan (Naar: Segal, Williams, & Teasdale, 2004) Stap 1 Waaraan merk je dat je de neiging krijgt tot zelfbeschadigend of suïcidaal gedrag? Bijvoorbeeld: Ben je onrustig, gespannen? Word je sneller boos? Slaap je slechter? Trek je jezelf terug? Maak een lijst van signalen waaraan je kunt merken dat er een nieuwe periode dreigt: Stap 2 Wat hield je in het verleden tegen om deze signalen op te merken en er rekening mee te houden? Hoe kun je anderen betrekken bij het herkennen van deze signalen? 139

10 Stap 3 Wat kun je concreet doen als er een terugval dreigt aan te komen? Wat heb je uit eerdere periodes geleerd? Welke oefeningen uit de therapie kun je gebruiken? 140

11 Bijlage 3 Kunst- en trainingsproject Met mij alles goed Maartje Bakker Het leed achter de littekens Hulpverleners in de psychiatrie weten niet goed hoe ze om moeten gaan met cliënten die zichzelf verwonden. Een kunstproject en een training door ervaringsdeskundigen benoemt de zwakke plekken in de hulpverlening. Straf en boosheid moeten plaatsmaken voor belangstelling en begrip. Op mijn zesde beet en kneep ik mezelf al, vertelt Marcia Kroes (40). Mijn vader was gewelddadig. Ik leerde al snel dat ik niet moest opvallen. Mijn tranen binnenhouden, anders zou ik ervan langs krijgen. Toen ik ouder was, ging ik snijden. Ik kerfde in mezelf met punaises of stukjes glas. Branden deed ik ook wel, dat begon met de strijkbout. Zolang ik pijn in mijn armen had, had ik geen geestelijke pijn. Kroes is ervaringsdeskundige in het project Met mij alles goed. Het project reist langs tien ggz-instellingen en licht hulpverleners voor over zelfbeschadiging. Nu is zelfbeschadiging nog een enorm taboe. En reageren op cliënten die zichzelf verwonden vinden veel behandelaars erg lastig. Kroes kan erover meepraten. Ik heb vaak hulp proberen te zoeken, al sinds mijn twaalfde. Waar ik ook kwam, bij maatschappelijk werkers of psychologen, ik proefde onvermogen, op het wanhopige af. Ze wisten niet hoe ze me moesten helpen. Ik mocht nooit vertellen wat ik had meegemaakt, want praten zou een terugval veroorzaken. Terwijl ik mijn verhaal juist zo graag kwijt wilde. Hulpverleners slaan de plank vaak faliekant mis, zegt ook Sonja Nijon, initiatiefnemer van het project. Niet uit onwil, maar ze weten gewoon niet wat ze met zelfbeschadiging aan moeten. Dat leidt tot een grote kloof tussen waar 141

12 cliënten behoefte aan hebben en wat hulpverleners hun bieden. Nijon: Vaak wordt er gewerkt met een contract. Daarin staat dat je alleen hulp krijgt als je niet meer in jezelf snijdt. Maar zoiets werkt averechts. Je kunt niet stoppen met snijden aan het begin van een therapie, want dan is de oorzaak ervan nog niet weggenomen. Cliënten willen toch graag aan het contract voldoen, en dat voert de spanning op. De enige uitweg die cliënten kennen uit een gespannen situatie, is zichzelf beschadigen. Een andere methode die slecht werkt, is de time-outregeling: wie opgenomen is in een zorginstelling en zichzelf toch beschadigt, moet een tijdje weg. Maar mensen die zijn opgenomen weten niet waar ze naartoe moeten, ze raken aan lager wal. Het zou beter zijn om terugval te gedogen, zegt Nijon. In ggz-instellingen komt 90 procent van de hulpverleners in aanraking met mensen die zichzelf verwonden maar daarvan is slechts 18 procent op de hoogte van zelfbeschadiging door de cliënt. Dat komt gedeeltelijk doordat behandelaars niet snel naar zelfbeschadiging vragen, verklaart Suzanne de Klerk. Ze doet als psycholoog onderzoek naar zelfbeschadiging en is niet verbonden aan Met mij alles goed. ( ) Zelfbe scha diging wordt behandeld als bijkomende klacht, of men verwacht dat de cliënt er vanzelf mee stopt als de onderliggende aandoening wordt behandeld. En nergens staat omschreven hoe er hulp moet worden gegeven. De Klerk: Er bestaan doorgaans geen richtlijnen. Als je in de gaten krijgt dat een kennis zichzelf beschadigt, vermijd je ook ernaar te vragen. Hulpverleners reageren precies hetzelfde. Zolang je er niet over praat, bestaat het niet en hoef je het ook niet op te lossen. Ook Tanja de Waal, die in haar werk als psychotherapeut met zelfbeschadiging te maken krijgt, erkent dat het een moeilijk probleem is. De meeste hulpverleners kunnen maar moeilijk begrijpen dat het functioneel kan zijn om met je hoofd tegen de muur te bonken. Maar cliënten kun- 142

13 nen zichzelf niet op een andere manier troosten, omdat ze nooit getroost zijn. ( ) Het moge duidelijk zijn: zelfbeschadiging is een lastige kwestie. Maar de hamvraag is natuurlijk: hoe moeten hulpverleners er wél mee omgaan? Kroes, Nijon, De Klerk en De Waal geven vergelijkbare antwoorden. Zelfbeschadiging moet vooral bespreekbaar worden. Het moet niet worden genegeerd. En ook niet worden bestraft of veroordeeld. Een luisterend oor en warme aandacht daarmee kom je het verst. Dat is nou net de aanpak die het project Met mij alles goed voor ogen staat. In het project werkt de Landelijke Stichting Zelfbeschadiging samen met hogeschool In- Holland, waar verpleegkundigen in de geestelijke gezond heidszorg (ggz) worden opgeleid. Het project bestaat uit een kunsttentoonstelling in ggz-instellingen, en een aansluitende training. Het kunstproject is een idee van Sonja Nijon. Ze was op zoek naar een manier om voet aan de grond te krijgen in de geestelijke zorg. Want voor de Landelijke Stichting Zelfbeschadiging, waaraan Nijon is verbonden, was het niet gemakkelijk om binnen te komen in de instellingen. Die zitten immers niet altijd op kritiek van cliënten te wachten. Nijon wilde de taal van kunst gebruiken om de dialoog tussen cliënten en behandelaars op gang te brengen. Kunst kan een gesprek over gevoelens losmaken. Over doodsangst, machteloosheid, paniek, maar zonder dat het meteen heel persoonlijk wordt. Denk maar aan De Schreeuw van Munch. Dat schilderij hang je echt niet boven je bank, maar iedereen voelt de paniek die eruit spreekt ( ). Als de kunst één, twee maanden in een ggz-instelling heeft gestaan, volgt een training voor hulpverleners. Samen met iemand van hogeschool InHolland ontwikkelde Marcia Kroes die training. Haar les: de hulp na zelfbeschadiging kan worden verbeterd door warme, liefdevolle, oprechte aandacht van de hulpverleners. De nadruk moet niet liggen op stoppen. 143

14 Mensen hebben nooit geleerd zich op een andere manier te uiten, ze kunnen niet over gevoelens praten. Ze moeten leren dat ze ertoe doen. In een gesprek met een cliënt moet het gaan over wat er achter zelfbeschadiging zit. Een ander sleutelwoord is volgens Kroes normalisatie. Als iemand ineens een verband om zijn vingers heeft, is het het beste om m gewoon te vragen wat hij heeft gedaan. Benoem wat je moeilijk vindt, maar blijf vragen stellen, op een respectvolle toon. Jonge meiden die zichzelf beschadigen vinden het moeilijk om te benoemen wat ze zien, denken, voelen het helpt als een hulpverlener het goede voorbeeld geeft. De kunst en de training lijken hulpverleners inderdaad de ogen te openen, al bevindt Met mij alles goed zich pas op de derde locatie. De mooiste reactie kreeg Nijon van een hulpverlener die bekende: nu besef ik pas dat ik mijn cliënt eenzamer heb gemaakt. ( ) In instellingen zou het volgens De Klerk helpen om een centraal aanspreekpunt aan te stellen. En het zou goed zijn als zelfbeschadiging geaccepteerd zou worden als aandoening. Nu is de behandeling altijd op problematiek naast zelfbeschadiging gericht ( ). Voor meer informatie: www. metmijallesgoed.nl. Uit: Trouw, 16 december 2009, p

15 Reeds verschenen titels 1. Joke Kragten, Leven met een manisch-depressieve stoornis, ISBN Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een paniekstoornis, ISBN Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een dwangstoornis, ISBN Ed Berretty, Leven met een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis, ISBN Joke Kragten, Leven met een sociale fobie, ISBN J. Hoevenaars, Leven met een fobie, ISBN Y. Meesters, Leven met een winterdepressie, ISBN Ed Berretty en Kees Korrelboom, Leven met een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis, ISBN Sjef Peeters en Karel Klumpers, Leven met assertiviteitsproblemen, ISBN Jenny Palm, Leven na een beroerte, ISBN Joke Kragten, Leven met een depressieve stoornis, ISBN

16 12. Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Leven met een piekerstoornis, ISBN Alexandra de Bruijn-Kofman, Leven met chronische pijn, ISBN Ard Nieuwenbroek en Piet Gieles, Omgaan met rijexamenangst, ISBN Martin Appelo, Leven met een psychotische stoornis, ISBN Pieternel Dijkstra, Omgaan met ziekelijke jaloezie, ISBN Tom Mutsaerts, Gezond omgaan met gewoontes, ISBN Ed Berretty, Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis, ISBN Josephine Giesen-Bloo, Leven met een borderline persoonlijk heidsstoornis, ISBN Peter Daansen, Leven met obesitas, ISBN Pieternel Dijkstra, Omgaan met hechtingsproblemen, ISBN Jan van den Berg, Cindy Boon en Laura van Bergen, Omgaan met rijangst, ISBN Jean-Pierre van de Ven, Omgaan met relatieproblemen, ISBN Agnes Scholing en Pascal Wolters, Leven met een antisociale persoonlijkheid, ISBN Jolien Fox en Mieke Zinn, Leven met een alcoholprobleem, ISBN

17 26. Martin Appelo en Kees Korrelboom, Leven met identiteits problemen, ISBN Jan van den Berg, Marieke Krämer en Laura Grootaarts, Omgaan met hoogtevrees, ISBN Martine Delfos en Marijke Gottmer, Leven met autisme, ISBN Sandra van Gameren, Leven met een psychisch zieke ouder, ISBN Alexandra de Bruijn-Kofman, Leven met chronische hoofdpijn, ISBN Fred Sterk en Sjoerd Swaen, Omgaan met studiefaalangst, ISBN Arnold van Emmerik en Ed Berretty, Leven met een trauma, ISBN Jaques van Lankveld, Omgaan met een seksueel probleem, ISBN Anita Jansen en Hermien Elgersma, Leven met een eetstoornis, ISBN Sjef Peeters, Leven met angst voor ernstige ziektes, ISBN Bart Verkuil en Arnold van Emmerik, Omgaan met stress en burnout, ISBN Jaap Spaans, Omgaan met chronische vermoeidheid, ISBN Frans Hoogeveen, Leven met dementie, ISBN Martine Delfos en Marijke Gottmer, Leven met autisme (tweede herziene druk), ISBN

18 40. Jean-Pierre van de Ven, Omgaan met een scheiding, ISBN Fiona Kat, Maura Beenackers en Willemijn ter Brugge, Leven met ADHD, ISBN Gerard Kerkhof, Marieke de Gier en Marthe Sernee, Omgaan met slapeloosheid, ISBN Alexandra de Bruijn-Kofman, Leven met chronische hoofdpijn, (tweede, bijgewerkte druk) ISBN Pieternel Dijkstra, Omgaan met ziekelijke jaloezie, (tweede, geheel herziene druk) ISBN