Lijst van gebruikte afkortingen

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen IX Inleiding 1 1 Algemene aspecten van het executoriaal bankbeslag Inleiding Executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen Algemene beschouwing Belang van executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen Executoriaal derdenbeslag en bankgeheim Historische beschouwing Executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen in de negentiende eeuw Belangrijke ontwikkelingen in maatschappelijk en economisch verkeer Wettelijke regeling Lex Hartogh Executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen in de twintigste eeuw Belangrijke ontwikkelingen in maatschappelijk en economisch verkeer Staatscommissie-Gratama Preadviezen Nederlandse Juristen Vereniging Staatscommissie-Haardt Het nieuwe executie- en beslagrecht Executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen in de eenentwintigste eeuw Belangrijke ontwikkelingen in maatschappelijk en economisch verkeer 19 V

2 Naar een efficiëntere afwikkeling van executoriaal bankbeslag Executoriaal derdenbeslagrecht van recent verleden naar heden Toekomstig recht Wet vereenvoudiging van de (regeling van de) beslagvrije voet Wijziging artikel 22 Rv e.v. in het kader van het vernieuwingsproject kwaliteit en innovatie Aanverwante rechtsfiguren De waarheidsplicht en de verplichting tot het verschaffen van informatie (art. 21 en 22 Rv) Processuele mededelingsplichten inzagevordering (art. 843a Rv) Informatieverplichtingen banken ten dienste van de vaststelling en verhaal van belastingvorderingen Informatie- en medewerkingsverplichtingen (art. 105 Fw e.v.) 30 2 Wettelijke instrumenten om zicht op het vermogen van schuldenaar te krijgen Inleiding De reikwijdte van derdenbeslag op bankrekeningen Procedurele aspecten Blokkerende werking Buitengerechtelijke verklaring Verplichting tot afdracht Informatieplicht voortvloeiende uit de redelijkheid en billijkheid Standaardarrest Tripels/Masson De reikwijdte van de informatieplicht Informatieplicht voortvloeiende uit het voldoen aan de executoriale titel De wettelijke regeling van artikel 475g lid 1 en 2 Rv Historisch kader De reikwijdte van artikel 475g lid 1 en 2 Rv De wettelijke regeling van artikel 475g lid 3 Rv Historisch kader De reikwijdte van artikel 475g lid 3 Rv Wettelijke regeling artikel 475g lid 4, 5 en 6 Rv Historisch kader 58 VI

3 2.7.2 De reikwijdte van artikel 475g lid 4, 5 en 6 Rv Wet vereenvoudiging beslagvrije voet De beslagvrije voet en bankbeslag De hoofdlijnen van de Wet vereenvoudiging beslagvrije voet Rondetafelconferentie eerste kwartaal Praktijkoplossing binnen Nederland: het multibankbeslag Inleiding Onvrede over de bestaande regeling Informatieverplichtingen binnen de bestaande regeling Aanbevelingen van de Koninklijke beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders Het leggen van multibankbeslag Multibankbeslag gezien vanuit het privaatrecht Systeem van de wet Buitengrens: misbruik van executiebevoegdheid Tuchtrechtelijke beoordeling multibankbeslag Gerechtvaardigd vermoeden Bijzondere omstandigheden en de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit 77 4 De informatieplicht van de veroordeelde schuldenaar internationaal bezien Inleiding Verordening Europees bankbeslag De totstandkoming De werking Rechterlijke bevoegdheid De tenuitvoerlegging Een nieuwe bevragingsbevoegdheid op grond van de Verordening De voorwaarden De wijze waarop informatie kan worden verkregen De rol van de giro- en bankinstelling en de bescherming privacygevoelige informatie Enkele rechtsvergelijkende opmerkingen België 97 VII

4 Naar een efficiëntere afwikkeling van executoriaal bankbeslag Duitsland Frankrijk Conclusie Inleiding Informatiebevoegdheden en opgaveplichten De praktijkoplossing: multibankbeslag Internationaal Aanbeveling 113 Geraadpleegde literatuur 117 Geraadpleegde jurisprudentie 125 Geraadpleegde overige bronnen 127 VIII

5 Inleiding Het executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen is onderdeel van een specifiek juridisch vakgebied, waaraan in de literatuur betrekkelijk weinig aandacht is besteed. En dat terwijl in de praktijk de voorkeur van de schuldeiser vaak uitgaat naar deze variant van verhaalsbeslag. Een aantal belangrijke ontwikkelingen in de loop van de twintigste eeuw heeft hier aan bijgedragen. Zo is onder andere het gebruik van het girale betalingsverkeer sterk toegenomen. Ook het verschijnsel om leningen aan te gaan tegen het verstrekken van zekerheden, waaronder pand- en hypotheekrecht, heeft er aan bijgedragen dat het belang van derdenbeslag op een bank- of girorekening toegenomen is. Immers bezwaarde goederen vormen meestal geen reëel verhaalsobject voor overige schuldeisers. Voor een efficiënte en correcte tenuitvoerlegging dient een gerechtsdeurwaarder, die in opdracht van de schuldeiser opereert, over de nodige informatie te beschikken. In het kader van executoriaal derdenbeslag zal de gerechtsdeurwaarder moeten achterhalen bij welke bank een schuldenaar bankiert. Hoewel de wet verschillende mogelijkheden biedt voor de gerechtsdeurwaarder om informatie te verzamelen over het vermogen van de schuldenaar, is de mate waarin duidelijkheid kan worden verkregen omtrent het voor verhaal vatbare vermogen nog altijd beperkt. In Nederland is een tot betaling van een geldsom veroordeelde schuldenaar weliswaar verplicht om informatie te geven over zijn vermogen, maar uit de gerechtsdeurwaarderspraktijk blijkt dat toch vaak informatie wordt achtergehouden. In de meeste lidstaten van de Europese Unie volgt een bestuurs- of strafrechtelijke aansprakelijkheid wanneer de schuldenaar geen of onjuiste informatie overlegt. In Nederland kan een schuldeiser deze verplichting slechts bij lijfsdwang of via een dwangsom afdwingen waarvoor een aanvullende en kostbare gerechtelijke procedure nodig is. Ook de mogelijkheden om onafhankelijk van de wil van de schuldenaar informatie omtrent bankgegevens in te winnen, zijn beperkt. De gerechtsdeurwaarder die voor beslaglegging aanklopt bij banken om informatie over de schuldenaar in te winnen, zal dit tevergeefs doen. De Algemene Bankvoorwaarden die van toepassing zijn op de contractuele relatie tussen de bank en haar cliënt, staan daaraan in de weg. Daarnaast bieden 1

6 Naar een efficiëntere afwikkeling van executoriaal bankbeslag ook de diverse bronnen, waartoe de gerechtsdeurwaarder uit hoofde van zijn ambt toegang heeft, geen soelaas. In Nederland ontbreekt namelijk een vorm van informatievoorziening waarmee bankrekeningnummers beschikbaar worden gesteld. De kans dat een verhaalsinformatielacune ontstaat in het geval dat een schuldenaar weigert informatie op te geven is dus groot. Multibankbeslag In het verleden is in de praktijk een oplossing gevonden in het toepassen van multibankbeslag. Multibankbeslag houdt in dat gelijktijdig beslag wordt gelegd onder verschillende banken, zonder dat de schuldeiser weet of, en zo ja, bij welke bank de schuldenaar een rekening aanhoudt. Echter heeft het gerechtshof Amsterdam recentelijk in een tuchtrechtzaak geoordeeld dat multibankbeslag in beginsel tuchtrechtelijk niet is toegestaan. Het is opmerkelijk dat in de parlementaire geschiedenis van de huidige wettelijke regeling van executie- en beslag weinig aandacht is besteed aan dit probleem. Temeer nu in de Nederlandse juridische literatuur stemmen zijn opgegaan om de reikwijdte van de informatiebevoegdheden van de gerechtsdeurwaarder en de opgaveplichten van derden die door hem worden bevraagd, nader in de wet te regelen. Verordening inzake de vaststelling van een Europees bevel tot conservatoir beslag op bankrekeningen Ook in Unierechtelijk verband is onderkend dat de mate waarin een beslag leggende deurwaarder zicht kan krijgen op het vermogen van de schuldenaar, beperkt is. Dit heeft geleid tot de Verordening inzake de vaststelling van een Europees bevel tot conservatoir beslag op bankrekeningen die met ingang van 18 januari 2017 van toepassing is. Een belangrijk aspect van deze verordening is dat een schuldeiser een verzoek tot het verkrijgen van rekeninginformatie kan doen, indien hij niet over de benodigde rekeninginformatie beschikt. In het Nederlands executie- en beslagrecht ontbreekt thans de mogelijkheid om in het kader van een verlof tot het leggen van beslag op een bankrekening bij een in Nederland gevestigde bank, rekeninginformatie op te vragen. In dit verband dringt zich de vraag op of het Nederlands recht voldoende mogelijkheden biedt om banktegoeden te traceren in het kader van executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen en zo nee, of het dan wenselijk is om die mogelijkheden te scheppen en, zo ja, welke nieuwe maatregelen of bevoegdheden dan passend zouden zijn voor het Nederlandse recht. 2

7 INLEIDING Leeswijzer Om tot een antwoord op deze vraag te komen is gekozen voor een thematische benaderingswijze van de te behandelen stof. Hoofdstuk 1 is gewijd aan enkele algemene beschouwingen. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de informatieplicht van de schuldenaar en van de derde-beslagene(n) en op de reikwijdte van de informatiebevoegdheid van de gerechtsdeurwaarder. In hoofdstuk 3 komt de in de praktijk ontwikkelde oplossing van multibankbeslag aan de orde. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 een uitstap gemaakt naar executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen in internationale context. Tot slot wordt deze studie afgerond met een conclusie en volgt een aanbeveling aan de wetgever. 3

8 Naar een efficiëntere afwikkeling van executoriaal bankbeslag 4

9 HOOFDSTUK 1 Algemene aspecten van het executoriaal bankbeslag 1.1 Inleiding In dit eerste hoofdstuk worden enkele algemene thema s beschreven waarbij het executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen nader wordt gedefinieerd (paragraaf 1.2). Enkele bijzondere aspecten van deze regeling zijn daarbij nader beschreven. Om tot een beter inzicht van deze regeling te komen, zal ook de ontwikkelingsgeschiedenis worden beschreven (paragraaf 1.3). In die paragraaf zal naast een beschrijving van de huidige regeling in vergelijking tot het oude systeem, onder meer worden nagegaan welke maatschappelijke en economische ontwikkelingen van invloed zijn geweest op de totstandkoming van de huidige regeling. Tot slot zal dit hoofdstuk worden afgesloten met een onderzoek naar verschillende vergelijkbare rechtsfiguren (paragraaf 1.4). 1.2 Executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen Algemene beschouwing Als het gaat om de tenuitvoerlegging van een veroordeling tot betaling van een geldsom, dan is een belangrijk uitgangspunt dat een schuldenaar conform artikel 3:276 BW en artikel 435 Rv aansprakelijk is met zijn gehele vermogen. De uitoefening van verhaalsrecht kan op verschillende manieren vorm krijgen waaronder: parate executie, faillissement of verhaalsbeslag. Verhaalsbeslag Verhaalsbeslag leidt tot verkoop van de in beslag genomen goederen van de schuldenaar om uit de opbrengst daarvan de geldvordering van de schuldeiser te voldoen. 1 Het is belangrijk dat het verhaalsbeslag wordt onderscheiden van de uiteindelijke executie, het dient namelijk slechts ter voorbereiding daarvan. Verhaalsbeslag wordt om die reden ook wel 1 Stein/Rueb 2015, p

10 Naar een efficiëntere afwikkeling van executoriaal bankbeslag aangemerkt als een hulpmiddel bij het verkrijgen van datgeen waarop de schuldeiser krachtens executoriale titel recht blijkt te hebben. 2 Ingevolge artikel 3:1 BW en artikel 3:276 BW worden onder goederen verstaan: alle zaken en alle vermogensrechten die in beginsel allen vatbaar voor verhaal zijn. In dit verband dringt zich onder andere de vraag op of de schuldeiser vrij is in zijn keuze uit de verschillende beslagmogelijkheden en beslagobjecten, en of hij wellicht is gebonden aan bepaalde volgorde of bepaalde voorwaarden. De wetgever heeft geen dwingende volgorde van beslagobjecten voorgeschreven en evenmin de mogelijkheid tot cumulatief beslag uitgesloten. Het staat de schuldeiser dus vrij zich te verhalen op alle voor beslag en executie vatbare goederen. Daarnaast mag een schuldeiser zich in beginsel tegelijkertijd verhalen op meerdere beslagopbjecten. 3 Derdenbeslag Een belangrijke variant van verhaalsbeslag is het beslag onder derden oftewel derdenbeslag. Door middel van derdenbeslag kan de schuldeiser zijn geldvordering verhalen op vorderingen die de schuldenaar (c.q. beslagdebiteur) heeft en/of zal verkrijgen op de derde-beslagene en/of op roerende zaken die de derde voor de schuldenaar onder zich heeft. 4 Derdenbeslag op vorderingen is vermoedelijk het meest voorkomend door schuldeisers gelegd beslag om tot verhaal van een geldvordering te komen. 5 De schuldeiser kan in dit kader bijvoorbeeld beslag onder de werkgever op het loon van de werknemer leggen of op periodieke uitkeringen van de schuldenaar. Een andere mogelijkheid die de schuldeiser ten dienste staat is beslag te leggen op een vordering die de schuldenaar op een giro- of bankinstelling heeft. Deze vordering wordt dan aangewezen als het goed waarop de schuldeiser verhaal zal zoeken voor de voldoening van zijn vordering. Deze studie richt zich uitsluitend op deze laatste mogelijkheid, andere mogelijkheden in het kader van derdenbeslag op vorderingen zullen hier dus verder onbesproken blijven. Derdenbeslag op bankrekeningen Bij het leggen van derdenbeslag op bankrekeningen krijgt de derdebeslagene, in dit geval de bank, het bevel om al hetgeen de bank aan de schuldenaar van de schuldeiser verschuldigd is of zal worden, onder zich te houden, daarvan verklaring te doen en het vervolgens af te dragen 2 Stein 2016, p Art. 3:276 BW j o art. 435 Rv. 4 Art. 475 Rv lid 1 en aanhef A. 5 Stein/Rueb 2015, p

11 ALGEMENE ASPECTEN VAN HET EXECUTORIAAL BANKBESLAG aan de deurwaarder. 6 Met de betaling aan de gerechtsdeurwaarder is de verhaalsexecutie in beginsel voltooid. Indien er nog geen executoriale titel aan het beslag ten grondslag ligt vindt er vooraf in het kader van de behandeling van het verzoek om verlof, een marginale toetsing plaats door de voorzieningenrechter Belang van executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen In de praktijk gaat de voorkeur van de schuldeiser vaak uit naar het leggen van bankbeslag. 7 Door een aantal ontwikkelingen in de loop van de twintigste eeuw is het belang ervan nog verder toegenomen. 8 Zo is onder andere het gebruik van het girale betalingsverkeer sterk toegenomen. Ook het verschijnsel om leningen aan te gaan tegen het verstrekken van zekerheden, waaronder pand- en hypotheekrecht, werkt het belang van derdenbeslag op een bank- of girorekening in de hand. Immers bezwaarde goederen vormen meestal geen reëel verhaalsobject voor overige schuldeisers. Daarnaast verdient verhaalsbeslag op roerende zaken in de praktijk van schuldeisers en gerechtsdeurwaarders vaak niet de voorkeur. De executiewaarde van roerende zaken ligt vaak aanzienlijk lager dan de vrije verkoopwaarde. 9 Ook wordt doorgaans in de praktijk door gerechtsdeurwaarders beslag op roerende zaken als bezwaarlijk ervaren. Vaak heeft beslag op roerende zaken een grote impact op de schuldenaar doordat doorgaans in aanwezigheid van de politie tegen de wil van de schuldenaar de privéwoning wordt binnengetreden Executoriaal derdenbeslag en bankgeheim In deze paragraaf zal met name de rechtsverhouding tussen de bank en de schuldeiser centraal staan. Zoals in paragraaf reeds is aangegeven zal een vonnis tot betaling van de door het beslag getroffen vorderingen, de schuldeiser een afzonderlijke executoriale titel jegens de bank opleveren. De schuldeiser krijgt er dus als ware een tweede schuldenaar bij op grond van de door het derdenbeslag tussen schuldeiser en de bank in het leven geroepen rechtsbetrekking. Uit hoofde van déze titel kan de beslaglegger tot verhaal van zijn vordering op de bank overgaan. 10 Dit levert in de praktijk doorgaans weinig problemen op. 6 Art. 475, art. 476a en art. 477 Rv. 7 Parl. Gesch. Wijz. Rv, p. 153 onder b. 8 Zie paragraaf Verstijlen & Van Nieuwstadt 2005, p Stein/Rueb 2015, p

12 Naar een efficiëntere afwikkeling van executoriaal bankbeslag Het werkelijke probleem bij derdenbeslag op bankrekeningen speelt zich af voorafgaand aan de beslaglegging. Want hoe komt de gerechtsdeurwaarder erachter waar de schuldenaar een rekening aanhoudt? Voor banken gelden geen wettelijke informatieplichten jegens gerechtsdeurwaarders met betrekking tot hun klanten. Bovendien is de bijzondere verantwoordelijkheid van banken omtrent het beschikken over gegevens die betrekking hebben op de financiële positie van een schuldenaar, tot uitdrukking gebracht in het bankgeheim. Geheimhoudingsplicht De geheimhoudingsverplichting van een bank vloeit voort uit de vertrouwensrelatie tussen haar en haar cliënt en is een onderdeel van de onderliggende contractuele verbintenis tussen beide partijen. Met het oog op de uitoefening van activiteiten van de bank zowel bancaire als nietbancaire activiteiten zijn Algemene Bankvoorwaarden opgesteld. 11 Deze Algemene Bankvoorwaarden zijn ook van toepassing op de contractuele relatie tussen de bank en haar cliënt en bevatten belangrijke regels voor het verkeer tussen beide partijen. Zodoende hoeven banken niet iedere keer opnieuw te onderhandelen met nieuwe cliënten over de inhoud van hun overeenkomst. 12 Immers, de Algemene Bankvoorwaarden leggen de tussen hen bestaande juridische verhouding al vast, waardoor partijen op voorhand weten waar ze aan toe zijn. De Algemene Bankvoorwaarden dragen dus voor een belangrijk deel bij aan de rechtszekerheid van de beide betrokken partijen. 13 Artikel 2 van de Algemene Bankvoorwaarden bevat een omschrijving van de zorgplicht van de bank waaruit het bankgeheim voortvloeit. Het staat voor één van de belangrijkste aspecten in de rechtsverhouding tussen de bank en haar cliënt. 14 Het artikel luidt als volgt: 15 Wij zijn bij onze dienstverlening zorgvuldig en houden hierbij zo goed mogelijk rekening met uw belangen. Dit doen wij op een manier die aansluit bij de aard van de dienstverlening. Deze belangrijke regel geldt altijd. Andere regels in de ABV of in de voor producten of diensten geldende overeenkomsten en de daarbij behorende bijzondere voorwaarden kunnen dit niet veranderen. 11 Filott 2000, p Slagter 1999, p Filott, 2000, p Berkvens 1996, p. 107; Van Ravenhorst 1995, p. 63; Prins e.a. 1995, p De meest recente Algemene Bankvoorwaarden zijn op 29 augustus 2016 door de Nederlandse Vereniging van Banken neergelegd onder nummer 60/2016 bij de griffie van de rechtbank in Amsterdam en zijn in gebruik vanaf 1 maart

13 ALGEMENE ASPECTEN VAN HET EXECUTORIAAL BANKBESLAG Uit het artikel blijkt dat een bank bij haar dienstverlening de nodige zorgvuldigheid in acht zal nemen en naar beste vermogen rekening zal houden met de belangen van haar cliënt. Bovenstaand artikel is om die reden van groot belang voor de geheimhoudingsverplichting van een bank. Bovendien blijkt uit de bewoordingen van het artikel dat de zorgplicht rustende op de bank vóór alle andere bepalingen van de Algemene Bankvoorwaarden gaat. Een bank zal, ingevolge van artikel 2 van de Algemene Bankvoorwaarden, niet snel geneigd zijn om op verzoek van de gerechtsdeurwaarder, informatie af te geven omtrent de financiële positie van haar cliënt (c.q. schuldenaar). Immers de zorgplicht verbiedt dat gegevens van de cliënt openbaar worden gemaakt. In beginsel is een bank dus verplicht om geen gegevens van de cliënt openbaar te maken. Nederland kent echter niet, zoals Zwitserland en voorheen Luxemburg, een wettelijk bankgeheim. Het Nederlandse bankgeheim is relatief. Relatief bankgeheim houdt onder meer in dat een bank onder bepaalde omstandigheden gerechtvaardigd inbreuk kan maken op haar zorgplicht, namelijk als de wet, rechterlijke uitspraak of de administratieve praktijk daarom vraagt. Een en ander laat de zorgverplichting van een bank tegenover haar cliënt onverlet. Een bank dient vooralsnog uiterste zorgvuldigheid te betrachten indien een dergelijk informatieverzoek haar bereikt. 16 Een cliënt mag er dus op vertrouwen dat een bank er alles aan doet om financiële en andere persoonlijke gegevens niet naar buiten te brengen. In het Nederlandse recht ontbreekt thans een wettelijke bepaling die een informatieverplichting aan banken in het kader van derdenbeslag op een bankrekening oplegt. 17 De gerechtsdeurwaarder die vóór beslaglegging aanklopt bij banken zodoende informatie over de schuldenaar in te winnen, zal dit tevergeefs doen. Op grond van het voorgaande mag worden aangenomen dat artikel 2 van de Algemene Bankvoorwaarden daaraan in de weg staan. 1.3 Historische beschouwing In meer algemene zin is in de voorgaande paragraaf reeds ingegaan op de huidige wettelijke regeling van executoriaal derdenbeslag op bankrekeningen. Om tot een beter inzicht van deze regeling te komen, zal in dit deel (paragraaf ) de ontwikkelingsgeschiedenis worden beschreven. Het onderzoek naar de ontwikkelingsgeschiedenis beslaat de periode 1838 tot heden. 16 Berkvens 1996, p Zie voor een uitgebreide uitleg omtrent rechtspositie banken paragraaf