DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE - APRIL-MEI-JUNI 2010 NAVB. Bundel Nr 126. Veilig werken op hoogte. Arbeidsmiddelen per bouwberoep

Transcriptie

1 DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE - APRIL-MEI-JUNI 2010 NAVB Bundel Nr 126 Veilig werken op hoogte Arbeidsmiddelen per bouwberoep

2 Inhoud Tweede trimester 2010 Bundel Nr 126 Veilig werken op hoogte Arbeidsmiddelen per bouwberoep Overname toegestaan mits toelating van het NAVB. Deze bundels worden in het Frans gepubliceerd onder de titel CNAC dossier. De raadgevingen gepubliceerd door het NAVB binden enkel het Actiecomité, rekening houdend met de huidige stand van de wetgeving en de techniek, en onttrekken de lezer niet aan de verplichting om informatie in te winnen en de geldende wetgeving na te leven. Verschijnt 4 maal per jaar. Bestellingen en tarieven: zie of achteraan in NAVB info. Gratis downloadbaar op In dezelfde reeks zijn nog andere dossiers beschikbaar (vroeger Veiligheidsnota s ). Inleiding... 3 Regelgeving... 3 Risicoanalyse... 4 Een val VOORKOMEN door COLLECTIEVE bescherming... 5 Een val VOORKOMEN door INDIVIDUELE uitrusting... 6 Een val OPVANGEN door COLLECTIEVE bescherming... 6 Een val OPVANGEN door INDIVIDUELE bescherming - PBM... 8 Opmerking: een val voorkomen een val opvangen... 9 Metselwerken Inleiding Risicoanalyse Metselwerk van beperkte hoogte - Steigers op schragen Metselwerk van middelmatige hoogte - Kaderstellingen Metselwerk van grote hoogte - Multidirectionele steigers Plaatsen van vloersystemen met balken en potten Wand- en vloeropeningen Betonwerken Inleiding Verticale bekisting en wapening voor wanden en kolommen - Risicoanalyse en preventiemaatregelen Horizontale bekisting en wapening van vloeren en dakplaten - Risicoanalyse Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen Inleiding Plaatsen van kolommen en balken voor industriële gebouwen Leggen van welfsels, breedplaten en geprefabriceerde vloerelementen Plaatsen van kolommen, wanden en gevelelementen Plaatsen van trappen, bordessen en balkonelementen Gevelwerken Inleiding Gebruik van beweegbare hangsteigers Gebruik van hangsteigers van het lichte type Werken op daken Inleiding Valbeveiliging - Elastische vangnetten Werken op een daksteiger Werken aan daken met een hoogwerker Pleisterwerken en schilderwerken Inleiding Gebruik van steigers op drievoeten of op schragen Gebruik van rolsteigers Gebruik van schaarliften Gebruik van stelten voor het werken aan plafonds Pleister- en schilderwerken in traphallen Touwtechnieken bij werken aan pylonen Bibliografie NAVB Colofon NAVB dossier is een driemaandelijks informatieblad van het Nationaal Actiecomité voor Veiligheid en hygiëne in het Bouwbedrijf (ook beschikbaar in het Frans onder de titel CNAC dossier ). Redactie: Luc Christiaens, Christian Depue, Veerle De Saedeleer, Carl Heyrman, Véronique le Paige, Isabelle Lootens, Emmy Streuve, Isabelle Urbain, Arlette Vandenhoute, Nicolaas Van Leeuwen, Evy Vinck. 2 Verantwoordelijke uitgever: Carl Heyrman - Koningsstraat 132/ Brussel Inschrijvingsnummer bij de Koninklijke Bibliotheek (wettelijk depot) Het redactiecomité van NAVB dossier streeft steeds naar betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie. Het kan er echter niet aansprakelijk voor worden gesteld. De reproductie van teksten en illustraties is toegestaan mits de uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en duidelijke bronvermelding. Informatie en abonnement: NAVB - Koningsstraat 132/ Brussel Tel.: 02/ Fax: 02/ navb@navb.be - Website: Opmaak en drukwerk:

3 Inleiding Bij werken op hoogte worden werknemers blootgesteld aan het risico op vallen van hoogte. Vroeger werd 2 meter gebruikt als referentiehoogte om na te gaan vanaf welke hoogte een effectieve valbeveiliging verplicht was. Doordat de hoogte van 2 meter als criterium beschouwd werd, oordeelden veel werkgevers echter ten onrechte dat er geen maatregelen nodig waren bij een hoogte van minder dan 2 meter. Ook bij een hoogte van minder dan 2 meter kunnen echter gevaarlijke situaties optreden en bestaat het risico op een val met verwondingen. Daarom is de referentiehoogte van 2 meter uit de wetgeving geschrapt en schrijft de wetgever nu voor dat er een risicoanalyse opgemaakt moet worden om op basis van de situatie ter plaatse de reële risico s te evalueren en de gepaste maatregelen te nemen. Ook bij een hoogte van minder dan 2 meter kan het dus nodig zijn om aangepaste beschermingsmaatregelen te nemen. Deze benadering van de wetgever wordt ook weergegeven in de wetgeving over welzijn op het werk en het Koninklijk Besluit over de coördinatie van de veiligheid op tijdelijke of mobiele bouwplaatsen (TMB). Het komt er dus op neer dat de werkgever zelf zijn analyses moet maken en op basis van deze studies moet beslissen welke preventiemaatregelen hij nodig acht. Hij draagt dan ook de verantwoordelijkheid voor: het opmaken van de risicoanalyse; de uitvoering van de preventiemaatregelen. Naast deze algemene principes, die in de regelgeving zijn opgenomen, blijven ook een reeks specifieke voorschriften van toepassing, die opgenomen waren in het ARAB (Algemeen Reglement voor de Arbeidsbe scherming) of in andere reglementeringen of technische voorschriften, zoals de normen. Zo schrijft het ARAB bijvoorbeeld voor dat als werknemers blootgesteld zijn aan een val van meer dan 2 meter, de werk- en loopvlakken uitgerust moeten zijn met collectieve beveiligingselementen. Werken op hoogte is dus niet langer een vastomlijnd begrip. In verschillende bouwberoepen kunnen de werknemers dan ook op een verschillende manier blootgesteld worden aan het risico op vallen. Een aantal typische situaties komt regelmatig voor op bouwplaatsen. Het loont dan ook de moeite om ze meer in detail te bekijken en er aanbevelingen voor op te stellen. Dit ontslaat de werkgever echter niet van de verplichting om deze standaardoplossingen te toetsen aan de realiteit op de bouwplaats. Regelgeving Hieronder volgt een kort overzicht van toepasbare regelgeving met betrekking tot het welzijn op het werk en de veiligheidscoördinatie op tijdelijke of mobiele bouwplaatsen: De artikels in verband met werken op hoogte uit het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbe scherming (ARAB) zijn opgeheven door het KB van betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte en opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk onder titel VI (Arbeidsmiddelen), hoofdstuk II (Specifieke bepalingen), afdeling V (Arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte). Het betreft de bepalingen over het gebruik van ladders (art. 43 bis), stellingen (art. 440 tot 450), vliegende stellingen (art. 451), stellingen op schragen (art. 454 en 454 bis), stellingen op wielen of verplaatsbare stellingen (art. 454 bis), het periodieke nazicht van stellingen (art. 456) en ladders gebruikt op stellingen (art. 459). De bepalingen inzake ladders (art. 532) zijn aangepast. de codex voor het welzijn op het werk; de wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk (welzijnswet); het KB van 27 maart 1998 betreffende de interne dienst voor preventie en bescherming op het werk; het KB van 27 maart 1998 betreffende de ex terne diensten voor preventie en bescherming op het werk; het KB van 25 januari 2001 betreffende de tijdelijke of mobiele bouwplaatsen; het KB van 13 juni 2005 betreffende het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen; het KB van 31 augustus 2005 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte (omzetting van Europese richtlijn 2001/45/EG); het KB van 12 augustus 1993 betreffende het manueel hanteren van lasten. 3

4 Uittreksel uit de welzijnswet Art De werkgever treft de nodige maatregelen ter bevordering van het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk. Daartoe past hij de volgende algemene preventiebeginselen toe: A. risico's voorkomen; B. de evaluatie van risico's die niet kunnen worden voorkomen; C. de bestrijding van de risico's bij de bron; D. de vervanging van wat gevaarlijk is door dat wat niet gevaarlijk of minder gevaarlijk is; E. voorrang aan maatregelen inzake collectieve bescherming boven maatregelen inzake individuele bescherming; F. de aanpassing van het werk aan de mens, met name wat betreft de inrichting van de werkposten, en de keuze van de werkuitrusting en de werk- en productiemethoden, met name om monotone arbeid en tempogebonden arbeid draaglijker te maken en de gevolgen daarvan voor de gezondheid te beperken; G. zo veel mogelijk de risico's inperken, rekening houdend met de ontwikkelingen van de techniek; H. de risico's op een ernstig letsel inperken door het nemen van materiële maatregelen met voorrang op iedere andere maatregel; I. de planning van de preventie en de uitvoering van het beleid met betrekking tot het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk met het oog op een systeembenadering waarin onder andere volgende elementen worden geïntegreerd: techniek, organisatie van het werk, arbeidsomstandigheden, sociale betrekkingen en omgevingsfactoren op het werk; J. de werknemer voorlichten over de aard van zijn werkzaamheden, de daaraan verbonden overblijvende risico's en de maatregelen die erop gericht zijn deze gevaren te voorkomen of te beperken: - bij zijn indiensttreding; - telkens wanneer dit in verband met de bescherming van het welzijn noodzakelijk is; K. het verschaffen van passende instructies aan de werknemers en het vaststellen van begeleidingsmaatregelen voor een redelijke garantie op de naleving van deze instructies; L. het voorzien in of het zich vergewissen van het bestaan van de gepaste veiligheids- en gezondheidssignalering op het werk, wanneer risico's niet kunnen worden voorkomen of niet voldoende kunnen worden beperkt door de collectieve technische beschermingsmiddelen of door maatregelen, methoden of handelswijzen in de sfeer van de werkorganisatie. Voor de regelgeving rond werken op hoogte verwijzen we naar NAVB dossier 125: Arbeidsmiddelen voor het uitvoeren van werken op hoogte. Veiligheidsvoorzieningen voor latere onderhoudswerken kunnen ook tijdens de constructie nuttig aangewend worden. 4 Risicoanalyse Enerzijds verplicht de welzijnswet elke werkgever om een preventiebeleid te voeren, de nodige risicoanalyses uit te voeren en vast te leggen welke maatregelen genomen moeten worden. Hierbij moet de voorkeur gegeven worden aan het vermijden van de gevaren. Als het niet mogelijk is om de werknemers te beschermen tegen deze gevaren, moet gebruik gemaakt worden van collectieve beschermingsmiddelen, en, indien dat ook niet mogelijk is, moeten individuele beschermingsmiddelen gebruikt worden. Anderzijds bepaalt het KB Tijdelijke of Mobiele Bouwplaatsen dat voor bouwwerken waarbij meerdere aannemers betrokken zijn, zowel voor de ontwerpfase als voor de verwezenlijking een veiligheidscoördinator aangesteld moet worden, die als taak heeft de potentiële risico s op te sporen en de nodige preventiemaatregelen voor te stellen. Risicoanalyse in de ontwerpfase Tijdens de ontwerpfase moet onderzocht worden welke risico s verbonden zijn aan de gekozen uitvoeringsmethode en of deze risico s voorkomen kunnen worden. Ze moeten geëvalueerd worden en er moeten voorstellen bestudeerd worden om ze aan de bron te bestrijden of om een risicovolle werkmethode te vervangen door een veiliger alternatief. Dit is dan ook de voornaamste taak van de veiligheidscoördinator-ontwerp. Tijdens de ontwerpfase kunnen ook voorzieningen genomen worden om latere werkzaamheden veiliger te kunnen uitvoeren, zowel de uitvoering van het bouwwerk zelf als latere aanpassingen, verbouwingen of onderhoudswerken. Ook dit maakt deel uit van de opdracht van de veiligheidscoördinator. Een Post Interventie Dossier opmaken is de volgende stap.

5 Risicoanalyse tijdens de verwezenlijking Zodra een werkmethode of uitvoeringswijze gekozen is, moeten de aannemers deze methode correct en veilig uitvoeren met inachtname van alle preventiemaatregelen die volgen uit de risicoanalyses van zowel de eigen preventiedienst als de veiligheidscoördinator. Keuze van de preventiemaatregelen In dit dossier wordt enkel het risico op vallen van een hoogte verder onderzocht. Bij de evaluatie van de risico s en het bepalen van de preventiemaatregelen werd de filosofie van de welzijnswet gevolgd en werd een onderscheid gemaakt tussen: het vermijden van het gevaar; het beperken van het risico door collectieve bescherming; het beperken van de gevolgen door individuele bescherming. Het is belangrijk om dit onderscheid te maken, want er bestaan grote verschillen tussen de technische eisen die gesteld worden aan de verschillende toegepaste beschermingsmiddelen. Zo moet een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen leuningen die dienen om te vermijden dat een werknemer valt en leuningen die dienen om een vallende werknemer op te vangen als hij bijvoorbeeld van een hellend dak schuift of valt. Hetzelfde geldt voor de netten die gespannen worden om te vermijden dat iemand door een vensteropening naar buiten valt en de netten die dienen om een vallende persoon op te vangen. Ook de eisen voor een individuele uitrusting die gebruikt wordt om te verhinderen dat een persoon te kort bij de rand komt en valt, zijn anders dan de eisen voor een uitrusting om die persoon op te vangen als hij valt. Algemeen geldende instructies bij het uitvoeren van werken op hoogte De werken moeten uitgevoerd worden onder het toezicht van een bevoegd persoon, die waakt over de veiligheid bij de uitvoering van alle werkzaamheden. Er moet over gewaakt worden dat werknemers die zich begeven op plaatsen die nog niet voorzien zijn van een collectieve randbeveiliging of op plaatsen waar deze randbeveiliging omwille van de uitvoering van de werken tijdelijk weggenomen is, over een individuele bescherming beschikken. Er moet over gewaakt worden dat er door middel van een degelijke signalisatie of afbakening vermeden wordt dat er werknemers in de gevarenzone komen en blootgesteld worden aan vallende voorwerpen. De werkzaamheden moeten zo georganiseerd worden dat er geen werken gelijktijdig boven of onder elkaar worden uitgevoerd. Een val VOORKOMEN door COLLECTIEVE bescherming Bij het uitvoeren van bouwwerken kan het werken op hoogte wel beperkt, maar nooit volledig uitgesloten worden. Bijgevolg moet er altijd rekening gehouden worden met het gevaar en de gevolgen van een val van hoogte en moeten de geschikte preventiemaatregelen genomen worden. In eerste instantie moet geprobeerd worden om de val materieel te voorkomen. Dit kan gebeuren door het voorzien van: aangepaste werkplatforms die voldoende breed en draagkrachtig zijn. Er moet voldoende aandacht besteed worden aan gestapelde materialen: ze mogen de doorgang op de steiger niet hinderen. Dankzij een aangepast inhaalplatform kunnen materialen die met een kraan aangevoerd worden, veilig neergezet worden. Hierdoor wordt vermeden dat werknemers de lasten aan de kraan naar binnen moeten trekken en zichzelf zo in gevaar brengen. Dergelijke inhaalplatforms moeten op voorhand voorzien worden. Als ze aan de steiger gemonteerd worden, moeten ze in de berekening van de steiger opgenomen worden en moeten ook de nodige extra verankeringen voorzien worden. stevige leuningen of andere gelijkaardige voorzieningen. Deze voorzieningen moeten doorlopend zijn en mogen enkel onderbroken worden op de toegangsplaats tot de ladder. De leuningen moeten voldoende hoog zijn en minstens voorzien zijn van: - een leuning; - een tussenleuning; - een stootplint (kantplank). Ook volle borstweringen, beplatingen of traliewerk met een hoogte van minstens 1 meter kunnen toegepast worden. Steigers Inhaalplatform 5

6 Opmerking: In de verschillende referentiedocumenten wordt hetzelfde principe beschreven: een leuning, een tussenleuning en een kantplank. Er blijven kleine verschillen bestaan in de details, maar die zijn van ondergeschikt belang. netten die de verticale openingen afschermen en dienen om te verhinderen dat een persoon door een opening valt. Het is aangewezen om deze collectieve beveiligingsmiddelen te gebruiken aan alle openingen waar een risico op een val bestaat, dus niet alleen aan de vensteropeningen, maar ook aan de trapgaten, liftkokers, vides, bordessen, Artikel van het ARAB bepaalt dat collectieve beveiligingen verplicht zijn vanaf een hoogte van 2 meter. Als het gebruik van één van deze collectieve beveiligingen niet mogelijk is door de aard van de werkzaamheden of de plaatselijke omstandigheden, moet een andere, gelijkwaardige oplossing gezocht worden. Een val VOORKOMEN door INDIVIDUELE uitrusting Met persoonlijke beschermingsmiddelen kan verhinderd worden dat de uitvoerder van de werken zich te dicht bij de rand van de werkvloer begeeft en valt. Hierdoor wordt het risico op een val van hoogte uitgesloten. Vallen op de werkvloer blijft mogelijk, maar de valhoogte wordt beperkt, wat in de regelgeving wordt aangeduid als een omstandigheid waarbij een val van minder dan 1 meter mogelijk is. Een val kan vermeden worden met positioneringsmiddelen of retentiemiddelen. Deze uitrusting bestaat uit: - een ankerpunt of eventueel een leeflijn tussen twee of meerdere ankerpunten; - een vanglijn met retentie (positioneringslijn of veiligheidslijn); - een retentieharnas of heupgordel. Er kan ook een veiligheidslijn gebruikt worden met een oprolsysteem dat voorzien is van een automatisch blokkeringssysteem. De werking van deze uitrusting is vergelijkbaar met een veiligheidsgordel in een auto: de gebruiker kan bewegen en zich verplaatsen, maar zodra hij een bruuske beweging maakt, zal het mechanisme blokkeren en de val verhinderen of de hoogte van de val beperken. Opmerking: Omdat deze middelen de bewegingsvrijheid van de werknemer sterk beperken, worden ze weinig gebruikt. Een heupgordel mag alleen gebruikt worden als valpreventie en niet als valopvang. Een val OPVANGEN door COLLECTIEVE bescherming Volgens de norm NBN EN moet een randbeveiliging voorzien worden wanneer er een risico bestaat op een val van meer dan twee meter hoogte. Hierbij is het ook belangrijk dat de structuur waaraan de leuning vastgemaakt wordt, bestand is tegen de krachten die het systeem moet kunnen opvangen. Bij verbouwingswerken moet de staat van het metselwerk waaraan deze randbeveiliging wordt bevestigd, gecontroleerd worden. Bij nieuwbouw moet rekening gehouden worden met de verhardingstijd van de mortel of het beton die nodig is om de verankering een voldoende grote weerstand te geven. In dat geval is het veiliger en goedkoper om de verankeringspunten in geprefabriceerde wanden, balken of andere betonelementen te integreren. 6

7 Randbeveiligingen werden reeds uitvoering besproken in NAVB dossier 110: Dakwerken. Als er geen effectieve valpreventie gerealiseerd kan worden, kunnen de gevolgen van een val sterk beperkt worden door een collectieve beveiliging. Uittreksel uit het ARAB Art Als het niet mogelijk is de collectieve beveiligingselementen bedoeld in artikel aan te brengen of als er gevaar bestaat van over deze beveiligingselementen heen te vallen, dan worden vangelementen aangebracht: hetzij vloeren of gelijkwaardige collectieve vangelementen, die een werknemer kunnen opvangen voordat hij een vrije val verricht van meer dan 3 m; hetzij netten of gelijkwaardige collectieve vangelementen, die een werknemer kunnen opvangen voordat hij een vrije val verricht van meer dan 6 m. De vrije valhoogte wordt gemeten bij het laagste punt van het vangelement. Art De uitsteek van de vangelementen is de functie van het hoogteverschil tussen de bovenste rand van het vangelement en het beginpeil van de val. De afstand horizontaal gemeten tussen de bovenste rand van het vangelement en de verticale die door het beginpunt van de val gaat, bedraagt ten minste: 2 m voor een hoogteverschil dat 4 m niet overtreft; 3 m voor een hoogteverschil dat 4 m overtreft. Art De vangelementen hebben: a. een voldoende weerstand; b. een samenstelling en een vorm die elke verdere val uitsluiten. De vangelementen zijn zodanig aangebracht dat het slachtoffer van een val niet in aanraking komt met een hindernis. De netten en de gelijkwaardige collectieve vangelementen hebben een voldoende elasticiteit om de opgevangen werknemer van elke verwonding te vrijwaren. De helling van de vangvloeren mag 45 niet overschrijden. Opvangvloeren en luifels Opvangvloeren en luifels zijn opgebouwd uit harde materialen, zoals hout. Ze moeten stevig genoeg zijn om een vallende persoon te kunnen opvangen. Het is dan ook logisch dat de valhoogte beperkt moet blijven. Art van het ARAB stelt dat niet-elastische opvangvloeren enkel gebruikt mogen worden als de valhoogte minder dan 3 meter bedraagt. Essentieel bij het gebruik van een opvangvloer is dat deze vloer voldoende breed is om het valtraject van een vallende persoon te onderbreken. Dit valtraject is afhankelijk van de valhoogte en de initiële snelheid van de vallende persoon. Bij het vallen moeten we rekening houden met een horizontale snelheid van 2 m/s. Als een persoon valt door een stoot, die bijvoorbeeld veroorzaakt wordt door een last die aan een kraanhaak hangt, moet rekening gehouden worden met een horizontale snelheid van 3 m/s. Het startpunt van de valcurve is het zwaartepunt van de persoon die valt. Bij het valtraject wordt horizontaal 0,5 m bijgeteld. Uit de vergelijking tussen de waarden van het ARAB en de curve van het valtraject blijkt dat het ARAB zich baseert op een initiële horizontale snelheid van 2 m/s. Als we rekening willen houden met een snelheid van 3 m/s, zou de minimumbreedte 3 m voor opvangvloeren en 4 m voor netten moeten zijn. Opvangvloer Valcurve Opvangvloer Netten Het valtraject van een persoon met een horizontale snelheid van respectievelijk 2 m/s en 3 m/s 7

8 Elastische netten In tegenstelling tot harde vloeren kunnen elastische netten gebruikt worden tot een valhoogte van 6 meter. Ze moeten wel voldoende breed zijn, zodat een vallende persoon er niet overheen kan vallen. De uitsteek van de netten is ook afhankelijk van de valhoogte. De onderkant van het net moet vrijhangen en onder het net moet altijd een voldoende grote ruimte vrijgelaten worden. Bij de toepassing van een vangnet moeten de richtlijnen van de normen NBN EN en NBN EN gerespecteerd worden: Het net moet door middel van een zoomtouw verbonden worden met het verankeringspunt. Het mag niet rechtstreeks met het verankeringspunt verbonden worden, want de touwen zijn daar niet op berekend. Het net moet om de 2,5 m vastgemaakt worden en de touwen mogen niet over scherpe kanten schuren. Een veiligheidsnet mag niet meer ingezet worden na 3 jaar intensief en ononderbroken gebruik. Beschadigde netten moeten onmiddellijk buiten gebruik gesteld worden. De spanning van de netten moet wekelijks gecontroleerd worden. Vangnetten werden reeds uitvoerig besproken in NAVB dossier 110. Leuningen als randbeveiliging Bij werken op hellende daken bestaat het risico dat iemand van het dak glijdt en over de rand heen valt. Daarom moet er een randbeveiliging voorzien worden in de vorm van een leuning. Wie van een hellend dak glijdt, zal met een zekere snelheid tegen de leuning botsen. Uiteraard moet deze leuning stevig genoeg zijn om de vallende persoon tegen te houden. In de norm EN worden drie klassen gedefinieerd voor leuningen als randbeveiliging voor: platte of zeer zwak hellende daken; hellende daken (tot 45 ); steile daken (> 45 ). Het spreekt voor zich dat niet alleen de leuning, maar ook de constructie waaraan ze bevestigd is, stevig genoeg moet zijn. Kan een steiger gebruikt worden als opvangvloer? Over dit onderwerp bestaat heel wat verwarring. Daarom is het belangrijk om alle punten op een rijtje te zetten en met elkaar te vergelijken. Om te beoordelen of een steiger ook als randbeveiliging gebruikt kan worden, moeten twee belangrijke aspecten geëvalueerd worden: Voldoet het werkplatform aan de voorschriften voor opvangvloeren en luifels? Voldoet de leuning aan de voorschriften uit de norm NBN EN 13374? Een steiger wordt beschouwd als een arbeidsmiddel en ontworpen en berekend conform de normen NBN EN (deel 1 en 2) en NBN EN (deel 1, 2 en 3). In deze normen is ook de indeling in klassen volgens de toegelaten belasting opgenomen. Steigers van klasse 6 (tot 600 kg/m² verdeelde belasting) en met de aanduiding D (getest op dynamische impact) zouden voldoende sterk moeten zijn om als opvangvloer gebruikt te worden. Verder moet de steiger minstens 2 meter breed zijn en mag het hoogteverschil tussen de dakrand en het werkplatform niet meer dan 2 meter bedragen (niet meer dan 3 meter tussen het zwaartepunt van de persoon en het werkplatform). Als de valhoogte kleiner is, kan eventueel een smallere steiger aanvaard worden. De minimumbreedte kan in dat geval afgeleid worden uit de figuur met de valcurve. De leuningen die op steigers gemonteerd worden, voldoen aan de voorschriften uit EN 12810, die vergelijkbaar zijn met de specificaties voor leuningen van klasse A volgens EN Leuningen van klasse B en C moeten weerstand kunnen bieden aan een dynamische impact. Leuningen worden meestal aan de verticale dragers van de steiger bevestigd. Tenzij de constructeur het tegendeel bevestigt, moet ervan uitgegaan worden dat de verticale dragers niet geschikt zijn om dynamische belastingen op te vangen. Dit probleem kan opgelost worden door extra ankerpunten te voorzien. Een val OPVANGEN door INDIVIDUELE bescherming - PBM Collectieve beschermingen kunnen de uitvoering van de werken hinderen of een gevaarlijke situatie veroorzaken tijdens hun montage. In deze gevallen kan gekozen worden voor een individuele valbescherming. Dat is ook zo bij werken van zeer kortstondige duur. 8

9 Individuele beschermingsmiddelen zijn geschikt: om vallende personen tijdig op te vangen: met een aangepaste uitrusting kan de vallende persoon opgevangen worden, zodat zware kwetsuren vermeden worden. Deze uitrusting bestaat uit: - een ankerpunt of eventueel een leeflijn tussen ankerpunten; - een vanglijn; - een valdemper (schokabsorbeerder); - een valharnas. voor werken op hoogte met behulp van touwen en een zitharnas. Een zitharnas wordt soms ook een positioneringsmiddel genoemd. Het is een arbeidsmiddel, geen valbeschermingsmiddel. Naast dit arbeidsmiddel moeten dus altijd de nodige individuele valbeschermingsmiddelen voorzien worden. Bij werken aan verticale constructies, zoals masten of pylonen, kan ook gebruik gemaakt worden van een automatisch valstopapparaat (de zogenaamde stop-chute). Dat is een toestel dat langzaam over een verticaal gespannen kabel kan schuiven. Zodra een bruuske beweging, zoals een val, gedetecteerd wordt, treedt het blokkeringsmechanisme in werking en verhindert het de verdere val. Opmerking: een val voorkomen een val opvangen Afhankelijk van de gekozen oplossing zijn de functie en het doel van de toegepaste uitrusting verschillend en worden er ook andere eisen aan gesteld. Een heupgordel dient om een persoon te behoeden voor een val van hoogte en is niet bedoeld en niet geschikt om een vallende persoon op te vangen. De impact van een val zou zich immers concentreren op de plaats van de gordel, met een verhoogd risico op rugletsels of inwendige verwondingen tot gevolg. Heupgordels zijn dan ook niet toegelaten als valbescherming als het risico bestaat dat een persoon een val maakt van meer dan 1 meter. Bij een valharnas daarentegen wordt de impact van de val over een groter oppervlak van het lichaam verdeeld en naar minder vitale delen afgeleid. Het is dan ook erg belangrijk dat het valharnas correct gedragen wordt en dat alle riemen voldoende aangespannen zijn. De norm NBN EN 795 bepaalt dat de ankerpunten moeten weerstaan aan krachten tot 6 kn (600 kg) om een vallende persoon op te vangen. Om de kracht die veroorzaakt wordt door een vallende persoon tot deze waarde te beperken, is een schokabsorbeerder absoluut noodzakelijk. Deze schokabsorbeerder zal niet alleen de impact op het ankerpunt, maar ook de impact op het lichaam beperken. Hij werkt volgens het volgende principe: doordat de vanglijn uitrekt, wordt de kinetische energie opgenomen en wordt de snelheid van het vallende gewicht stelselmatig verlaagd. Deze schokdemping kan gerealiseerd worden met uitrekbaar elastisch materiaal of door het uitscheuren van op elkaar genaaide strips. Bij de bepaling van de veilige valhoogte moet er ook rekening mee gehouden worden dat de vanglijn uitrekt of uitscheurt: er moet een vrije hoogte zijn waarin een persoon kan vallen zonder obstakels tegen te komen. Deze veilige valhoogte mag niet verward worden met de veilige werkhoogte, de hoogte waarop iemand zonder risico kan werken en waarbij een val slechts een beperkt risico inhoudt. De keuze van een ankerpunt is dan ook afhankelijk van de vraag of het punt een val moet kunnen opvangen of enkel voorkomen. Hetzelfde geldt voor de vasthechting van leuningen: moet de leuning een val kunnen opvangen (type B en C) of enkel voorkomen (type A)? Dit is een belangrijk gegeven, want op een bouwplaats wordt vaak de uitrusting gebruikt die onmiddellijk beschikbaar is, met als gevolg dat uitrusting regelmatig in foute toepassingen wordt gebruikt. In dit dossier worden een aantal courante bouwactiviteiten onder de loep genomen waarvoor al deze principes getoetst kunnen worden: metselwerken; betonwerken; plaatsen van geprefabriceerde betonelementen; gevelwerken; werken op daken; pleisterwerken en schilderwerken; werken aan pylonen. Voor meer informatie verwijzen we ook naar de eerder gepubliceerde Beroepsmonografiëen. 9

10 Bouwactiviteit Arbeidsmiddel Specifieke elementen Verwijzing 1. Inleiding Valbeveiliging 2. Metselwerken NAVB expert: De metselaar 0 tot 1 verdieping(en) Schraagsteiger 1 tot 3 verdiepingen Kaderstelling > 3 verdiepingen Gevelsteiger Plaatsen van vloeren (balken en potten) Schraagsteiger Onderschoringen Voegwerken 3. Betonwerken Verdichting van beton gebruik van een trilnaald Verticale bekisting / betonelementen Horizontale bekisting Ladders Bekisting met platform Ondersteuningssteiger, tafelbekisting, NAVB experts: De polyvalente bouwvakker, De bekister en De betonstaalvlechter NAVB dossier 119: Het gebruik van ladders en steigers tijdens de afwerkingsfase 4. Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen Structuurelementen kolommen en balken Gebruik van hoogwerker Ladder Horizontale elementen welfsels breedplaten bubbledeck, airdeck, balken Verticale elementen gevelelementen wanden twindeck... Hoogwerker, platformladder Valbeveiliging: netten Individuele beveiliging Onderschoring Losmaken van de hijstoebehoren Valbeveiliging 5. Gevelwerken Voegwerken Ladderklampen Gevelsteiger, hoogwerker Brusselse stellingen Afbraak / bekleding Gevelsteiger Afvoer puin stortkokers Stralen / zandstralen Gevelsteiger Stofbescherming zeilen Gevelbekleding Zie 2. Metselwerken Cd-rom: De dak- en gevelbekleder 6. Werken op daken Dakconstructie industriebouw hellend dak plat dak torenspitsen Dakbedekking (hellend) dakpannen leien stro zinkplaten Hoogwerker Daksteiger Randbeveiliging Hoogwerker Daksteiger Hoogwerker NAVB dossier 110: Dakwerken NAVB expert: De dakdekker 10

11 Dakbedekking (plat) steeldeck dakafdichting Netten, leuningen 7. Pleisterwerken en schilderwerken NAVB expert: De stukadoor Muren, wanden Binnen Stukadoorsstelling Herstellingen Buiten Plafonds Trappenhallen Stukadoorsstelling (driepoten) Schraagsteiger Rolsteiger Ladders Steigers 8. Werken aan pylonen Touwtechnieken Metselwerken Inleiding Bij de constructie van gebouwen worden veel muren ter plaatse uitgevoerd in metselwerk. Naarmate het werk vordert, werkt de metselaar dus op een steeds grotere hoogte. Aangezien het metselwerk vrij snel kan vorderen, moet de werkvloer zeer snel en flexibel aangepast kunnen worden aan deze werkhoogte. In de praktijk worden niet altijd alle veiligheidsmaatregelen gerespecteerd door de tijdsdruk. Risicoanalyse Ontwerpfase: het risico op een val van hoogte is nauw verbonden met de plaats waar gemetseld moet worden. Deze risico s worden voornamelijk beheerd en beheerst tijdens de uitvoeringsfase. Een mogelijk alternatief is werken met geprefabriceerde panelen die bestaan uit isolatieplaten waarop baksteenstrips zijn aangebracht. De productie van deze panelen is alleen rendabel als er een voldoende groot aantal geproduceerd kan worden, met andere woorden als er met standaardmaten gewerkt kan worden. Hierdoor zullen de hoeken en de randen ook minder aangepast of afgewerkt moeten worden. Verder kan ook met voorgemetselde panelen gewerkt worden. Dit is een relatief nieuw concept waarbij de muren in het atelier gemetseld worden tot op maximaal de helft van de verdiepingshoogte. Dergelijke zware geprefabriceerde elementen plaatsen is vergelijkbaar met geprefabriceerde betonelementen plaatsen (zie hoofdstuk Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen). Een groot verschil tussen deze voorgemetselde elementen en betonnen prefabelementen is dat de betonnen elementen gewapend zijn en dus weerstaan aan de trekkrachten tijdens het hijsen. Bij gemetselde elementen zullen de nodige hijsijzers voorzien moeten worden om de trekkrachten op te vangen. Uitvoeringsfase: bij de planning van de werken moet rekening gehouden worden met de beschikbare werkvlakken. Dat kunnen reeds uitgevoerde vloeren of werkplatforms op steigers zijn. Gezien de huidige tendens om energie te besparen door meer aandacht te besteden aan de isolatie van alle buitenmuren, wordt het veel moeilijker om het metselwerk uit te voeren vanaf de binnenkant van het gebouw. Om de isolatie op een correcte manier tegen het binnenspouwblad te kunnen plaatsen, is het aangewezen om deze werken vanaf de buitenkant van het gebouw uit te voeren. Hierdoor kunnen de uitgevoerde binnenvloeren niet of slechts beperkt gebruikt worden als werkvloer. De isolatie en het grootste gedeelte van het metselwerk zullen bijgevolg vanaf steigers geplaatst moeten worden. Metselwerk van beperkte hoogte - Steigers op schragen Voor metselwerk van een beperkte hoogte kan een werkvloer aangebracht worden op schragen. Deze schragen kunnen gemakkelijk naar de werf worden getransporteerd, worden geïnstalleerd, in de hoogte versteld, verplaatst, Zie 5. Gevelwerken NAVB dossier 119: Het gebruik van ladders en steigers tijdens de afwerkingsfase 11

12 Reglementaire bepalingen De reglementaire bepalingen uit ARAB-artikel 454, dat niet meer van toepassing is, beperkten het gebruik van steigers op schragen en stelden dat het verboden was om schraagstellingen te gebruiken die: meer dan twee rijen opeengeplaatste schragen telden; hoger waren dan 3 meter; of opgesteld waren op hangende stellingen. Dit artikel is vervangen door de algemene bepalingen uit het KB van 31 augustus 2005, die stellen dat een berekeningsnota opgemaakt moet worden waaruit blijkt dat de stabiliteit en de veiligheid van de steiger gewaarborgd is. Hoewel de letterlijke toepassing van dit KB voor steigers op schragen bij de meeste gebruikers als overdreven overkomt, leert de praktijk toch dat ook aan deze steigers de nodige aandacht besteed moet worden. Voornamelijk bij de uitvoering van metselwerken nemen gebruikers soms risico s waarvan ze zich niet bewust zijn. Hieronder vindt u een overzicht van veelvoorkomende fouten: De schragen worden vaak overbelast, wat de stabiliteit in het gedrang kan brengen. Een gebruiker vergeet al snel dat schragen meestal maar geschikt zijn voor een belasting tot 500 kg. Als er bijvoorbeeld twee metselaars (samen 150 kg), één bak mortel van 200 liter (300 kg) en een halve pallet metselstenen (800 kg) op de stelling staan, is de totale toelaatbare belasting van de twee schragen (2 x 500 kg = kg) al ruim overschreden. Op de werkvloer wordt een doorgang vrijgelaten voor de metselaars, waardoor het gewicht van de mortelbakken en de stenen geconcentreerd wordt op de buitenste planken. De schragen worden te ver uit elkaar gezet, waardoor de overspanning te groot is voor de gebruikte stellingplanken. Als de planken duidelijk zichtbaar doorbuigen onder de belasting, betekent dat meestal dat de veilige draagkracht van de planken overschreden is. De schragen worden soms te kort bij elkaar gezet, waardoor de oversteek van de planken te groot is. Omdat de planken zelden vastgelegd worden, kunnen ze omhoog gelicht worden wanneer de uitkraging belast wordt. Soms wordt de stelling verhoogd met een tweede niveau schragen. Hierbij wordt vaak uit het oog verloren dat het gewicht van de schragen en de belasting die erop staat, niet over het hele oppervlak van de onderliggende planken verdeeld wordt, maar volledig gedragen wordt door de twee planken waarop de schraagpoten opgesteld zijn. Deze belasting overtreft dikwijls de draagkracht van de planken. De toegang tot de schraagstelling is niet altijd even veilig, waardoor de schraag met een horizontale kracht belast kan worden, terwijl dat niet voorzien is. Schraagstellingen zijn meestal niet uitgerust met een leuning of kantplank. Ze zijn niet geschikt als opvangplatform. Schragen worden dikwijls opgesteld op metselblokken of verhoogd met blokken. Samen met de montage-instructies van de constructeur vormt dit overzicht van veelvoorkomende fouten een handig hulpmiddel bij het opmaken van de gebruiksinstructies, die krachtens het KB beschikbaar moeten zijn op de werf. Gebruiksinstructies voor steigers op schragen Gebruik altijd schragen van hetzelfde type. Controleer de schragen op zichtbare gebreken, zoals scheuren of roestvorming in de lasnaden, vervormde poten, Plaats de schragen loodrecht op de muur die gemetseld moet worden. Let erop dat de steunelementen een goed contact hebben met de grond. Voorzie bij een opstelling op losse grond een degelijk steunvlak, zoals een gordingbalk. Plaats schraagstellingen niet op stenen of op blokken. Respecteer de richtlijnen van de producent in verband met de toegestane hoogte van de verstelbare schragen. Plaats nooit meer dan twee rijen schragen boven elkaar. Dat is enkel toegelaten bij gewone, niet-verstelbare schragen. De balken die de schraag dragen, moeten indien nodig verstevigd worden. Plaats het werkplatform op twee of meer schragen en zorg ervoor dat het horizontaal ligt. Gebruik op de stelling alleen planken die in goede staat zijn. Zorg ervoor dat de planken goed op elkaar aansluiten en vrij zijn van alle verontreinigingen die een val kunnen veroorzaken, zoals modder, ijzel of sneeuw. Hou het werkoppervlak vrij van afval en puin. Pas de breedte van de werkvloer op de stelling aan aan de afmetingen van de schraag (de afstand tussen de steunpunten). De werkvloer moet minstens 80 cm breed zijn. 12

13 Hou rekening met de maximaal toelaatbare belasting van de werkvloer op de stelling, zowel de belasting op de schragen als die van de gebruikte planken. Verdeel het opgeslagen materiaal gelijkmatig over de volledige lengte en breedte van de stelling. Beperk de werkvloer tot het gedeelte tussen de schragen en belast het uitkragende gedeelte niet. Keuze van de steigerplanken Omdat de vloerelementen van steigers op schragen dikwijls uit houten steigerplanken bestaan, is het belangrijk een exact idee te hebben van de draagkracht van deze steigerplanken en de maximaal aanvaardbare overspanningen. In de tabel hieronder vindt u de maximaal toelaatbare overspanning voor steigerplanken met een houtkwaliteit S10 in functie van de dikte van de planken. Maximaal toelaatbare overspanning (in meter) Dikte van de houten steigerplanken Breedte Klasse 3,0 3,5 4,0 4,5 5, ,05 1,35 1,70 2,10 2,5 1,05 1,35 1,30 1,25 1,70 1,50 1,50 2,10 1,90 1,65 2,50 2,10 1,85 1,25 1,60 2,00 2,40 2,70 1,25 1,25 1,10 1,60 1,40 1,30 2,00 1,70 1,50 2,35 1,90 1,50 2,60 2,10 1,85 1,40 1,60 2,30 2,80 3,40 1,30 1,25 1,10 1,60 1,30 1,25 2,10 1,70 1,50 2,35 1,90 1,65 2,60 2,10 1,85 Equivalente houtkwaliteiten STS DIN BS Nordic NEN S8 S10 S8 T2 B Metselwerk van middelmatige hoogte - Kaderstellingen Een ander veelgebruikt hulpmiddel voor metselwerken zijn kaderstellingen, waarmee vlot een werkvloer gebouwd kan worden op verdiepingshoogte. De geprefabriceerde kaderelementen worden verbonden door middel van kruisverbanden, die ook als windverband werken. De kaders worden (bij voorkeur) op regelbare spindels geplaatst. De meeste aandachtspunten zijn dezelfde als bij steigers op schragen: De steunpoten moeten op een voldoende draagkrachtige ondergrond rusten. Indien nodig moeten er verdeelplaten of balken gelegd worden. Als er geen degelijke verankeringen aangebracht zijn, moeten alle horizontale krachten die ingrijpen op de steiger, beperkt worden: - geen dekzeilen die veel wind kunnen vangen; - geen uitkragende consoles die dienen als inhaalplatform of om een takel aan te bevestigen. De steigerplanken moeten voldoende draagkracht hebben in functie van de belasting en de overspanning. Er moet een collectieve valbeveiliging voorzien worden (leuning met een bovenleuning, een tussenleuning en een kantplank). Gebruiksinstructies voor kaderstellingen Gebruik altijd kaders van hetzelfde type om de compatibiliteit van de verschillende elementen te waarborgen. Controleer al het materieel op zichtbare gebreken, zoals scheuren of roestvorming in de lasnaden, vervormde poten, 13

14 Plaats de kaders loodrecht ten opzichte van de muur die gemetseld moet worden en verbind ze met de nodige kruisverbanden. Zorg ervoor dat de verschillende kaders op dezelfde hoogte staan, zodat de werkvloer horizontaal ligt en de steiger verticaal staat. Let erop dat de steunelementen een goed contact hebben met de grond. Voorzie bij een opstelling op losse grond een degelijk steunvlak, zoals een gordingbalk. Plaats kaderstellingen niet op gestapelde stenen of op blokken. Respecteer de richtlijnen van de producent in verband met de toegestane hoogte en de maximaal toelaatbare belasting, zowel de belasting op de kaders als die van de gebruikte planken. Gebruik voor de stelling alleen planken die in goede staat zijn. Zorg ervoor dat de planken goed op elkaar aansluiten en vrij zijn van alle verontreinigingen die een val kunnen veroorzaken, zoals modder, ijzel of sneeuw. Hou het werkoppervlak vrij van afval en puin. Pas de breedte van de werkvloer op de stelling aan aan de afmetingen van de kaders. De werkvloer moet minstens 80 cm breed zijn. Verdeel het opgeslagen materiaal gelijkmatig over de volledige lengte en breedte van de stelling. Opmerking: gebruik van een steiger als valbeveiliging Aangezien kaderstellingen meestal gebruikt worden om werken uit te voeren op een hoogte van meer dan 2 meter, wordt uiteraard ook de nodige bescherming aangebracht om een val van personen te vermijden. Het is dus aanbevolen om: een voldoende brede steiger te voorzien, waardoor de stabiliteit verbetert; een leuning aan te brengen op het werkplatform om een val te vermijden. Als het werkplatform van de steiger aansluit op reeds uitgevoerde vloeren of dakplaten, kan de steiger ook beschouwd worden als een randbeveiliging, op voorwaarde dat hij breed genoeg is en voorzien is van de verplichte leuningen. Een kaderstelling mag nooit gebruikt worden als randbeveiliging bij werken op hellende daken. Metselwerk van grote hoogte - Multidirectionele steigers Voor metselwerken op grotere hoogte zijn gevelsteigers het meest aangewezen. Hierbij worden voornamelijk twee systemen gebruikt waarbij de steigers worden opgebouwd met: buizen en koppelingen; buizen die voorzien zijn van rozetten en vergrendelingswiggen. Het ontwerp en de stabiliteitsberekening van dergelijke steigers is specialistenwerk. Daarom is het zeer belangrijk om de instructies van de constructeur van de steiger, die ook instaat voor de montage, te respecteren. Bij deze instructies horen ook de aanduidingen van de klasse van de steiger, met andere woorden: de toelaatbare belastingen. Bij het gebruik moet hier rekening mee gehouden worden. Voor verdere informatie kunnen we verwijzen naar NAVB dossier 125: Arbeidsmiddelen voor het uitvoeren van werken op hoogte. 14

15 Plaatsen van vloersystemen met balken en potten Bij kleinere bouwwerken en zeker bij renovatiewerken wordt het systeem van bruggen en potten vaak gebruikt om dragende vloeren te realiseren. Bij renovatiewerken is het niet altijd mogelijk om de balken met een kraan te plaatsen en worden ze met de hand geplaatst, dikwijls vanaf een ladder. Hierbij mag niet uit het oog verloren worden dat deze balken bijna altijd te zwaar zijn om vanaf een ladder geplaatst te worden. Er kan dan ook beter een schraagstelling of een ander type steiger gebruikt worden. Bij het plaatsen van de potten worden de geplaatste potten als werkvloer gebruikt. Hierbij is het belangrijk dat de balken degelijk geschoord zijn voor ze belast worden. Er mag dus nooit op ongeschoorde balken gelopen worden. Controleer ook altijd in de specificaties van de leverancier: wat de toe te passen werkinstructies zijn; wat de maximaal toegelaten overspanningen zijn zonder onderschoring; welke tegenzeeg de balken moeten krijgen. Zorg er altijd voor dat de balken stabiel liggen voor de potten geplaatst worden. Wand- en vloeropeningen Bij de uitvoering van hun werk worden metselaars regelmatig geconfronteerd met andere situaties waar het risico op een val bestaat, namelijk aan de openingen die in de vloeren worden gelaten voor de trap, de liftkoker, leidingkokers, vides, gaanderijen, Ook hier moet de nodige valbescherming voorzien worden. De voor de hand liggende preventiemaatregelen zijn: de opening afdekken met een stevig materiaal; de opening afzetten met een deugdelijke afzetting; een opvangvloer, luifel of vangnet voorzien. Als een (collectieve) afscherming niet mogelijk is, moet een individuele beveiliging overwogen worden. Bij werken op schraagstellingen mag ook niet uit het oog verloren worden dat de gebruiker zich op een hoger niveau bevindt en dat de leuningen die in de vensteropeningen zijn geplaatst of de vensterbanken die normaal voldoende hoog zijn, in deze omstandigheden niet meer voldoen als valbeveiliging. Voorbeelden van een afscherming van openingen in vloeren Voorbeelden van een afscherming van een liftkoker 15

16 Betonwerken Inleiding Om betonnen constructies uit te voeren moet een bekisting gemaakt worden waarin eerst het wapeningsijzer geplaatst wordt en die daarna met beton opgevuld wordt. Bij elk van deze activiteiten moet regelmatig op een bepaalde hoogte gewerkt worden. Bovendien is het werk zeer verscheiden, verschilt het van werf tot werf en gebeurt het niet altijd in de meest gunstige weersomstandigheden. Zowel bekisters, ijzervlechters als betonneerders moeten soms heksentoeren uithalen om hun werk te kunnen uitvoeren en nemen hierbij wel eens onverantwoorde risico s. Wat meer overleg en voorbereiding volstaan nochtans om veel van die gevaarlijke situaties te vermijden en de uitvoering van hun werk veel veiliger te maken. Slechte voorbeelden Voorbeelden van prefab 16 Verticale bekisting en wapening voor wanden en kolommen - Risicoanalyse en preventiemaatregelen Ontwerp Tijdens de ontwerpfase moet nagedacht worden over de beste manier om de betonnen constructie uit te voeren. Alle mogelijke alternatieven verdienen de nodige aandacht. Zo kan er rekening gehouden worden met: de keuze tussen het gebruik van geprefabriceerde elementen of de realisatie met ter plaatse gestort beton: - Als kolommen en wanden als geprefabriceerde elementen aangemaakt worden in een fabriek, wordt veel bekistingswerk vermeden dat anders op de werf en in slechte klimatologische omstandigheden uitgevoerd moet worden. - Als kolommen horizontaal geprefabriceerd worden op de bouwplaats, wordt het werken op hoogte beperkt en kan het gevaarlijke gebruik van ladders vermeden worden. - Als kelderwanden uitgevoerd worden met dubbelwandige, geprefabriceerde elementen, hoeven geen ladders opgesteld te worden in uitgravingen en op slechte ondergronden. In deze geprefabriceerde elementen kunnen ook de nodige uitsparingen voorzien worden voor de doorvoer van leidingen en dergelijke. Het is niet altijd eenvoudig om deze uitsparingen te bekisten en de wapeningen ter hoogte van deze openingen aan te passen vanaf een ladder op de bouwplaats. - Door een goede keuze van de maatvoering, de vorm en het aantal te verwezenlijken elementen kan prefabricatie ook zeer rendabel zijn. het gebruik van een systeembekisting of van geprefabriceerde verloren bekistingen: - Door een goede maatvoering wordt het gebruik van een systeembekisting niet uitgesloten. - Door bekistingsmaterieel met geïntegreerde veiligheidsvoorzieningen, zoals een werkplatform met leuningen en een toegangsladder, in te zetten, kan het valgevaar ook sterk beperkt worden. - Door het gebruik van standaardmaten bij appartementsbouw of sociale huisvesting en door het repetitieve karakter kunnen tunnelbekistingen toegepast worden, waardoor niet alleen de bekistingskosten sterk verminderd worden, maar waardoor ook een deel van het bekistingswerk, dat anders in minder veilige omstandigheden uitgevoerd moet worden, vermeden wordt. - Er kunnen ook ronde kolommen met een verloren bekisting uitgevoerd worden. - Ook het gebruik van verloren randbekistingen is een mogelijkheid. het gebruik van gelaste netten of vooraf bereide wapeningskorven. Als na de risicoanalyse tijdens de ontwerpfase blijkt dat er nog steeds ter plaatse bekist, ijzer geplaatst en beton gestort moet worden, moet via een risicoanalyse van de verwezenlijking nagegaan worden hoe deze werkzaamheden veilig uitgevoerd kunnen worden.

17 Verwezenlijking De veiligheidsvoorzieningen maken integraal deel uit van het bekisten, ijzervlechten en betonneren. Zorg er altijd voor: dat de werkplek voorzien is van de nodige beveiliging; dat er voldoende verlichting aanwezig is (zeker s winters); dat de kabels van de verlichting en de trilnaalden de werkzaamheden niet hinderen en dat ze veilig vastgemaakt zijn; dat alle bevestigingen en ankeringen voor toekomstige voorzieningen goed zijn aangebracht. Gebruik van ladders bij de bekisting en wapening van kolommen en wanden In de praktijk stellen we vast dat er op bouwplaatsen zeer vaak ladders worden gebruikt bij het uitvoeren van de verticale bekistingen en wapeningen voor wanden en kolommen. Door de tijdsdruk worden geen steigers opgebouwd en moet de bekister de bekisting in elkaar timmeren, de planken vasthouden, vanaf de ladder, terwijl de ijzervlechter het ijzer moet vasthouden of vastbinden vanaf de ladder. Hierbij worden vaak de primaire veiligheidsinstructies voor de opstelling en het gebruik van ladders overtreden. Bij het beklimmen van een ladder moet de driepuntsmethode gebruikt worden. Dit wil zeggen dat de beide handen vrij moeten zijn en dat er dus geen materiaal langs de ladder naar omhoog gedragen mag worden. Ook tijdens het uitvoeren van werken vanaf de ladder moet de werknemer voldoende steun en evenwicht hebben en moet de uitoefening van horizontale krachten beperkt worden. Voor het uitvoeren van werken vanaf een ladder gelden de volgende richtlijnen: Plaatsing van de ladder Gebruik van ladders Beperkt risico Belangrijk risico Hoog risico Stahoogte boven vloerniveau < 5 m 5 tot 7,5 m > 7,5 m Effectieve werktijd op een < 2 uur 2 tot 4 uur > 4 uur ladder Krachtuitoefening tijdens de < 50 N (5 kg) 50 tot 100 N (5 tot 10 kg) > 100 N (10 kg) uitvoering van het werk Reikwijdte voor de uitvoering van het werk < 1 armlengte > 1 armlengte Beperkt risico: dit is een aanvaardbaar risico. Belangrijk risico: hiervoor moet de werkwijze, de werkmethode of de organisatie geëvalueerd worden en moeten bijkomende preventiemaatregelen uitgewerkt worden. Hoog risico: het is nodig dat een andere werkmethode of organisatie wordt toegepast. Hieruit blijkt duidelijk dat het manipuleren van bekistingsplaten, balken en zelfs planken vanaf een ladder als een gevaarlijke, risicovolle activiteit beoordeeld moet worden, zowel omwille van het gewicht als omwille van de reikwijdte. Hetzelfde geldt voor ijzervlechters en het manipuleren van betonijzers. Bovendien is de plaatsing van de ladder zelf niet altijd even stabiel. Noch de grond, noch de bekisting of het ijzervlechtwerk, noch de gedeeltelijk opgebouwde bekisting verzekeren een voldoende betrouwbaar en stevig steunvlak om de ladder veilig op te stellen. Er zijn dus aangepaste preventiemaatregelen of werkmethodes nodig. Als alternatief voor de ladder kan gewerkt worden vanaf een rolsteiger, een schraagsteiger of een metselstelling. De potentiële risico s kunnen nog verder beperkt worden door: gebruik te maken van systeembekistingen of geprefabriceerde (verloren) bekistingen; verloren randbekistingen te gebruiken om de druklagen op welfsels of op breedplaten te betonneren; geprefabriceerde wapeningskooien te gebruiken voor balken en kolommen; met geprefabriceerde betonelementen te werken, zodat de betonelementen niet ter plaatse bekist, gewapend en gebetonneerd moeten worden. Door een beter doordacht ontwerp kan ook een duurzamere constructie gerealiseerd worden die een grotere flexibiliteit heeft voor latere verbouwingen of voor de volledige ontmanteling. Het gebruik van herbruikbare geprefabriceerde balken, kolommen, vloerplaten, gevelelementen, enz. is hier een mooi voorbeeld van. Geprefabriceerde wapeningskooien 17

18 Aanbevelingen bij het gebruik van ladders voor het bekisten van wanden en kolommen Zorg voor een degelijke ondergrond voor de ladder, zodat ze niet kan wegzakken of wegschuiven. Zorg ook bovenaan de ladder voor een degelijke steun voor de beide ladderbomen. Vermijd dat de ladder maar op één boom of op de sporten rust. Bevestig indien nodig een dwarsplank bovenaan de ladder, zodat ze tegen meerdere wapeningen steunt en stabieler staat. Plaats een ladder nooit tegen wapeningen met een kleine diameter of onvoldoende gebonden wapeningen. Draag geen bekistingmaterialen of zware wapeningen naar boven via de ladder. Werk altijd binnen handbereik en oefen geen grote zijwaartse krachten uit op de ladder, want anders kan ze kantelen. Klim nooit naar boven via de wapeningen. Gebruik van ladders bij het betonneren? Bij het uitvoeren van werkzaamheden vanaf een ladder kan het evenwicht van een werknemer of van de ladder in gevaar komen: Om een betonneerbak te geleiden heeft een werknemer zijn beide handen en een stevige standplaats nodig, zeker als er wat wind is. Ook moet hij indien nodig een stapje opzij kunnen zetten om een zwiepende betonneerbak te ontwijken. Om de trilnaald naar boven te trekken en te manipuleren moet de werknemer ook stevig staan. De elektrische voedingskabel kan personen hinderen bij het beklimmen of afdalen van de ladder. Hij moet vastgemaakt worden op een veilige plaats waar hij de werkzaamheden niet hindert. Kleding kan blijven haken achter uitsteeksels, zoals centerpennen, doorvoerwapeningen, onderdelen van de bekisting, wapeningen, Door al deze risico s moet het gebruik van ladders om te betonneren niet alleen sterk afgeraden, maar eigenlijk volledig verboden worden. Bekisting met loopplatform en leuning Er zijn bekistingen met geïntegreerde leuningen en een werkplatform beschikbaar voor het bekisten van zowel kolommen als wanden. Met deze bekistingen is het niet alleen mogelijk om op een veilige manier te bekisten, maar vooral om op een veilige manier te betonneren. De werkvloer blijft altijd beschikbaar om te betonneren. Een bekistingssysteem met een voorgemonteerde, geïntegreerde valbeveiliging moet aan een aantal criteria voldoen: Het moet uit zo weinig mogelijk verschillende elementen opgebouwd zijn, zodat het monteerwerk op grote hoogte beperkt kan worden. Het moet passtukken bevatten voor het maken van de hoeken. Het moet beschikbaar zijn in groottes die geplaatst en gedemonteerd kunnen worden met behulp van een kraan. Het moet geïntegreerde leuningen bevatten die opgebouwd zijn uit twee leuningplanken en een plint. Het moet geschikt zijn als valbescherming bij dakwerken, ook voor schuine daken. Het moet werkplatforms bevatten met een voldoende grote toelaatbare nuttige belasting. Gebruik van een betonneerbak met werkplatform voor het betonneren van wanden en kolommen Dit thema wordt besproken in NAVB dossier 125. Horizontale bekisting en wapening van vloeren en dakplaten - Risicoanalyse Bij het uitvoeren van vloeren en dakplaten in beton moet een horizontaal draagvlak gemaakt worden waarop de wapening geplaatst wordt en waarop het beton gestort zal worden. Om deze werkzaamheden in veilige omstandigheden te kunnen uitvoeren moet een risicoanalyse uitgevoerd worden die rekening houdt met de situatie ter plaatse. In deze risicoanalyse mag zeker de uitvoering van de randbekisting niet vergeten worden. Alternatieve oplossingen met bijvoorbeeld breedplaten worden in het volgende hoofdstuk beschreven. Enkele aandachtspunten die opgenomen kunnen worden in de risicoanalyse bij ter plaatse bekiste vloeren: de kwaliteit van de ondergrond die de ondersteuningsconstructie draagt; het gebruik van stutten, kaderstellingen, multidirectionele steigerconstructies voor de ondersteuningsconstructie; 18

19 de keuze van de horizontale dragers (balken of zelfdragende bekistingselementen); de keuze van het materiaal voor de horizontale bekisting in functie van de gestelde eisen voor de afwerking (planken, betonplexplaten, kunststofplaten, ); de mogelijkheden om deze bekisting na het uitharden van het beton zonder beschadigingen en op een veilige manier te recupereren en te hergebruiken; het gewicht en de grootte van de afzonderlijke elementen, zowel voor het transport als voor de montage van de bekisting en de demontage bij het ontkisten; de beschikbaarheid en de toegankelijkheid van de hijswerktuigen (torenkraan, mobiele kraan, ), zowel voor de montage als de demontage; de dikte van de vloer die gebetonneerd moet worden en de toelaatbare belasting op de bekistingspanelen. Er zijn bekistingssystemen op de markt die aangepast zijn voor specifieke uitvoeringen: horizontale systeembekistingen; tafelbekistingen; bekistingen met hydraulische hefsystemen; tunnelbekistingen; bekistingen met een geïntegreerd werkplatform; glijbekistingen en kruipbekistingen. 1 Betonnen draagvloer 2 Afstandshouder 3 Bekisting 4 Ankerbout 5 Tijdelijke leuning 6 Druklaag(beton) 7 Randprofiel 8 Dekvloer 9 Tegelvoer 10 Definitieve leuning 1 Betonnen draagmuur 2 Console met leuningsteunen 3 Ankerbout 4 Bekistingsplaat 5 Te betonneren vloer 6 Regelbare oversteek Opmerking : het aantal consoles moet bepaald worden in functie van de oversteek Console met regelbare oversteek voor het bekisten van een vloerplaat 1 Bekisting 2 Console met leuningen 3 Werkplatform 4 Centerpen 5 Beton 1 Bekisting 2 Console met leuningen 3 Werkplatform 4 Centerpen 5 Beton Bekisting met geïntegreerde console. Deze kan op het niveau van de vloer geplaatst worden of ongeveer 1 m lager, zodat de bekisting dienst doet als borstwering. Leuningklem voor leuning klasse A, Draaibaar over 90 voor horizontale of verticale klemming 1 Leuninghouder 2 Betonelement 3 Klemschroef Klem met leuninghouder, kan in 2 posities gebruikt worden: voor horizontale of verticale klemming 19

20 Console met ophanghaak: kan aan een dubbele breedplaatwand opgehangen worden Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen Voorbeeld van prefab realisaties Voorbeelden van geïntegreerde leuninghouders 20 Inleiding De veiligheidsrisico s en -maatregelen verschillen in functie van het bouwsysteem dat de ontwerper en/of aannemer geselecteerd heeft op basis van de gewenste prestaties, de uitvoeringstijd en de kosten. Door de betonconstructie met geprefabriceerde betonelementen uit te voeren wordt een deel van het werk dat op de bouwplaats in minder goed gecontroleerde omstandigheden uitgevoerd zou moeten worden, overgeheveld naar de fabriek, waar de omstandigheden beter beheerd en beheerst kunnen worden. Dit is zowel gunstig voor de kwaliteit van de constructie als voor de veiligheid en het welzijn van de werknemers. Door geprefabriceerde betonelementen te gebruiken kunnen dus een aantal gevaarlijke handelingen op de bouwplaats vermeden of beperkt worden. Geprefabriceerde elementen plaatsen houdt echter ook risico s in. De aandachtspunten met betrekking tot het hijsen van lasten en het gevaar van vallende voorwerpen werden al beschreven in andere publicaties. Bij de analyse van de risico s van werken op hoogte kan een onderscheid gemaakt worden tussen verschillende typische toepassingen van geprefabriceerde elementen: kolommen en balken voor de draagstructuur van industriële gebouwen; betonwelfsels, breedplaten en vloerelementen; wanden, gevelelementen, Er zal dan ook een duidelijk verschil zijn tussen deze toepassingen wat betreft: de werkwijze voor de plaatsing; de keuze van de arbeidsmiddelen; de keuze van de middelen voor valpreventie of valbescherming. Risicoanalyse tijdens het ontwerp Integratie van veilig heidsvoorzieningen bij de productie Veel risico s kunnen vermeden worden door er al in de ontwerpfase rekening mee te houden. Het gebeurt immers nog te vaak dat de collectieve valbeveiliging pas geplaatst wordt wanneer de gevaarlijkste werkzaamheden al achter de rug zijn. Zo worden leuningen dikwijls pas geplaatst nadat de vloerelementen geplaatst zijn en de druklaag gestort is, terwijl het grootste valgevaar precies optreedt bij de plaatsing van de vloerelementen, de plaatsing van de randbekisting en het betonneren. Door gaten te voorzien voor de bevestiging van leuninghouders kunnen de leuningen snel en veilig geplaatst worden. Tijdens de productie kunnen de nodige veiligheidsvoorzieningen, zoals schroefhulzen, ingestorte buizen of uitsparingen, al geïntegreerd worden in de geprefabriceerde betonelementen. Deze hulpmiddelen zorgen ervoor dat de geprefabriceerde ele menten veiliger gemanipuleerd kunnen worden en dienen voor de tijdelijke bevestiging van de schoren, randbeveiligingen, consoles voor werkplatforms, enz. Achteraf kunnen ze ook gebruikt worden om de nodige ankerpunten voor de valbeveiliging te realiseren bij onderhoudswerken aan de constructie.