Aanpak Normoverschrijdingen. 14 februari 2017 M. Schoenmakers

Transcriptie

1 Aanpak Normoverschrijdingen 14 februari 2017 M. Schoenmakers

2 Inhoudsopgave Inleiding 2 1. Projectdoelstelling Aanleiding Probleemstelling Doelstelling 3 2. Uitvoering Organisatie Doorlooptijd Methode Fase Fase Fase Bevindingen Inzicht in verschillende regio s en mogelijkheden Kennis over voorkomende probleemstoffen en milieunormen Onderzoek financiële consequenties zuiveringspercentage Rekenhulp te zuiveren afvalwater Intensief ondersteunde collectieven/projecten in de regio Limburg AWZI Nieuwe Waterweg Afvalwatersysteem Bommelerwaard Berlikum Project gietwater NOP AquaReUse in Bleiswijk Eindresultaat Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 14 Bijlagen 15 Bijlage 1: Implementatieplan zuiveringstechnieken 16 Bijlage 2: Afsprakenkader emissies en glastuinbouw 22 Bijlage 3: Probleemstoffen in de glastuinbouw 31 Bijlage 4: Persebericht Klazienaveen 33 Bijlage 5: Rekentool 34 Bijlage 6: Regio Limburg 41 Bijlage 7: Quickscan 44 Bijlage 8: Centrale Waterzuivering AWZI Nieuwe Waterweg 46 Bijlage 9: Flyer Bommelerwaard 48 Bijlage 10: Betaalbaarheid zuivering lozingswater glastuinbouw (Separaat rapport) 1

3 Inleiding Voor het bestaansrecht van de sector is het noodzakelijk te verduurzamen. De waterkwaliteit van het oppervlaktewater moet worden verbeterd. Het verminderen van normoverschrijdingen van gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater is een uitdaging voor elke ondernemer en is een doelstelling van het Platform Duurzame Glastuinbouw. Ondernemers zijn gebaat bij een objectieve benadering van deze materie en een objectief vergelijk van mogelijkheden die door, vaak private partijen, worden ontwikkeld. Dit project is geïnitieerd op het moment dat de eerste zuiveringstechnieken waren onderzocht voor de individuele toepassing. Op dat moment was nog onduidelijk hoe en wanneer deze technieken als wettelijk voorschrift zouden worden opgenomen in de wetgeving. De sector, evenals een aantal andere partijen binnen het Platform Duurzame Glastuinbouw, was van mening dat niet voor elk bedrijf een individuele zuivering de meest optimale oplossing zou kunnen zijn. Gebiedsgerichte projecten, waarbij de waterketen op bedrijfs- en/of gebiedsniveau wordt gesloten, zouden eveneens een oplossing kunnen zijn om de waterkwaliteit in oppervlaktewater te verbeteren. Daarnaast zou het tevens efficiënter en effectiever kunnen zijn voor de bedrijven om een collectieve zuivering te realiseren. In bepaalde regio s kan tevens gewerkt worden aan afsprakenkaders voor het gebruik van osmosewater om de beschikking over goed gietwater te behouden. De ontwikkeling van gebiedsgerichte en collectieve oplossingen dreigde in de loop van 2014 te stagneren, mede door de mindere bedrijfseconomische perspectieven van de individuele bedrijven en de ingewikkelde problematiek. Collectieve voorzieningen waren geen standaard in de glastuinbouw. Daar waar ondernemers al wel interesse hadden in een collectieve oplossing, stuitte men op procesmatige en technische kennishiaten. Het was voor bedrijven onduidelijk welke stappen het beste ondernomen konden worden. Dit project zorgt voor duidelijkheid en concrete invulling van de vragen van ondernemers. Met dit project is een ontwikkeling op gang gekomen om gebiedsgericht de waterkwaliteit te verbeteren en collectief tot oplossingen te komen om de emissie van met name gewasbeschermingsmiddelen naar oppervlaktewater te beperken. Daarnaast is in dit project aandacht geweest voor het bedrijfseconomische perspectief van de glastuinbouwbedrijven, welke te maken krijgen met de verplichting bepaalde afvalwaterstromen te zuiveren. Deze constructieve aanpak was noodzakelijk om de sector te ondersteunen bij de emissiebeperking en verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater, wat tevens noodzakelijk is voor behoud van het middelenpakket wat momenteel volgens ondernemers al te beperkt is. Verdere afname van het middelenpakket of verdere beperkingen betekent een bedreiging voor het voortbestaan van de sector. 2

4 1. Projectdoelstelling In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de aanleiding om dit project te starten, de probleemstelling alsmede de doelstelling van het project. 1.1 Aanleiding De kwaliteit van het oppervlaktewater voldoet in de concentratiegebieden voor glastuinbouw nog niet aan normen van o.a. de Europese Kaderrichtlijn Water. Dit project is opgestart in In dat jaar waren de betreffende ministeries (I&M en EZ) voornemens de milieuwetgeving aan te passen. Gesproken werd over de verplichting het afvalwater voor lozing op riolering of oppervlaktewater te zuiveren. Waar eerst met name onderzoek is uitgevoerd naar individuele technieken, werd voor aanvang van dit project duidelijk dat er ook reële mogelijkheden en kansen waren voor regionale en gebiedsoplossingen. 1.2 Probleemstelling Een groeiend aantal regio s wilde aan de slag met het uitwerken en implementeren van concrete oplossingen om met name de normoverschrijdingen van gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater terug te dringen conform de doelstelling van de tweede nota duurzame gewasbescherming. Het betrof echter een complexe materie, waarbij rekening gehouden moest worden met de aanwezige regionale factoren en afstemming nodig was met de lokale overheden. Door de complexiteit van de materie en de uitdagende economische situatie in de sector stagneerde deze ontwikkeling. De ondernemers dreigden af te haken. Hiermee zagen de diverse partijen uit het Platform Duurzame Glastuinbouw een ontwikkeling stagneren welke juist voor zowel de sector als publieke partijen zoveel meerwaarde zou kunnen betekenen. Immers afhankelijk van de lokale en regionale omstandigheden was het idee dat een gebieds- en/of collectieve oplossing zowel technisch, bedrijfseconomisch als praktisch efficiënter en effectiever zou kunnen zijn. Vanuit de regio s was niet duidelijk hoe een en ander moest worden opgepakt, waardoor de ontwikkeling stagneerde. Onduidelijk was welke stappen moesten worden gezet om te komen tot de juiste hoeveelheid waterstromen, welke methoden toegepast konden worden en welke zuiveringstechnieken kansrijk waren. Daarnaast was onduidelijk hoe een en ander wettelijk moest worden vastgelegd en/of overlegd met het bevoegd gezag. Diverse onderzoeken waren gestart, maar de onderlinge wisselwerking kwam niet op gang en voor andere regio s stagneerde de ontwikkeling. 1.3 Doelstelling De doelstelling van dit project was het bevorderen van de toepassing van gebiedsgerichte oplossingen dan wel collectieve zuivering voor gewasbeschermingsmiddelen (en zo mogelijk ook nutriënten) om de glastuinbouw op een efficiënte manier verder te verduurzamen. Aan het einde van het project is er duidelijkheid over; - de mogelijkheden van collectieve zuivering en gebiedsgerichte aanpak; - welke initiatieven perspectiefvol zijn voor de glastuinbouw; - of er in meerdere regio s concrete uitvoeringsplannen voor het toepassen van collectieve zuivering van restwater van de glastuinbouw zijn en zijn daartoe bij voorkeur overeenkomsten gesloten met de lokale overheden (gemeenten en waterschappen). 3

5 2. Uitvoering In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de uitvoering van het onderzoek. Hier wordt de organisatie en de werkwijze beschreven. Kort zal tevens per uitgevoerde fase de geleverde output worden benoemd. 2.1 Organisatie Het project werd uitgevoerd onder de aansturing van LTO Glaskracht Nederland. Diverse partijen hebben hier (in de diverse deelprojecten) een bijdrage aan geleverd. Over de uitvoering van het project heeft overleg plaatsgevonden met de verschillende projectpartners, ondernemers in de regio en met de Ondernemersklankbordgroep Water. Tevens is regelmatig de voortgang van het proces besproken met het bestuur van LTO Glaskracht Nederland. 2.2 Doorlooptijd Het project startte in november 2014 en eindigde in december Methode Bij de aanvang van het project is een inventarisatielijst opgesteld, om inzichtelijk te krijgen in welke regio s de toepassing van gebiedsgerichte oplossingen en/of een collectieve zuivering haalbaar en zinvol zou kunnen zijn. De concretere uitvoering is primair in de regio s zelf opgepakt. Hierbij heeft dit project een belangrijke impuls geleverd bij het tot stand komen van samenwerkingsverbanden en collectieven. Tevens heeft het daar waar nodig ondersteuning geleverd aan lopende projecten en/of startende collectieven. Binnen dit project is gewerkt aan: - Samenwerkingsverbanden initiëren en waar nodig ondersteunen. Samen brengen van relevante partijen (waterschappen, gemeentes, tuinders) ter bevordering van de toepassing van collectieve zuivering. - Ondernemers infomeren over de problematiek en de mogelijke oplossingsrichtingen. Stimuleren en ondersteunen in het onderzoeken van mogelijke collectieven. - Inzichtelijk maken van welke stappen moeten worden gezet om te komen tot de juiste hoeveelheid waterstromen om te komen tot een businessplan - Informatie uitwisseling tussen de diverse projecten; procesmatig maar ook over welke zuiveringstechnieken kans rijk zijn. Dit om te komen tot een kansrijk businessplan. - Gewerkt en inzicht verstrekt over de juridische haken en ogen met betrekking tot de collectieve voorzieningen om te komen tot een effectief businessplan. Het project is globaal onder te verdelen in een drietal fases. Elke regio heeft het traject doorlopen binnen een andere tijdsduur, waardoor de fases elkaar niet hebben opgevolgd maar deels naast elkaar liepen. We onderscheiden de volgende fases binnen dit project: - Fase 1: inventariseren van lopende samenwerkingsverbanden in de regio s, initiëren samenwerkingsverbanden en voorbereiden van collectieve afsprakenkaders - Fase 2: het stimuleren en ondersteunen van collectieven - Fase 3: het stimuleren en ondersteunen bij het opstellen van businessplannen door de collectieven Fase 1 Fase 1 was de voorbereidende fase, met als nevendoel het komen tot een plan in welke regio s collectieven effectief en efficiënt zouden kunnen zijn. We zijn gestart met het in- 4

6 ventariseren van de regio s en voorbereiden van collectieve afsprakenkaders. Binnen de verschillende regio s is geïnventariseerd welke samenwerkingsverbanden en/of gezamenlijke projecten er al liepen. In deze fase is gewerkt aan de beschikbare kennis over de probleemstoffen welke in het oppervlaktewater gevonden worden en de bijbehorende waterkwaliteitsnormen. Deze kennis was noodzakelijk om meer zicht te krijgen op de prioriteit binnen de regio s. Tevens is deze kennis gebruikt voor bijeenkomsten genoemd in fase 2. Output van deze fase: implementatieplan zuiveringstechnieken en diverse (startende dan wel afgeronde) collectieve afsprakenkaders, overzicht probleemstoffen en normen Fase 2 In deze tweede fase zijn daar waar nodig bijeenkomsten georganiseerd met waterschappen, telers, gemeenten en andere partijen ten behoeve van het verkrijgen van inzicht en de ontwikkeling van collectieven. De regio s zijn geholpen met de inventarisatie van de regionale/lokale factoren. In deze fase zijn nieuwe initiatieven gestimuleerd en daarnaast zijn initiatieven om tot collectieven te komen ondersteund. Deze collectieven hadden tot eind 2015 om zich aan te melden bij het bevoegd gezag. In verschillende regio s zijn bijeenkomsten georganiseerd met waterschappen, telers en gemeenten ten behoeve van inzicht in en ontwikkeling van collectieve zuiveringstechnieken. Bijvoorbeeld door waterkwaliteit cijfers van handhavers te bespreken met ondernemers ten behoeve van kennis & verbetering. In de regio zijn activiteiten uitgevoerd (overleg/bijeenkomsten/communicatie) waarbij positieve resultaten zijn behaald ten aanzien van emissiebeperking o.a. door samenwerking van handhavers en tuinders op gebied van gebiedsmonitoring en metingen in specifieke watergangen. In deze fase zijn een aantal regio s intensief gevolgd om de juiste technieken voor de verschillende regio s te kunnen selecteren, maar vooral ook om te zorgen dat de ontwikkeling niet zou stagneren. Hierbij zijn initiatieven gevolgd op het gebied van gebiedsgerichte aanpak en op het gebied van collectieve zuivering, op verschillende ontwikkelniveaus, in regio s zoals Bleiswijk (Aquareuse), Dinteloord (Nieuw-Prinsenland), Klazienaveen, Delfland (AWZI Nieuwe Waterweg), Vierpolders, Limburg, Bommelerwaard De verschillende zuiveringstechnieken zijn niet binnen dit project specifiek op een rij gezet. Dit omdat dit gebeurt in een ander project (toepassing lozingswater in de glastuinbouw) maar vooral omdat in de loop van het project duidelijk werd dat de zuiveringstechnieken zouden worden goedgekeurd door de BZG. Betrokkenheid vanuit de sector met BZG was gewaarborgd. De kennis welke hier is opgedaan is gebruikt bij het tot stand komen van het werken met de BZG. Bij het formeren van collectieven en in andere regio s bij het opstellen van het businessplan bleken de regio s kennis te missen met betrekking tot het inzichtelijk krijgen van de kwantitatieve waterstroom welke door het collectief gezuiverd zou moeten worden. Veel aandacht is er in deze fase dan ook gegaan naar het bijdragen aan het vergroten van inzicht in (zichtbare en onzichtbare) waterstromen en kennis vergaren en verspreiden ter bevordering van het toepassen van zuiveringsmethodieken. Binnen de uitvoering van dit project is gewerkt aan een tool om de waterstromen voor individuele bedrijven maar ook voor collectieven inzichtelijk te maken. Door toepassing van de tool kreeg de individuele teler ook zicht op de mogelijkheden de waterstromen op het bedrijf meer te sluiten en de afvalwaterstroom verder te beperken. In een aantal gevallen was het nodig eerst de afvalwaterstroom te beperken om tot een effectieve en bedrijfseconomisch interessante oplossing voor de zuivering te komen 5

7 Gedurende de looptijd van het project, in 2015, dreigden aangepaste zuiveringseisen. Er kwam vanuit de sector vraag naar de betaalbaarheid van deze aangepaste eisen. Binnen de uitvoering van dit project is dit nader onderzocht. Hier is uitdrukkelijk voor gekozen omdat de betaalbaarheid van grote invloed is op de mogelijkheid en het ontstaan van collectieven. Immers veel initiatieven (en technieken) waren reeds uitgegaan van de eerder geformuleerde eisen. Output van deze fase: - diverse bijeenkomsten voor ondernemers - kennisuitwisseling projecten - tool om waterstromen te kwantificeren - rapport betaalbaarheid zuiveringstechnieken bij aangescherpte eisen - eind 2015 hebben vanuit alle regio s kansrijke collectieven zich aangemeld bij het bevoegd gezag Fase 3 Deze fase is van start gegaan nadat de collectieven waren aangemeld bij het bevoegd gezag. Deze collectieven hadden een jaar de tijd om een businessplan in te dienen bij het bevoegd gezag. Binnen het project is kennis hierover ontwikkeld (in een aantal prioritaire regio s), zijn collectieven hierin ondersteund en is zorg gedragen dat deze fase niet stagneerde. Immers wanneer er 31 december 2016 geen businessplan zou zijn ingediend, zou het collectief in de betreffende regio geen kans van slagen meer hebben binnen de regelgeving zoals deze heden is voorzien. Output van deze fase: businessplannen zijn ingediend bij het bevoegd gezag. 6

8 3. Bevindingen In dit hoofdstuk volgt een uiteenzetting van de belangrijkste bevindingen en resultaten naar aanleiding van de projectuitvoering. In paragraaf 3.1 wordt ingegaan op de resultaten van met name fase 1. In paragraaf 3.2 volgt de ontwikkeling van het inzicht in de probleemstoffen en normen (fase 1). In paragraaf 3,3 wordt ingegaan op de financiële haalbaarheid van zuiveringstechnieken door het aanpassen van de eisen (fase 2), in 3.4 gaat in op het kwantificeren van de waterstromen (fase 2) en de bevindingen naar aanleiding van de gevolgde projecten worden besproken in paragraaf 3.5 (fase 2 en 3). In 3.6 wordt ingegaan op het behaalde eindresultaat. 3.1 Inzicht in verschillende regio s en mogelijkheden De algemene verwachting is dat het gericht benutten van de regionale mogelijkheden een beter effect zal opleveren m.b.t. het terugdringen van de normoverschrijdingen dan een generieke maatregel. Aangezien de waterschappen uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van het oppervlaktewater, heeft LTO Glaskracht Nederland in eerste instantie met de verschillende waterschappen contact opgenomen om te bespreken welke opties zij zien voor regionale toepassing van technische mogelijkheden. Aansluitend zijn ook de gemeenten hierbij betrokken. In bijlage 1 zijn de resultaten opgenomen. Tegelijkertijd is binnen het project (met name gedurende de eerste 1,5 jaar) inspanning verricht om contacten te leggen tussen de overheden en de telers uit de regio. In navolging van het afsprakenkader Westland/Oostland is inspanning verricht om een dergelijke samenwerking in meer regio s van de grond te krijgen. Hierdoor is bewerkstelligd dat er meer onderling begrip was over de problematiek, meer duidelijkheid kwam over kansrijke gebiedsoplossingen (al dan niet in collectieve zuiveringsprojecten) en meer bereidheid tot samenwerken. Binnen de strekking van dit project is gewerkt aan: - Uitvoering afsprakenkader Rijnland / AGV. Dit heeft geleid tot een afsprakenkader (zie bijlage 2). - De voorbereidingen voor een afsprakenkader in de Legmeerpolder zijn uiteindelijk ingehaald door de wetgeving zuiveringsplicht. Van de door de voorbereidingen ontstane positieve houding in de regio s is in 2016 gebruik gemaakt door de regio s bij de vorming van collectieven. - Overleg Waterschap Zuiderzeeland. Hierin heeft met name procesondersteuning plaatsgevonden. Naar aanleiding van dit overleg is de gebied specifiek meten thematiek, zoals deze bij het hoogheemraadschap van Delfland wordt uitgevoerd, hier overgenomen en wordt deze in 2017 verder uitgediept. De overleggen hebben tevens mede bijgedragen aan het tot stand komen van een aantal collectieven binnen dit gebied. De regio s hebben hier met eigen input uiteindelijk businessplannen ingediend bij bevoegd gezag. - Overleg Waternet AGV; Binnen deze regio zijn diverse werkbezoeken georganiseerd. Vervolgens is dit meegenomen in het afsprakenkader Rijnland/AGV. - Overleg Waterschap Hollandse Delta (nutriënten aanpak Vierpolders).Hier zijn verkennende gesprekken gevoerd en een aantal gebiedsbijeenkomsten gehouden voor de glastuinbouwondernemers. Collectieven zijn door de regio opgepakt. - Uitwerking van een uitvoeringsplan gebiedsgericht meten binnen het afsprakenkader Westland/Oostland, dit heeft uiteindelijk geleid tot een plan van aanpak welke naar verwachting in februari 2016 zal worden vastgesteld. 7

9 3.1 Kennis over voorkomende probleemstoffen en milieunormen Binnen diverse regioverbanden en in diverse bijeenkomsten kwam de vraag naar voren welke stoffen nu in het oppervlaktewater voor kwamen, wat hiervan de merknamen waren en welke waterkwaliteitsnormen hiervoor nu van toepassing zijn. Tevens bleek deze kennis noodzakelijk om prioriteiten te kunnen stellen en afwegingen te kunnen maken waar collectieven wel of minder zinvol zouden kunnen zijn om uiteindelijk de gewenste waterkwaliteit in het oppervlaktewater te bereiken. De geldende normen voor de belangrijkste stoffen/merknamen zijn inzichtelijk gemaakt in een Excel bestand. De uitwerking is te vinden in bijlage Onderzoek financiële consequenties zuiveringspercentage Gaandeweg de uitvoering van dit project kwamen vragen boven met betrekking tot de betaalbaarheid van de investeringen dit omdat de eisen met betrekking tot het zuiveringspercentage naar boven werden bijgesteld. Binnen de uitvoering van dit project heeft LEI Wageningen UR en Wageningen UR Glastuinbouw de benodigde extra investeringen voor de zuivering van afvalwater in de glastuinbouw en de betaalbaarheid van die investeringen onderzocht. Dit verzoek kwam voort uit onderhandelingen met het ministerie van I&M over het tempo van de invoering van zuiveringseisen. In eerder onderzoek, gepubliceerd in LEIrapport , werd uitgegaan van 80% zuivering in In de onderhandelingen werd aangestuurd op 95% zuivering in Hierbij was discussie over de vraag of dit gemiddeld 95% over het mandje van stoffen in standaardwater1 moet zijn, of dat het 95% per stof moest zijn. Bij toepassing van zuivering met H2O2+UV vergt de eis van 95% zuivering een grotere zuiveringscapaciteit en grotere investeringen. De vraag kwam hierdoor boven hoe de verhoging van de zuiveringseisen doorwerkt in de verhoging van de benodigde zuiveringscapaciteit en de bijbehorende investeringsbedragen. Tegelijkertijd was de vraag hoe de extra investeringen zouden doorwerken in het beslag op bedrijfssaldo, inkomen uit bedrijf en vrije investeringsruimte. De resultaten van dit projectonderdeel zijn opgenomen in separaat rapport als bijlage bij dit rapport. 3.3 Rekenhulp te zuiveren afvalwater Binnen het project is in verschillende ondernemersgroepen gewerkt aan het inzichtelijk krijgen van de waterstromen op het bedrijf. Dit was een eerste vereiste om inzichtelijk te krijgen hoeveel afvalwater uiteindelijk binnen de regio aangeboden zou worden aan de collectieve zuivering. Tevens dienden de ondernemers na te gaan in hoeverre de huidige afvalwaterstromen kunnen worden beperkt. Hoeveel water uiteindelijk gezuiverd moet worden is van belang om te kunnen bepalen of een collectieve zuivering economisch en technisch haalbaar is. Binnen het project in Limburg (zie paragraaf ) is een adviseur gevraagd om per beoogd gebiedscollectief in kaart te brengen welke kwantiteit en kwaliteit aan te zuiveren afvalwater in de tijd door de deelnemers wordt/zal worden aangeboden. Gaandeweg kwam ook vanuit andere regio s de vraag in hoeverre er niet een tool zou kunnen worden gemaakt, om voor alle ondernemers /collectieven gemakkelijker inzichtelijk te maken hoe de waterstromen lopen en welke waterstromen ook na eventuele aanpassingen nog moeten worden geloosd. Tevens was de vraag welke waterstromen dan gezuiverd zouden moeten worden en met welke waterstromen en hoeveelheden dus rekening gehouden zou moeten worden bij de bouw van een (collectieve) zuivering. Insteek was dat we een tool wilden maken die ondernemers helpt de eigen situatie correct weer te geven en dat een hulpmiddel is om van individuele gegevens naar gebiedsgegevens 8

10 te komen. Deze gegevens vormen weer de basis voor de keuze tot zuiveringsopties en uiteindelijk tot het op te leveren businessplan. Vereiste was dat aanpassingen simpel door te voeren zijn; immers maatregelen op individuele bedrijven zullen zeer zeker leiden tot wijzigingen in de totaal last aan lozingswater. De tool moest ook snel ontwikkeld worden aangezien de collectieven er binnen een paar maanden mee aan de slag moesten. De tool is getoetst in een pilotregio. Daarna is hij toegepast in verschillende andere regio s en getest op bruikbaarheid. De ondernemers en regiomedewerkers ervoeren de tool als geschikt om eenvoudig een juiste inschatting te maken van de te zuiveren afvalwaterstroom. Alsmede leidt het (al dan niet samen met de adviseur) gebruiken van de tool tot inzicht in de waterstromen, waardoor in een aantal gevallen bewerkstelligd wordt dat een lozing kan worden voorkomen. Om voor de eindgebruikers duidelijk alle beschikbare tools overzichtelijk op een rij te houden is de tool toegevoegd aan de kaswaterweter en te vinden op glastuinbouwwaterproof.nl e%5baction%5d=create&tx_kequestionnaire_questionnaire%5bcontroller%5d=result In deze online rekentool is tevens de toelichting gemakkelijk te raadplegen door pop-ups. 3.4 Overzicht lopende projecten/ collectieven in de regio s Gedurende de looptijd van het project zijn diverse projecten en initiatieven gevolgd, op verschillende ontwikkelniveau s in verschillende regio s. De lopende projecten en samenwerkingsverbanden zijn in kaart gebracht, hierbij is een verdeling gemaakt naar de verschillende waterschappen. Op deze manier is inzicht verkregen in de verschillende mogelijkheden op het gebied van collectieve zuivering. Projecten zijn gevolgd en de kennis is gedeeld in bijeenkomsten. Dit om te zorgen dat niet elk collectief opnieuw het wiel moest uitvinden. De kennis is gedeeld in bijeenkomsten en via de regiomedewerkers. Bijvoorbeeld het project in Klazienaveen is gevolgd i.v.m. de biologische zuivering (zie bijlage 4) Elke regio heeft te maken met zijn eigen lokale randvoorwaarden, waardoor vaak weer een andere techniek dan wel type collectief de mogelijke oplossing was (bijv. collectieve private zuivering of zuivering bij rioolafvalwaterzuiveringsinstallatie). 3.5 Intensief ondersteunde collectieven/projecten in de regio De resultaten zijn voor een gedeelte ook tot stand gekomen door en via de intensieve samenwerking /begeleiding in de volgende regio s: Limburg Binnen de regio Limburg heeft een intensief project plaatsgevonden. Doel van het project was de telers bewust te maken van de emissieproblematiek, kennis over te dragen en te onderzoeken in hoeverre collectieven in deze regio geformeerd zouden kunnen worden. Het project is in haar doelstellingen geslaagd op grond van navolgende resultaten: In totaal hebben ruim 160 deelnemers in 14 workshop kennis genomen van achtergronden, locatie-gerelateerde waterkwaliteitsgegevens, relevantie van emissiebeperking, regelgeving en te nemen maatregelen in het kader van de zuiveringsplicht. Op meer dan 100 bedrijfslokaties brachten ruim 80 ondernemers in 13 glastuinbouwgebieden met behulp van een door de expert ontwikkeld format (bijlage 2) de eigen bedrijfswaterstromen, technische (water)voorzieningen en restwaterlozingen in beeld. Aanvankelijk zijn 14 gebiedscollectieven (met 90 ondernemers en 120 lokaties) gevormd en aangemeld waarvan er 12 (met 76 ondernemers) op grond van analyse van 9

11 lozings- en gebiedsgegevens, doorgaan met scenario-studies voor vorming van een zuiveringscollectief. In bijlage 6 wordt nader ingegaan op de doelstellingen, de aanpak en de resultaten van dit deelproject. In een filmje over gebiedsgerichte aanpak wordt tevens ingegaan op dit deelproject : AWZI Nieuwe Waterweg (regio hoogheemraadschap van Delfland) Afgelopen jaren is er in het werkgebied van het Hoogheemraadschap van Delfland gewerkt aan de emissieloze kas. In vervolg op het regionale afsprakenkader is er gewerkt aan concrete aanpak voor de zuivering van tuinbouwwater. Binnen het project Normaanpak is een Quickscan optimale schaalniveau verwijdering gewasbeschermingsmiddelen uitgevoerd in najaar 2014/2015. Deze Quickscan (zie bijlage 7)heeft een beter inzicht opgeleverd in de daadwerkelijke lozing van tuinbouwwater, qua hoeveelheden en met name qua afwikkeling in het regionale afvalwatersysteem. Op basis van meetgegevens is een extrapolatie gemaakt over het totale afvalwatersysteem. Op die manier is input verkregen om het optimale schaalniveau van zuivering te vinden. Op basis van de resultaten uit deze Quickscan is in 2016 de vervolgstap ingezet en zijn de resultaten gebruikt als input voor collectieve waterzuiveringen. Uit de Quickscan bleek ook dat een centrale zuivering op de AWZI Nieuwe Waterweg een interessante oplossingsrichting zou kunnen zijn voor de invulling van de zuiveringsplicht conform het Hoofdlijnenakkoord waterzuivering in de glastuinbouw (d.d. oktober 2015). N.a.v. hiervan is in 2016 verder gewerkt aan de uitwerking van de centrale zuivering, allereerst door betrokkenheid van een ondernemersgroep en bijeenkomsten met ondernemers over de bevindingen uit de Quickscan (voorjaar 2016). Vervolgens is in lijn met de aanpak collectieve waterzuivering onder regie van LTO Glaskracht Nederland en met medewerking van het Hoogheemraadschap van Delfland en medefinanciering vanuit lokale afdeling LTO Glaskracht Westland, een businessplan uitgewerkt voor de AWZI Nieuwe Waterweg (zie bijlage 8). Daar zijn de technische en financiële uitgangspunten aangescherpt en omgezet in een businesscase en planning voor vervolg. Parallel daaraan zijn onder leiding van het Hoogheemraadschap van Delfland i.s.m. LTO Glaskracht Nederland de juridische en beleidsmatige vraagstukken uitgewerkt tot concrete oplossingsrichtingen, welke ook aan het ministerie van I&M zijn voorgelegd. Al met al heeft inzet, mede mogelijk gemaakt door project normaanpak, gezorgd voor een concretisering van de centrale oplossingsvariant en staat deze variant nu zover in de stijgers dat in 2017 gewerkt kan gaan worden aan concrete afspraken over investeringen, kostensysteem, aansluitingsvoorwaarde en realisatie Afvalwatersysteem Bommelerwaard In de Bommelerwaard wordt al jaren gewerkt aan de verbetering van de waterkwaliteit. D, dit is o.a. uitgewerkt in een structuur van werkgroep en stuurgroep waterkwaliteit Bommelerwaard, waarin de diverse stakeholders zijn vertegenwoordigd. Vanuit LTO Glaskracht Nederland is men intensief betrokken bij de ondersteuning van de regionale ondernemers en LTO sectie. Daarnaast heeft LTO Glaskracht Nederland een inhoudelijke bijdrage geleverd aan de doorontwikkeling van de collectieve tuinbouwriolering in de glastuinbouwclusters, wat door de gezamenlijke partijen in de werkgroep is uitgewerkt tot een concreet businessplan en vervolgens door de sector is ingediend. Deze collectieve tuinbouwriolering geeft concreet invulling aan een robuuste en professionele manier van inzameling van het tuinbouwwater uit de Bommelerwaard met een centrale voorzuivering voor gewasbeschermingsmiddelen (zie bijlage 9)en vervolgens toevoeging aan de zuiveringsstappen binnen de bestaande RWZI voor o.a. de meststoffen. In een gebied waar de rioolcapaciteit voor het overgrote deel ontoereikend is voor afvoer tuinbouwwater, geeft dit een structurele oplossing aan problemen met de lokale oppervlakte waterkwaliteit en de waterkwaliteit in de afgedamde maas, waar Dunea haar bron heeft voor drinkwaterbereiding. 10

12 Naast de collectieve tuinbouwriolering, heeft LTO Glaskracht Nederland i.s.m. Glastuinbouwpact Bommelerwaard &Neerijnen en Adviesbureau Goesten&Opdam een HAS-stagiaire begeleid als onderdeel van de ondersteuning en aanpak van het emissievraagstuk van de solitair gelegen glastuinbouwbedrijven in de Bommelerwaard. Hiermee is geprobeerd een gebiedsdekkende aanpak te realiseren op het gebied van emissiebeperking in de Bommelerwaard. Mede door intensieve samenwerking in regionale structuren en door het vaststellen van gezamenlijke belangen van partijen heeft LTO Glaskracht Nederland bijgedragen aan de doelstelling voor het verlagen van de normoverschrijdingen zoals omschreven in het project normaanpak Berlikum Een onderdeel van het project Verwijderen Gewasbeschermingsmiddelen Spuiwater Glastuinbouw Berlikum is het maken van een business-case voor een collectieve aanpak van het zuiveren van spuiwater in vergelijking met individuele zuivering. In deze business-case wordt ook een nieuwe techniek meegenomen die binnen dit project ontwikkeld wordt. De nieuwe techniek maakt gebruik van de Fenton reactie, hierbij worden ijzerdeeltjes gebruikt om de reactie van H 2 O 2 met de gewasbeschermingsmiddelen te versnellen. Samen met UVC moet dit een reductie van 95% van de gewasbeschermingsmiddelen in het spuiwater bereiken. Naar aanleiding van het uitwerken van de waterstromen /businesscase leek voor deze regio het collectief meer te kosten dan een individuele installatie. Oorzaak is onder meer dat de pieken van de bedrijven vaak in dezelfde periode zitten, en de installatie en buffer daar juist duurder van wordt. Wellicht zou het collectief zijn waarde kunnen opbrengen als er meer tuinders bij komen. Door het kleine verschil in individueel en collectief, en de gevoeligheid van de factoren die op aannames gebaseerd zijn, kan er niet met zekerheid gezegd worden dat de collectieve installatie duurder is. Wanneer twee bedrijven dichter bij elkaar liggen zou een collectief beter mogelijk zijn. Uit de resultaten van de businesscase blijkt dat er een klein voordeel is, maar dit is niet significant. De tuinder zou te veel vrijheden moeten opofferen bij het samenwerken, terwijl enig voordeel niet gegarandeerd is. Ook is de verdeling van de kosten een lastig punt. Daarom wordt de tuinder geadviseerd om te investeren in een individuele installatie. Het advies voor de projectgroep is om te onderzoeken of een collectieve mobiele installatie haalbaar is. Dit is waarschijnlijk een kleinere investering, omdat er geen leidingwerk en een centrale buffer aan te pas komt. Ook is de installatie flexibeler. Over het project is een filmpje gemaakt: Project Gietwater NoordOostPolder In deze regio heeft een gebiedsgericht project plaatsgevonden om te onderzoeken in hoeverre er collectieve afspraken gemaakt kunnen worden met betrekking tot de borging van beschikbaarheid van voldoende goed gietwater. Goed gietwater is noodzakelijk om de waterkringloop zoveel mogelijk te kunnen sluiten. Het beleid van de provincie is om de bodem zo min mogelijk bloot te stellen aan menselijke invloeden, hierdoor heeft zij moeite met het lozen van brijn van omgekeerde osmose in de bodem. Uit onderzoek komt naar voren dat het vervangen van omgekeerde osmose met brijn lozing in de bodem door een andere optie economisch niet haalbaar is. Wel zijn er mogelijkheden om minder zwaar te leunen op omgekeerde osmose, zoals het vergroten van bassins op groente bedrijven. Het project Gietwater NOP heeft in 2016 een behoorlijke ontwikkeling doorgemaakt, in de loop van de tijd is er veel informatie verzameld. Uit deze informatie is in het voorjaar een 11

13 bepaalde richting gekozen. Naar aanleiding hiervan is er een concept convenant opgesteld en met de tuinders besproken. In het convenant worden afspraken gemaakt over de capaciteit van het onttrekken van water uit de bodem. Zoals het nu gaat blijft veel aangevraagde capaciteit onbenut. De ondernemers willen het liefst zelf de beschikking houden over de aan- en afvoerbron. In verband met controle en handhaving is dit niet altijd mogelijk en zijn collectieven nodig. Dit hoeft niet negatief te zijn, het kan ook leiden tot kostenbesparing. De komende tijd wordt onderzocht welke collectieven nodig zijn en welke bedrijven toch op individuele installaties zijn aangewezen. Eind december 2016 is het besluit genomen om door te gaan met het convenant. De verwachting is dat dit convenant begin maart 2017 getekend gaat worden door alle betrokken partijen: Provincie, Gemeente, Waterschap, LTO Noord Glaskracht en LTO Noord (regionaal) en de tuinders AquaReUse in Bleiswijk In 2016 is er gewerkt aan de volgende zuiveringsstap van de gietwaterfabriek AquaReUse. Deze volgende stap is gericht op het verwijderen van gewasbeschermingsmiddelen uit het concentraat wat ontstaat gedurende de bereiding van het gietwater in de bestaande operationele organisatie. Gezamenlijk met het Hoogheemraadschap, technisch beheerder en aannemer 1e zuivering (o.a. PB-techniek), WUR Glastuinbouw en LTO is er gezocht naar een manier om het afvalwatersysteem aan te kunnen laten sluiten bij de eisen van een collectieve zuivering conform het afgesloten Hoofdlijnenakkoord waterzuivering in de glastuinbouw (d.d. oktober 2015). N.a.v. verkenningen en proeven met het fysieke water in de bestaande installatie, is de oplossingsrichting voorgelegd aan de tuindersorganisatie (WABOP). In de besluitvorming daar is afgesproken dat er voor het systeem AquaReUse Bleiswijk een businessplan collectieve zuivering werd opgesteld en ingediend ging worden voor (deadline Hoofdlijnenakkoord). Dit is opgepakt door LTO Glaskracht Nederland en hiervoor hebben zij AAB ingeschakeld als adviseur. Daarnaast heeft LTO Glaskracht Nederland in de landelijke uitwerking van de zuiveringsplicht ook het AquaReUse als voorbeeld uitgedragen voor andere collectieven. Met name gericht op principe van het sluiten van de afvalwaterketen, door opwaardering tot gietwater. Dit principe is door een aantal collectieven meegenomen in eigen afwegingen en in de loop van 2017 tot 2021 zal blijken of op meerdere locaties AquaReUse-achtige constructies haalbaar zijn als invulling van de zuiveringsplicht/emissieloze glastuinbouw. 3.6 Eindresultaat Het project heeft gezorgd voor een enorme stimulatie en doorontwikkeling van collectieve zuiveringssystemen en aandacht voor de waterkwaliteit in de diverse regio s. Het project heeft een grote bijdrage geleverd aan het feit dat er eind collectieven waren aangemeld bij het bevoegd gezag. Deze zijn in 2015 verder gegaan met het opstellen van een businessplan. Zoals aangegeven is dit op diverse manieren ondersteund vanuit het project. Uiteindelijk heeft dit er toe geleid dat ruim 40 businessplannen zijn ingediend bij het bevoegd gezag. De collectieve zuiveringen lijken hiermee zoals verwacht een goed alternatief te zijn voor de individuele zuiveringsplicht. Daarnaast heeft het project geleid tot veel kennis over de kwantiteit van de waterstromen en het sluiten van de waterketen op het bedrijf. De uitvoering van dit project heeft positief bijgedragen aan de ontwikkeling van gebiedsgerichte projecten om gezamenlijk de waterkwaliteit in de polders te verbeteren. 12

14 4. Conclusies en aanbevelingen In dit hoofdstuk wordt in gegaan op de conclusies welke gezien de resultaten kunnen worden getrokken. Tevens worden er een aantal aanbevelingen gedaan om de ingezette koers vast te kunnen houden en te kunnen komen tot een emissiebeperking van met name gewasbeschermingsmiddelen naar oppervlaktewater. 4.1 Conclusies Naar aanleiding van de resultaten van dit project, kan worden geconcludeerd dat: - De Aanpak Normoverschrijding heeft geleid tot meer kennis over het nut van collectieven. In verschillende regio s zijn de mogelijkheden onderzocht alsmede technieken verder doorontwikkeld. De collectieve zuiveringsmogelijkheden zijn sterk afhankelijk van de regio (zuiveren bij rioolafvalwaterzuivering, collectief private zuivering, biologische zuivering enz.). Tevens werd in een aantal regio s duidelijk dat individuele en/of mobiele zuivering kansrijker was. - Collectieven zijn opgestart en kansrijke initiatieven hebben een businessplan ingeleverd bij het bevoegd gezag. - De trajecten waar zowel overheden, sector als toeleveranciers samen aan de slag zijn gegaan, hebben uiteindelijk tot de meest concrete resultaten geleid. Om de waterkwaliteit te verbeteren blijkt samenwerking essentieel. Dit project heeft daar flink sturing en richting aan gegeven. - Waterstromen zijn door het project inzichtelijk geworden. De bedrijven zijn comlex. Veel bedrijven hebben hulp nodig bij het sluiten van de waterkringloop. De in het project opgeleverde tool is hier een goed hulpmiddel voor. Tevens heeft het inzichtelijk maken van de waterstromen geleid tot meer inzicht bij de ondernemers ter ondersteuning van de mogelijke keuze collectief/individueel. - Ervaring is opgedaan met gebiedsgericht meten & gebiedsgerichte aanpak. Het terug koppelen van meetgegevens en het per polder zoeken naar mogelijkheden om tot verbetering van de waterkwaliteit te komen is een zeer kansrijke ontwikkeling gebleken. - Bij diverse collectieven moet in de komende tijd het businessplan verder worden uitgewerkt. De verwachting is dat hierbij nog wel gemeenschappelijke vraagstukken boven komen. Zo is gedurende de looptijd van dit project in diverse regio s de mogelijkheid onderzocht gebruik te maken van de gemeentelijke riolering. Nog nader zal moeten worden onderzocht in hoeverre de collectieven gebruik kunnen maken van de riolering. - De markt heeft emissiebeperking nu overgenomen in eigen adviesproducten. We zien inmiddels veel adviseurs die bedrijven helpen met het in kaart brengen van de waterstromen en het ondersteunen bij de keuze zuiveringstechnieken en/of ondersteuning geven bij de realisatie van collectieven. De beschikbaarheid van adviseurs die specifiek op dit thema aan de slag zijn gegaan is toegenomen. Er zijn inmiddels door diverse toeleveranciers/adviseurs eigen tools ontwikkeld en de toele- 13

15 veranciers/adviseurs nemen de problematiek meer mee in hun advies naar de bedrijven. - In de (deel)projecten Berlikum en Bommelerwaard is gewerkt met studenten. Ook naar aanleiding van de waterstromen tool zijn bij diverse bedrijven studenten ingeschakeld om waterstromen te inventariseren bij individuele glastuinbouwondernemers. Het project heeft bijgedragen aan de betrokkenheid van het onderwijs bij dit thema. Anderzijds hebben bedrijven ook positieve ervaring opgedaan met het inschakelen van studenten. Studenten hebben de tijd en mogelijkheid om bedrijven (goedkoop) door te lichten en hiermee zijn diverse bedrijven tot een win/win gekomen. 4.2 Aanbevelingen Binnen de glastuinbouw zal de emissie van gewasbeschermingsmiddelen en nutriënten verder moeten worden gereduceerd. Met dit project is een grote stap voorwaarts gezet voor wat betreft de gebiedsgerichte projecten en de collectieve zuiveringen. Voor de komende periode komen uit het project, de volgende aanbevelingen naar voren: - De gebiedsgerichte aanpak verder uit rollen; hiervoor gebruik maken van de opgezette samenwerkingsverbanden dan wel gebruik maken van de opgezette structuur; - Ondersteuning bij daadwerkelijke realisatie collectieven is noodzakelijk.. Er zit complexiteit in juridische en organisatorische uitwerking van collectieve zuiveringen. Als dit nu niet voldoende wordt ondersteund hebben de collectieven alsnog geen bestaansrecht. 14

16 Bijlagen 15

17 Bijlage 1: Implementatieplan zuiveringstechnieken 6 februari 2015 Inleiding In de tweede nota duurzame gewasbescherming Gezonde groei, duurzame oogst zijn doelstellingen opgenomen voor het verminderen van normoverschrijdingen van gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater, namelijk 50% minder normoverschrijdingen in 2018 en 90% in Om de doelstellingen te behalen is volgens de nota voor de glastuinbouw een emissiebeperking van 75% noodzakelijk in 2018 en 99,7% in Wederom volgens de nota is de toepassing van individuele zuivering van spuiwater de enige afdoende oplossing voor de glastuinbouw en implementatie zou in 2016 moeten plaatsvinden. Uit berekeningen van het LEI m.b.t. de haalbaarheid en betaalbaarheid van de maatregelen uit de nota, blijkt dat de voorgestelde maatregel voor de glastuinbouw de gestelde kostendrempel in 2018 fors overstijgt. Mede op voorspraak van de Tweede Kamer wordt nu gekeken naar een realistisch tijdspad voor implementatie van waterzuivering. Technische mogelijkheden Er zijn verschillende mogelijkheden om waterzuivering met het oog op verwijdering van gewasbeschermingsmiddelen (GBM) toe te passen. INDIVIDUELE ZUIVERING Met name door Wageningen UR Glastuinbouw worden verschillende technieken onderzocht om GBM uit water te verwijderen. Met geavanceerde oxidatie gevolgd door filtratie met actief kool is een goed resultaat behaald en ook met ozon, maar de technieken zijn nog niet uitontwikkeld en de kosten zijn hoog. COLLECTIEVE VOORZIENINGEN Er zijn drie typen collectieve voorzieningen in ontwikkeling. Natuurlijke waterzuivering Door de inzet van natuurlijke maatregelen zoals verschillende typen begroeiing van de oevers van watergangen kan het oppervlaktewater in een glastuinbouwgebied gezuiverd worden. Op het moment dat het water het glastuinbouwgebied verlaat, moet het voldoen aan de eisen van het waterschap. Deze mogelijkheid wordt onderzocht in het project Glas Zuiver Water dat uitgevoerd wordt in Emmen / Klazienaveen. Zuivering bedrijfsafvalwater Bedrijfsafvalwater kan gescheiden van het huishoudelijk afvalwater worden ingezameld en gezuiverd. Het gescheiden houden van de waterstromen levert technische voordelen op, wat (naast het voordeel van de schaalgrootte) de kosten kan beperken. Een pilotinstallatie wordt gebouwd in het glastuinbouwgebied Nieuw Prinsenland te Dinteloord en in de Bommelerwaard is een samenwerkingsverband van gemeenten, waterschap, sector en Dunea bezig met de planvorming voor een soortgelijk systeem. Zuivering stedelijk afvalwater In gebieden waar bedrijfsafvalwater gezamenlijk met het huishoudelijk afvalwater via de riolering wordt afgevoerd als stedelijk afvalwater, kan op centrale locaties zuivering plaatsvinden van het stedelijk afvalwater. AquaReUse te Bleiswijk is een systeem waarbij het stedelijke afvalwater van ca. 10 glastuinbouwbedrijven wordt gezuiverd. AquaReUse is inmiddels gerealiseerd, waarbij enerzijds onderzocht wordt of het grootste deel van het water te zuiveren is tot gietwater. In aanvulling daarop wordt onderzocht of en zo ja, welke aanvullende zuivering nodig is om de GBM nagenoeg volledig uit de resterende waterstroom te verwijderen. 16

18 RIOOLWATERZUIVERING Een verdere opschaling van de waterzuivering is van toepassing bij de riool- of afvalwaterzuivering (RWZI resp. AWZI). Met name bij RWZI s waar relatief veel glastuinbouwwater wordt gezuiverd kan het verbeteren van het zuiveringsrendement van de RWZI een doeltreffende en kosteneffectieve maatregel zijn. Bijkomend voordeel is dat de technieken om GBM uit water te verwijderen identiek zijn aan de technieken om medicijnresten uit water te verwijderen. Resten van geneesmiddelen in afvalwater zijn een toenemend probleem voor zowel ecologie als drinkwaterwinning. Implementatieplan De algemene verwachting is dat het gericht benutten van de regionale mogelijkheden een beter effect zal opleveren m.b.t. het terugdringen van de normoverschrijdingen dan een generieke maatregel. Aangezien de waterschappen uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van het oppervlaktewater, heeft LTO Glaskracht Nederland in eerste instantie met de verschillende waterschappen contact opgenomen om te bespreken welke opties zij zien voor regionale toepassing van de hiervoor genoemde technische mogelijkheden. Aansluitend zijn ook de gemeenten hierbij betrokken. In het volgende overzicht zijn de resultaten opgenomen. 17

19 Water/hoogheemraadschap Concentratiegebied glastuinbouw 1 Scheldestromen Terneuzen 50 ha + Rilland 150 ha Sirjansland Tholen Activiteit Overleg met hoogheemraad in september Regionale ondernemersbijeenkomst januari Gebiedsbijeenkomsten n.a.v. analyses: mrt Brabantse Delta Lepelstraat/Steenbergen 75 ha Nieuw Prinsenland 200 ha (i.o.) Breda Pilotinstallatie Nieuw Prinsenland in Dinteloord voor verwijdering GBM: april 2015 in bedrijf. 3 De Dommel Enkele kleinere clusters Overleg in september 2014 i.s.m. ZLTO. Relatief kleine clusters glastuinbouw met beperkte invloed op de waterkwaliteit. Geen gerichte actie, maar sluit aan bij de lijn van collegawaterschappen. 4 Aa en Maas Vlijmen Asten/Heusden Gesprek met hoogheemraad medio 2014, Asten/Heusden mogelijk prioritair gebied i.c.m. riolering; Renovatie RWZI Den Bosch biedt eventueel mogelijkheden voor Vlijmen. 5 Peel en Maasvallei Venlo ca. 450 ha Bestuurlijk afsprakenkader is 27 oktober 2014 ondertekend. Uitwerking in uitvoeringsprogramma volgt. 6 Roer en Overmaas Nauwelijks glastuinbouw 7 Hollandse Delta Oostvoorne Barendrecht 8 Rivierenland Bommelerwaard ha Neerijnen 2 x 40 ha Arnhem/Nijmegen 200 ha : telersbijeenkomst Oostvoorne met WSHD. 2015: gebiedsgericht meten in 3 watergangen binnen het glastuinbouwgebied met terugkoppeling naar de ondernemers. Samenwerkingsafspraak Bommelerwaard 2012; voorkeursoptie is aparte afvoer bedrijfsafvalwater met zuivering GBM bij RWZI en verwijdering meststoffen door RWZI. Green deal en crisis- en 18

20 herstelwet in voorbereiding. Enquête bij ondernemers afgerond. Kostenraming wordt verder uitgewerkt. 9 Delfland (HHD) 2400 ha Afsprakenkader getekend feb (ook HHSK); uitvoeringsprogramma nagenoeg definitief. Regionaal overleg verloopt constructief. Quickscan Onderzoek mogelijkheid collectief systeem a.h.v. rioleringssysteem. Meten zuiveringseffect AWZI m.b.t. GBM. Gebiedgericht meten Dorppolder met succes afgerond; waterkwaliteit sterk verbeterd (tot gestelde normen). Startbijeenkomst Oranjepolder januari Schieland en de Krimpenerwaard (HHSK) 1500 ha Afsprakenkader getekend feb. 2014; uitvoeringsprogramma nagenoeg definitief. AquaReUse 11 De Stichtse Rijnlanden Harmelen 75 ha 12 Rijnland Katwijk 50 ha Aar en Amstel / Kaag en Braassem Aalsmeer/Amstelveen 150 ha 13 Amstel, Gooi en Vecht Uithoorn / Amstelveen Mijdrecht 14 Vallei en Veluwe Enig verspreid glas 15 Rijn en IJssel Nauwelijks glastuinbouw 16 Vechtstromen Erica / Klazienaveen 300 ha Enschede 50 ha Zuivering is gerealiseerd; eerste meting GBM in reststroom februari Gebiedsbijeenkomst oktober Streefdatum ondertekening afsprakenkader: 10 maart 2015 (bij voorkeur samen met AGV). Gesprekken incl. gemeente Uithoorn juli 2014; handhavers gaan lozingssituatie glastuinbouw inventariseren; rioleringscapaciteit is volgens gemeente toereikend; RWZI aangepast voor microverontreinigingen; overwegen ondertekening afsprakenkader. Project Glas Zuiver Water (biologische waterzuivering), medio 2015 afgerond met daarna besluit m.b.t. verdere uitrol. 19

21 17 Groot Salland Ijsselmuiden 100 ha Lokaal bestuur LTO is mogelijkheid regionale aanpak aan het verkennen. 18 Zuiderzeeland Luttelgeest 170 ha + Almere 120 ha 19 Hollands Noorderkwartier Heerhugowaard / Alton 100 ha Agriport A7 300 ha 20 Reest en Wieden Enig verspreid glas 21 Fryslân Berlikum / Beetgum 70 ha Sexbierum 45 ha 22 Hunze en Aa s 23 Noorderzijlvest Luttelgeest: beperkte capaciteit riolering, die bij doorontwikkeling glastuinbouw wordt uitgebreid. Regio-overleg over gietwatervoorziening loopt. N.a.v. gebiedsbijeenkomst februari 2015: inventarisatie restwaterstromen (loopt). Almere: ondernemers in september in overleg over verdere planvorming, riolering aanwezig. Februari 2015: Gegevens waterkwaliteit ontvangen van waterschap. Nieuwe gebiedsbijeenkomst na analyse van de gegevens. Overleg met waterschap op 3 maart Project met gemeente in opstart t.b.v. optimaliseren riolering en ruimte reserveren voor collectieve zuivering; tevens onderzoek naar optimalisatie Fentonreactie (oxidatie). Februari 2015: gebiedsbijeenkomsten Berlikum en Sexbierum; gegevens waterkwaliteit opvragen en daarna nieuwe bijeenkomst met ondernemers. 20

22 Overzicht Waterschappen 21

23 Bijlage 2: Afsprakenkader emissies en glastuinbouw Achtergrond en context Emissies naar het oppervlaktewater moeten de komende jaren nog verder worden beperkt om een goede waterkwaliteit te kunnen bereiken. Nutriënten en gewas- beschermingsmiddelen zorgen hierbij voor de meeste problemen. De concentraties dalen in de meeste wateren te langzaam om uiteindelijk te voldoen aan de doelstellingen. Een belangrijke bron is landbouwkundig gebruik. Voor de nutriënten zijn de emissies uit de landbouw de afgelopen jaren niet sterk gedaald. Voor gewasbeschermingsmiddelen trad wel een verbetering op. Er werden minder normoverschrijdingen aangetroffen en er werd met minder schadelijke middelen gewerkt. Echter worden de doelen nog niet gehaald. Zie bijlage 1 voor een korte karakterisering van Rijnlands beheersgebied. Het doel van dit afsprakenkader is: het op een zo efficiënt mogelijke manier regionaal samenwerken om een nagenoege nulemissie vanuit de glastuinbouw naar het oppervlaktewater en de bodem te realiseren in 2027, conform de visie van het Platform Duurzame Glastuinbouw. In de doelstelling wordt terecht ook de emissies naar de bodem aangeven. Hiermee wordt het belang aangeven om de problematiek integraal aan te pakken. Samenwerking met gemeenten wordt hierbij van groot belang geacht en erg op prijs gesteld. Het onderliggende afsprakenkader is bedoeld om de samenwerking te bekrachtigen en dient ook als uitnodiging aan de betreffende gemeenten om aan te sluiten. De gemeenten met grotere oppervlakken glastuinbouw zijn en worden hiervoor actief benaderd. Bij het terugdringen van de emissies ligt de focus op nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen. De betrokken waterschappen en glastuinbouwsector werken samen omdat zij, vanuit hun eigen verantwoordelijkheid en taken, een rol hebben bij het realiseren van een nagenoege nulemissie in De samenwerking moet dienen als katalysator, door acties onderling af te stemmen en nieuwe initiatieven te agenderen. Om het doel in 2027 te halen en om voor de glastuinbouwsector de wereldwijde koploperspositie te behouden, is het nodig dat bewustwording plaatsvindt en lange termijn investeringen hierop afgestemd zijn. Hierbij is het de ambitie om in de toekomst kosten te besparen door samen te werken. Voorts wordt met de samenwerking beoogd dat de glastuinbouw door de deelnemende partijen gelijke kansen en mogelijkheden wordt geboden als het gaat om de uitvoering van de wetgeving en de oplossingen die nodig zijn voor het reduceren van de emissies. 22

24 Tot slot is ervoor gekozen om één lijn te trekken met andere, regionale initiatieven. Zo zijn de Hoogheemraadschappen van Delfland en Schieland en de Krimpenerwaard reeds met LTO Glaskracht en de betreffende gemeenten een afsprakenkader overeengekomen voor het gebied Westland/Oostland. De inhoud van dit afsprakenkader komt hiermee zoveel mogelijk overeen. Het afsprakenkader Het Hoogheemraadschap van Rijnland en LTO Noord Glaskracht (hierna te noemen: partijen) geven met dit afsprakenkader uitdrukking aan de wens om gezamenlijk de emissies van de glastuinbouw naar oppervlaktewater en bodem in het beheersgebied van het Hoogheemraadschap van Rijnland terug te brengen tot een nagenoege nulemissie voor nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen. Partijen zijn het eens over de volgende oplossingsrichting: Overwegingen 1. Nederland heeft een wettelijke verplichting met betrekking tot de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater, voortkomend uit ondermeer de Europese Kaderrichtlijn Water en het Activiteitenbesluit; 2. Waterschap en gemeenten zijn ieder verantwoordelijk voor delen van deze waterkwaliteitsopgave in de regionale wateren van het beheersgebied van het hoogheemraadschap van Rijnland. De samenwerking met de gemeenten is wenselijk en zal actief gezocht worden; 3. LTO Noord Glaskracht heeft de ambitie voor een duurzame glastuinbouw op elk van de drie gebieden people, planet en profit. Gezamenlijke uitgangspunten De gezamenlijke uitgangspunten voor tuinbouw en waterkwaliteit in het beheersgebied zijn samengevat in de volgende punten: 1. Partijen voelen zich gezamenlijk verantwoordelijk voor het vraagstuk rondom de rol van de glastuinbouw ten aanzien van de waterkwaliteit in het beheersgebied; 2. Het is de gezamenlijke ambitie van partijen om een nagenoege nulemissie te bereiken voor de glastuinbouw naar oppervlaktewater en bodem in 2027 voor nutrienten en gewasbeschermingsmiddelen, waarbij duurzaamheid het uitgangspunt is. Deze ambitie komt overeen met de visie van het Platform Duurzame Glastuinbouw, zie bijlage 2; 3. Daar waar belangen samenkomen, werken partijen samen om de ambitie, genoemd onder 2, te realiseren; 4. Elke partij voelt zich verantwoordelijk voor het beschikbaar stellen van menskracht om invulling te geven aan het afsprakenkader; 5. Het zoeken naar kostenoptimalisatie voor zowel de glastuinbouwsector als de overheid in de vorm van laagste maatschappelijke kosten staat centraal bij de uitwerking van dit afsprakenkader. De kostenverdeling zelf, tussen de partijen, maakt geen deel uit van dit afsprakenkader; 23

25 6. De benodigde maatregelen moeten nog worden uitgewerkt. Besluitvorming over de uitvoering van eventuele maatregelen (met bijbehorende kosten) zal op termijn separaat van dit afsprakenkader plaatsvinden; 7. Goede samenwerking en transparantie tussen de verschillende partijen is nodig, zodat adequaat kan worden gehandeld op basis van alle beschikbare informatie. Eventuele uitwisseling van gegevens zal gebeuren conform de eisen van wet- en regelgeving. Afspraken 1. Ieder van de partijen neemt (vanuit de eigen taken en bevoegdheden) de verantwoordelijkheid voor het halen van de ambitie: de emissies van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen vanuit de glastuinbouw naar oppervlaktewater in het gebied van het Hoogheemraadschap van Rijnland terug te brengen tot nagenoeg nul in 2027; 2. Partijen werken dit afsprakenkader in 2015 verder uit in een uitvoeringsprogramma tot 2027 voor in eerste instantie de volgende onderwerpen: het duurzaam inrichten van de waterketen monitoring vergunningverlening en handhaving kennis en innovatie communicatie en voorlichting Desgewenst betrekken partijen daarbij ook andere relevante partijen; 3. Partijen stellen een ambtelijk overleg in, dat de samenhang tussen de verschillende onderwerpen bewaakt. Elke partij borgt de tijd- en mensinzet van de eigen organisatie; 4. Partijen bespreken de voortgang van het uitvoeringsprogramma jaarlijks, met als uitgangspunt dat bestaande overlegstructuren zoveel mogelijk worden benut; 5. De gemaakte afspraken zijn voor partijen een inspanningsverplichting; 6. Het afsprakenkader is geldig van 1 april 2015 tot en met 31 december 2023, met 31 december 2018 als tussentijds evaluatiemoment; 7. De doelstelling voor 2018 is een afname van het aantal overschrijdingen van de milieukwaliteitsnormen voor gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater van de glastuinbouwgebieden met 50% ten opzichte van In 2023 is de afname in deze gebieden 90% ten opzichte van Met instemmingen van de partijen kunnen nieuwe partijen toetreden tot dit afsprakenkader. 24

26 Leiden, 10 maart 2015 Voor LTO Noord Glaskracht, regio Zuid-Holland, de heer J. Hoogendoorn Voor LTO Noord Glaskracht, regio Noord-Holland, de heer B. Oostveen Voor Hoogheemraadschap van Rijnland, ter uitvoering van het besluit van het besluit van D&H van 17 februari 2015, , De heer J.G.M. Schouffoer 25

27 Bijlage 1: korte karakterisering van Rijnlands beheersgebied Korte karakterisering van het bedrijvenbestand op basis van de landelijke UO database: Bron: Basisdocument Glastuinbouw, Rijnland

28 Korte samenvatting van Rijnlands meetnet: Bron: Basisdocument Glastuinbouw, Rijnland

29 Bijlage 2: Platform Duurzame Glastuinbouw Het Platform duurzame glastuinbouw (PDG) is een landelijk platform waarin overheid en bedrijfsleven beleid op het gebied van glastuinbouw en duurzaamheid op elkaar afstemmen. Het Platform is een samenwerkingsverband tussen: Provincies, LTO Glaskracht Nederland, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Infrastuctuur en Milieu, Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), Unie van Waterschappen (Uvw) en Stichting Natuur & Milieu. Het PDG bestaat uit een stuurgroep onder voorzitterschap van Pieter van Geel en een ambtelijke voorbereidingsgroep, het zogenaamde managementplatform. Het PDG is een voortzetting van Glastuinbouw en Milieu (GlaMi). GlaMi was gebaseerd op een convenant dat afliep in De convenantspartijen gaven aan een meerwaarde te zien in samenwerking op basis van een ieders eigen verantwoordelijkheid; GlaMi is daarom verder gegaan onder de naam PDG. Visie Omdat de verbruiksnormen voor meststoffen voor de glastuinbouwsector niet het gewenste (milieu)effect opleverden, is besloten over te stappen naar emissienormen. De uiteindelijke doelstelling is een (nagenoeg) nul-emissie in 2027 voor nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen. Het jaar 2027 is bewust gekozen. De uiterste datum van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) om te voldoen aan de eisen is Deze emissienormen gelden voor lozingen op oppervlaktewater (al dan niet via de riolering) en in de bodem. Vooralsnog gelden de emissienormen alleen voor substraatteelten. Voor grondteelten gelden nog steeds verbruiksnormen. Gewerkt wordt aan methodieken om ook de lozingen vanuit grondteelten te kunnen bepalen en meten, zodat ook voor grondteelten kan worden toegewerkt naar emissienormen. Fases op weg naar Emissievrije glastuinbouw De realisatie van een nagenoeg emissievrije glastuinbouw is op te delen in drie fasen die in elkaar overlopen. In eerste instantie kunnen ondernemers de emissie beperken door beter watermanagement en slimmere inzet van aanwezige technieken. In de periode erna (tot grofweg 2023) is de emissie verder te beperken door optimale inzet van de best beschikbare technieken (bbt) zoals die nu bekend zijn en/of op korte termijn praktijkrijp zijn. Voor de periode na 2023 zijn naar verwachting innovaties nodig, die nu nog in het stadium van fundamenteel onderzoek zitten. Regelgeving De algemene maatregel van bestuur (AMvB) waarin de voorschriften voor de agrarische activiteiten staan opgenomen, is het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (ook wel: Barim of Activiteitenbesluit) en de bijbehorende ministeriële regeling. De emissienormen zijn opgenomen in de ministeriële regeling. Hierin is een tabel opgenomen waarin de emissienormen voor een aantal gewasgroepen voor stikstof (in kg N/ha/jaar) aflopen tot (nagenoeg) nul in

30 Regelgeving rondom het terugdringen van gewasbeschermingsmiddelen in het oppervlaktewater is in ontwikkeling, conform de inhoud van de 2e Nota Duurzame gewasbescherming. 29

31 Bijlage 3: (tussen)doelen conform wettelijke kaders 30

32 Bijlage 3: Probleemstoffen in de glastuinbouw 31

33 32

34 Bijlage 4: Persbericht, Klazienaveen Emissieloos glastuinbouw water, dat is toch Bio-Logisch! Eerste resultaten van onderzoek naar biologische afbraak van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen uit afvalwater door schimmels en planten zijn veelbelovend. Dat blijkt uit proeven die Mycelco en Bioniers afgelopen maanden hebben uitgevoerd op de proeftuin Ron Peters in Klazienaveen. Een emissieloze glastuinbouwsector in 2027, dat is de ambitie van LTO glaskracht. Om dat waar te maken is het project Glas Zuiver Water (GZW) in juni 2014 gestart. GZW onderzoekt of afvalwater afkomstig uit de glastuinbouw op biologische wijze, door een combinatie van schimmels, planten en actief kool, op een efficiënte en ecologisch verantwoorde wijze kan worden gezuiverd. Het project is gericht op het verkrijgen van informatie om te komen tot een collectieve zuivering met mogelijkheden voor individueel maatwerk. Nutriënten Tot oktober vorig jaar heeft de focus van het project gelegen op onderzoek naar planten met een hoge opnamecapaciteit van nutriënten overschotten, specifiek fosfaat. Planten die ook op hun inhoud stoffen zoals eiwitten en oliën, geselecteerd zijn. Deze inhoud stoffen zouden namelijk een bron van inkomsten kunnen zijn. De eerste resultaten zijn goed, tot circa 98% opname. Hieruit valt te concluderen dat de geselecteerde planten voldoen aan de verwachting. Daarnaast onderzoekt de WUR of er geschikte methoden zijn om uit spui- en drainwater in de glastuinbouw fosfaat terug te winnen. Ook is in deze fase een selectie gemaakt van schimmelsoorten die naar verwachting gewasbeschermingsmiddelen (GBM) kunnen afbreken. Gewasbeschermingsmiddelen Vanaf oktober tot februari 2015 concentreerde het onderzoek zich op de afbraak van gewasbeschermingsmiddelen (GBM) uit het afvalwater en uittesten van specifieke schimmel soorten. In maart zijn de eerste voorlopige analyses op de afbraak van GBM uitgevoerd. Hieruit blijkt dat bij alle geteste soorten GBM er sprake is van afbraak van de zogenaamde werkzame stoffen. Bijvoorbeeld de stof Imidacloprid is tot 99% afgebroken. Deze testen geven een goed houvast voor het vervolg van de aanpak van GBM en ook hier lijken de geteste schimmel soorten aan de verwachting te voldoen. 33

35 Bijlage 5: Rekentool Uitvraag gegevens ten behoeve van zuiveringsplicht te lozen water met gewasbeschermingsmiddelen: (Per bedrijfslocatie een afzonderlijk Excel-file invullen!!!) Vragen: Antwoorden: 1. Contactgegevens: Bedrijfsnaam Contactpersoon Telefoonnummer adres Vestigingsadres: straat + nummer Vestigingsadres: Postcode Vestigingsadres: Woonplaats Eventueel adres bedrijfslocatie Is bedrijfslocatie deelnemer zuiveringscollectief (ja/nee) zo ja aangeven welk collectief: 2. Teeltgegevens: Gebruikt u op uw bedrijf gewasbeschermingsmiddelen (ja/nee)? Totale glasoppervlakte (m2) Gewas (1e) Gewas (eventueel 2e) Gewas (eventueel 3e) Gewas (eventueel 4e) Jaarrondteelt (ja/nee) Teeltwijze: teelt in de grond/teelt los van de grond (substraatteelt/teelt op antiworteldoek e.d.)? Is bij teelt in de grond sprake van drainagewateropvang (ja/nee) en zo ja welke wijze? ja/nee (incl. middelen met biologische toelatingsnummers) m2 ja/nee bij teelt los van de grond gelieve aan te geven op welke wijze: op goten, op de grond, op roltafels, op betonvloer of andere systemen etc. ja (op welke wijze)/nee 3. Wateruitgangspunten bedrijf: Herkomst water (gemiddeld over de afgelopen 3 jaar): Totale watergift per kalenderjaar in m3 (totale bedrijfslocatie) Gemiddeld gebruik hemelwater (%) van jaarlijkse watergift m3/totaal % Definitie watergift: de inname van water op het bedrijf voor de teelt 34

36 Gemiddeld gebruik bronwater (%) % van jaarlijkse watergift Gemiddeld gebruik oppervlaktewater % (%) van jaarlijkse watergift Gemiddeld gebruik leidingwater % (%) van jaarlijkse watergift Totaal 0 % Samenstelling water (indien beschikbaar): Na-gehalte hemelwater in mmol/liter Na-gehalte bronwater in mmol/liter Na-gehalte oppervlaktewater in mmol/liter Na-gehalte leidingswater in mmol/liter Past u omgekeerde osmose toe? (ja/nee) Na-gehalte water na eventuele osmose mmol/liter (indien gebruik hiervan van toepassing is) mmol/liter (indien gebruik hiervan van toepassing is) mmol/liter (indien gebruik hiervan van toepassing is) mmol/liter (indien gebruik hiervan van toepassing is) ja/nee mmol/liter 4. Capaciteit opslag water: Totale opslagcapaciteit hemelwater (m3) Bij recirculatie wat is de totale opslagcapaciteit van vuil drain- /drainagewater? (m3) Capaciteit eventuele rioolbuffer in m3 m3 m3 m3 (bassin, dagvoorraad e.d.) 5. Waterstromen: Hergebruikt u condenswater van de kas? Condenswater van de kas gaat naar? Welk drain % houdt u gemiddeld aan? Totale drain-/drainage hoeveelheid per kalenderjaar in m3? (totale bedrijfslocatie) Recirculeert u drain- of drainagewater? (ja/nee) Ontsmet u drain- of drainagewater voor recirculatie? (ja/nee) Op welke wijze wordt drain- of drainagewater ontsmet? Loost u drain- of drainagewater wegens te hoog Na-gehalte? (Ja/Nee) ja/nee (condenswater van de wkk/ketel e.d. hoeft namelijk niet gezuiverd te worden!) (drain-/drainagewateropvang, hemelwaterbassin, dagvoorraad, of geef aan waar naar toe indien niet genoemd) % m3/totaal ja/nee ja/nee (bijvoorbeeld UVontsmetter, Verhitter e.d.) ja/nee 35

37 Welke max. Na-gehalte houdt u aan? Loost u bij de teeltwisseling resterend drain- of drainagewater/spoelwater e.d.? Recirculeert u bij de start van de teelt? Ja/nee Loost u regelmatig drain- of drainagewater om andere redenen? (ja/nee) Zo ja welke? Zo ja, om welke hoeveelheden per jaar gaat dit? Loost u filterspoelwater? (ja/nee) Met welk water spoelt u filters? Zo ja, welke hoeveelheid filterspoelwater in m3/jaar loost u momenteel? Ziet u mogelijkheden de hoeveelheid filterspoelwater terug te brengen zo ja met hoeveel %? Hoe groot schat u het % lekkage van de totale watergift in van water met gewasbeschermingsmiddelen en nutrienten? Heeft uw bedrijf/locatie een rioolaansluiting? (ja/nee) Wat is de aansluitcapaciteit in m3/uur van het riool? mmol/liter ja/nee ja/nee ja (welke reden)/nee (volle draintanks, dagelijkse drainlozing, periodieke verversing voedingswater e.d.) m3/jaar ja/nee (met filterspoelwater wordt water bedoeld welke gewasbeschermingsmiddelen en nutrienten kan bevatten) (bronwater/hemelwater/drain- of drainagewater of andere waterstroom) m3/jaar % % (lekkage waterslangen en -leidingen, teeltgoten, bassins in de kas, door anti-worteldoek etc.) ja/nee m3/uur 6. Lozingsomvang: Hoeveel water loost u met gewasbeschermingsmiddelen en nutrienten per periode in een regulier jaar: lozingsvolume periode 1 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 2 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 3 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 4 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 5 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 6 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 7 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 8 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 9 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 10 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 11 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 12 (in m3) 0 m3 lozingsvolume periode 13 (in m3) 0 m3 36

38 totaal lozingsvolume in een regulier jaar Van welke representatieve gehaltes is op jaarbasis sprake in het te lozen water: gehalte NH4 mmol/liter gehalte NO3 mmol/liter gehalte P mmol/liter Maatregelen zuivering: Heeft u al maatregelen genomen om lozingswater te zuiveren van gewasbeschermingsmiddelen? Zo ja, welke? 0 m3 0 mmol/liter mmol/liter mmol/liter ja/nee Toelichting op het uitvraagbestand zuiveringsplicht Vanaf 1 januari 2018 is het voor glastuinbouwbedrijven verplicht om water dat gewasbeschermingsmiddelen kan bevatten (en geloosd wordt) te zuiveren. Deze toelichting is bedoelt om bijgaand uitvraagbestand nader toe te lichten en op onderdelen te verduidelijken. Het uitvraagbestand is bedoeld voor individuele bedrijven of bedrijven die mogelijk deelnemen aan een collectief voor het voldoen aan de zuiveringsplicht. Het uitvraagbestand is bedoeld om de waterstromen kwalitatief en kwantitatief in beeld te brengen. 1. Contactgegevens De contactgegevens zijn bedoelt om eenvoudig per bedrijf of per bedrijfslocatie kwalitatieve en kwantitatieve gegevens te verzamelen. Het is de bedoeling dat per bedrijf of bedrijfslocatie een afzonderlijk uitvraagbestand wordt ingevuld. Bij een collectief kunnen meerdere Excel-bestanden samengevoegd worden door de gegevens die in de antwoordkolom zijn ingevoerd samen te voegen tot één bestand (door middel van het kopiëren van de antwoord kolommen in één bestand). Voor individuele bedrijven, die niet deelnemen aan een collectief, is dit bestand bruikbaar om hun specifieke gegevens in beeld te brengen. 2. Teeltgegevens De teelt en teeltwijze is van belang om inzicht te geven in de teelt en teeltwijze welke plaats vindt op individuele bedrijven. Uitsluitend bedrijven die gewasbeschermingsmiddelen toepassen dienen te voldoen aan de zuiveringsplicht op het gebied van gewasbeschermingsmiddelen. 3. Wateruitgangspunten, herkomst/samenstelling water De gemiddelde watergift over de afgelopen drie jaar is van belang om inzicht te hebben in de waterstromen op de bedrijven. De definitie van de watergift is de inname van water op 37

39 het bedrijf. De herkomst van het water is van grote invloed op de kwaliteit van het toegepaste water. Minder natrium in het gietwater: keuze uitgangswater De eerste stap is de keuze van het uitgangswater. Maak bij voorkeur gebruik van water dat vrijwel geen natrium bevat: regenwater of in sommige gevallen grondwater. Als u regenwater wilt gebruiken, moet er voldoende regenwateropslag zijn en u moet tevens rekening houden met een alternatieve herkomst van water voor het geval de regenwatervoorraad op raakt. Dat kan grondwater zijn (indien nodig met ontijzering of omgekeerde osmose) of leidingwater. Heel dicht bij de kust is het mogelijk dat er vanuit zee zout in het bassin waait waardoor er toch wat natrium in de voedingsoplossing terecht komt. In Nederland wordt de regel gehanteerd dat water met een hogere natrium-concentratie dan 0,5 mmol/l niet geschikt is voor recirculatie. 4. Capaciteit wateropslag Hemelwater heeft normaliter het laagste natrium gehalte van de verschillende waterbronnen. De mate waarin deze waterbron toegepast kan worden is sterk afhankelijk van de opslagcapaciteit (bassin, dagvoorraad e.d.) die aanwezig is op de bedrijfslocatie. De opslagcapaciteit van vuil drain-/drainagewater is van belang om te weten wat de aanwezig capaciteit is voorafgaand aan een eventuele ontsmettingsstap. Rekeninstrument wateropslag (rekenhulp wateropslag KasWaterWeter) Voor de recirculatie van water is ook een wateropslag nodig. De omvang van deze opslag is afhankelijk van de watervraag. Zowel de omvang van de regenwateropslag als die van de vuilwateropslag spelen een rol bij het bepalen van de capaciteit van de waterzuiveringsinstallatie. Er is een rekeninstrument ontwikkeld die u kan helpen door het geven van een goed inschatting van de volgende zaken; De benodigde bassingrootte voor hemelwateropvang, passend bij uw bedrijf. De hoeveelheid drainwater per dag, als basis voor het bepalen van de capaciteit van drainwateropvang en de drainwaterontsmetter. De benodigde hoeveelheid aanvullend gietwater, zodat u de capaciteit van een omgekeerd osmose-apparaat kunt bepalen of uitbreiding van de hemelwateropvang kunt overwegen. De invloed van verschillend verloop van het weer gedurende het jaar op de behoefte aan aanvullend water (op hemelwater) en spui vanwege onvoldoende drainopvang. De invloed van recirculatie, lekkages van het drainsysteem en drainopvangmogelijkheden op spui. De mogelijkheden om de behoefte aan aanvullend water in te vullen met extra drainopvang of extra hemelwateropvang. 5. Waterstromen Condenswater uit de kas dient hergebruikt te worden en kan gewasbeschermingsmiddelen bevatten. Uitsluitend condenswater van de kas dient hergebruikt te worden, andere condenswaterstromen zoals bijvoorbeeld van de WKK- of ketelinstallatie bevatten geen gewasbeschermingsmiddelen en behoeven niet gezuiverd te worden. De wijze van opvang van condenswater van de kas bepaalt of dit water binnen het bedrijf blijft. Bij opvang in de drain- of drainagewateropvang blijft het condenswater van de kas op het bedrijf. Indien 38

40 condenswater van de kas in een hemelwaterbassin wordt opgevangen kan sprake zijn van lozingen hiervan door middel van de overstort van het hemelwaterbassin. Lozen van drain- of drainagewater wegens een te hoog natrium gehalte Natrium (Na) is een element dat door de meeste tuinbouwgewassen maar beperkt wordt opgenomen en dat niet nodig is voor de groei van de gangbare gewassen. Omdat het gewas weinig natrium opneemt, zal de concentratie van natrium in het drainwater altijd hoger zijn dan in de toegediende voeding. Bij toepassing van een voedingsoplossing waar natrium in zit zal de natriumconcentratie bij recirculatie dus steeds oplopen. Bij een gelijkblijvende EC zijn dan minder voedingselementen voor het gewas beschikbaar, wat groei kan kosten. Wanneer de toegediende EC wordt verhoogd om voldoende voeding aan te bieden, kan de hogere EC op een gegeven moment ook de groei en kwaliteit van het gewas en het geoogste product beïnvloeden. Natrium komt meestal voor in combinatie met chloride (Cl). Het chloride vormt over het algemeen geen probleem voor tuinbouwgewassen en wordt ook regelmatig toegediend om de nitraatopname van de gewassen te verminderen. In tegenstelling tot natrium wordt chloride beter opgenomen. Natrium kan in de voedingsoplossing terecht komen via de volgende routes: het uitgangswater de meststoffen. Door het gebruik van goed uitgangswater is het mogelijk om langer te recirculeren. Gebruik van natrium-arme meststoffen Sommige meststoffen bevatten sporen van natrium, wat bij kan dragen aan oplopend natrium in het substraat en drain-/ drainagewater. Vooral kalium-meststoffen (kalisulfaat) en chloride-meststoffen leveren hier een bijdrage aan. Er zijn zuiverdere meststoffen, die minder natrium bevatten. U kunt het beste bij uw leverancier navragen welke natriumarme meststoffen in uw situatie toepasbaar zijn. Bij gebruik van natrium-arme meststoffen is de ervaring van ondernemers dat hierdoor ook de overige elementen welke aanwezig zijn in het drainwater voor het teeltproces behouden kunnen blijven, waardoor per saldo de meerkosten van natrium-arme meststoffen verwaarloosbaar of zeer beperkt zijn. Wanneer u te maken heeft met lozingen van drain-/of drainagewater wegens sterk oplopende natriumgehaltes is het dus verstandig om te bekijken of de oorzaak aangepakt kan worden om zo te voorkomen dat een te lozen (en eveneens te zuiveren) waterstroom ontstaat. Filterspoelwater Indien filterspoelwater resten van gewasbeschermingsmiddelen kan bevatten is het noodzakelijk om deze waterstroom binnen het bedrijf te houden, of bij lozing, voorafgaand aan de lozing te zuiveren. Filters terugspoelen met schoon water heeft dus de voorkeur. Spoelwater van filters Vervuiling van gietwater in de glastuinbouw kan voor problemen zorgen. Deze vervuiling wordt daarom met filters verwijderd. In veel gevallen staat een zandfilter opgesteld na de bemestingsunit, zodat ook evt. neerslag en vervuiling uit de meststoffen wordt weggevangen en de druppelinstallatie daar geen last van ondervindt. Het zandfilter wordt dagelijks gespoeld. Wanneer dit gebeurt met water met meststoffen, dat wordt geloosd op het oppervlaktewater of riool, zorgt dat dagelijks voor ettelijke kuubs spui. Daarbij gaan ook kostbare meststoffen verloren. 39

41 Oplossingen voor spui van filterspoelwater Het water wordt meteen bij binnenkomst op het bedrijf gefilterd. Dat filter kan met schoon water worden gespoeld en het spoelwater kan op het oppervlaktewater worden geloosd. Daarmee vermindert u al de vuilbelasting van het systeem op het bedrijf. U spoelt het filter met water zonder meststoffen. Dat kan zonder problemen geloosd worden. Er gaan dan ook geen meststoffen verloren. Het spoelwater van het zandfilter vangt u op in de vuilwatersilo. Deze fungeert als bezinktank, waardoor vuil geen probleem hoeft te vormen voor hergebruik van het water. Het is dus belangrijk dat er niet uit diep onderin de tank water wordt opgezogen, om te voorkomen dat deze vervuiling weer in het systeem terecht komt. Het bezinksel zal af en toe uit de tank verwijderd moeten worden. Dit kan goed gebeuren bij de teeltwisseling. U kunt ook een bezinktank installeren voordat u het spoelwater naar de vuilwatersilo pompt. U vervangt het zandfilter door een automatisch spoelend schermfilter. Deze gebruikt veel minder water om te spoelen omdat deze alleen spoelt wanneer het nodig is. Daarbij kunt u er ook nog steeds voor kiezen om het spoelwater op te vangen in de vuilwatertank, waar vuil kan bezinken zodat u water en meststoffen kunt hergebruiken. Of u voert het spoelwater af naar het riool, maar in aanmerkelijk lagere volumes. Een schermfilter verbruikt vaak minder dan 10% van het spoelwatervolume van een zandfilter; daarmee gaat dus minder water (met meststoffen) verloren als het wordt gespuid. Daarnaast is goede afstelling en onderhoud van een zandfilter moeilijk en gebeurt dit vaak niet goed waardoor het water niet goed wordt gefilterd; met een automatisch schermfilter heeft u dit probleem niet. Als alternatief voor de huidig in gebruik zijnde drain-/drainagewater filters is het een overwegen om zo mogelijk een doekenfilter toe te passen om te voorkomen dat er een te lozen of te zuiveren waterstroom ontstaat. Lekkages van water met gewasbeschermingsmiddelen Het is van groot belang lekkages bij glastuinbouwbedrijven in beeld te krijgen en te voorkomen. Lekkages kunnen leiden tot norm-overschrijdingen op het gebied van gewasbeschermingsmiddelen. Vindt meer praktische tips in de volgende link: df 6. Lozingsomvang Het is van belang te weten hoeveel water met gewasbeschermingsmiddelen en nutriënten per periode in een regulier jaar geloosd wordt. Dit om de capaciteit van de zuiveringsapparatuur op het gebied van gewasbeschermingsmiddelen hier op af te kunnen stemmen. Het is daarbij cruciaal om deze volumes zo maximaal mogelijk terug te brengen op bedrijfsniveau. Dit om onnodige kosten voor zuivering van water te voorkomen. Vaak is het efficiënter om allereerst naar maatregelen te kijken die de lozingsomvang beperken in plaats van direct over te gaan op dimensionering van zuiveringsapparatuur op de te zuiveren waterstromen. Daarnaast kunnen hierdoor de aanwezige nutriënten optimaal benut worden doordat deze binnen het bedrijf gehouden kunnen worden. De bovenstaande cursief gedrukte tekstdelen geven achtergrond informatie en zijn afkomstig uit de KasWaterWeter. Wanneer u nog verdere toelichting wilt of aanvullende informatie wilt bekijken kunt de KasWaterWeter vinden onder de volgende link: e%5baction%5d=create&tx_kequestionnaire_questionnaire%5bcontroller%5d=result 40

42 Bijlage 6: Regio Limburg Algemene projectgegevens Dagtekening rapportage 24 november 2016 Looptijd project 6 augustus juli 2016 Uitvoerder(s) Naam hoofduitvoerder LLTB Contactpersoon/ projectleider Annemie Hermans Adres Postbus AZ Roermond Tel.nr adres ahermans@lltb.nl Naam onderuitvoerder Arvalis Contactpersoon/ projectleider Kamiel Bartels Adres Postbus KG Roermond Tel.nr / adres kbartels@arvalis.nl / acuperus@arvalis.nl Begeleidingscommissie (Ambtelijke) projectgroep Waterschap Peel- en Maasvallei, John Timmermans LLTB, Annemie Hermans Agendaleden LTO Glaskracht Nederland, Daan van Empel / Guus Meis LLTB; Jeroen Achten (Bestuurlijke) stuurgroep Waterschap Peel- en Maasvallei, Ger Driessen LLTB, Jean Aerts Beoogde doelstelling(en) Concrete projectdoelstellingen voor fase waren (1) Glastuinders in deze regio kennen nut, noodzaak, regelgeving en relevantie van emissiebeperking. (2) Glastuinders in concentratiegebieden kennen en analyseren informatie over actuele en locatiespecifieke kwaliteit van oppervlaktewater, normoverschrijdingen en identificeren knelpunten of oorzaken. (3) Glastuinders nemen kennis van technieken, maatregelen en praktijkervaringen en komen tot bedrijfseigen oplossingen, maatregelen en aanpassingen voor terugbrengen emissie. (4) Er is bewustwording, positieve grondhouding en draagvlak bij andere belanghebbende partijen te weten gemeenten, WBL en Provincie tot medewerking in de aanpak tot emissiebeperking en zuiveringsplicht met kennis, informatie over riolering (rioleringskwaliteit, capaciteit en layout) randvoorwaarden en verkenning op alternatieve voorzieningen. (5) Glastuinders in concentratiegebieden kennen relevantie, regelgeving en alternatieve routes van zuiveringsplicht, analyseren in samenwerking met LLTB, WPM, gemeente, WBL en andere stakeholders gebiedsinformatie over waterkwaliteit en riolering en verkennen de mogelijkheid en wenselijkheid om te komen tot gebiedsgerichte /regionale aanpak voor afvalwaterzuivering 6. Aanpak en resultaten a. Spoor Bewustwording en draagvlak 41

43 Glastuinbouwondernemers waren de belangrijkste doelgroep voor het creëren van bewustwording en draagvlak om in beweging te komen. Methode was een groepsgerichte benadering waar ondernemers in een workshopsetting mmv externe expertise informatie werd aangereikt en ondernemers onderling ervaringskennis uitwisselden. Actuele specifieke gegevens over, zo mogelijk lokale, waterkwaliteit en normoverschrijdingen, informatie over wet- en regelgeving en communicatie over nut, noodzaak en alternatieve maatregelen voor emissiebeperking vormen de rode draad om te komen tot urgentie en bewustwording van en draagvlak tot acties. Gewerkt is via een gebiedsgerichte aanpak met een bijeenkomsten van ondernemers per glastuinbouw-concentratiegebied in combinatie met separate workshops voor ondernemers van solitaire glastuinbouwbedrijven. Een ondersteunende communicatie en informatie-aanpak via mail is parallel opgepakt. Een eerste serie van 11 gebiedsworkshops (glastuinbouwconcentratiegebieden Meelderbroek, t Ven, Schandelo, Tuindorp Veld-Oostenrijk/Melderslo, Reindonck, Californië Tangbroek, Siberië, Platveld Egchel/de Kievit) en 3 doelgroepgerichte workshops (solitair substraat, solitair grondteelt en gemengde teeltsystemen met conainervelden, glas en ondersteunend glas) is georganiseerd. In totaal hebben ruim 160 deelnemers kennis genomen van achtergronden, locatiegerelateerde waterkwaliteitsgegevens, relevantie van emissiebeperking, regelgeving en te nemen maatregelen in het kader van de zuiveringsplicht (presentatie bijlage 1). Stakeholders zijn op hoofdlijnen geïnformeerd en gericht betrokken en uitgenodigd om input en medewerking te geven. Vanuit LLTB en/of WPM heeft overleg met de 4 betrokken gemeenten (Venlo, Horst aan de Maas, Peel en Maas en Bergen) plaatsgevonden met het oog op rioleringsinfrastructuur en collectieve voorzieningen. Provincie is geinformeerd met het het oog op beleidsmatige en financiele (POP - 3) aspecten en WBL is aangehaakt met het oog op de combinatie met zuivering. De 4 tuinbouwgemeenten, Provincie en WBL zijn geinformeerd en betrokken. b. Spoor Emissiebeperking Het reduceren emissie en afvalwaterstromen door het opsporen en terugdringen van onnodige lozingen en lekkages en het nemen van maatregelen en vormt de eerste inzet. Onder meer door ondernemers te doen analyseren van emissie-routes, knelpunten en oorzaken van norm-overschrijdingen (onbedoelde lekkages, gebrek aan voldoende rioleringscapaciteit, onvoldoende inzicht in bedrijfswaterstromen, spui agv gebrek aan goed gietwater, etc). Het bespreken van oplossingsrichtingen voor het beperken van emissie en voorkomen van normoverschrijdingen waaronder; - Toelichten en uitwisselen van best practices in gebruik van nutrienten en gewasbeschermingsmiddelen - Aandacht voor opsporen onnodige lozingen en lekken - Tips en maatregelen voor verbeteren gietwatervoorziening cq gietwaterkwaliteit Informatie is ontsloten naar deelnemers middels hand-outs, artikelen in ledenmails en verwijzigingen naar websites als c. Spoor Zuivering Ondernemers zijn geinformeerd over regelgeving en afspraken in bestuursakkoord tot zuiveringsplicht van afvalwater. Deelnemers weten dat het in principe een individuele plicht tot zuivering van afvalwater per betreft en kennen de mogelijkheid, randvoorwaarden en daarvoor afgesproken procedure om via collectieve voorzieningen daaraan te voldoen. Uit overleg tussen LLTB en WPM is gebleken dat het alternatief van zuivering op RWZI niveau in Limburg niet tot de mogelijkheden behoort. Najaar 2015 zijn 14 gebiedscollectieven gevormd en aangemeld, waarvan er 13 als kansrijk werden beoordeeld. Voorjaar 2016 heeft de expert gebiedsgegevens over riolering en ruimtelijke structuur verzameld. Ondernemers hebben de waterstromen, technische voorziening en lozingsgegevens per locatie in kaart gebracht. Tijdens een 2 e serie van 11 gebiedssessies is, op basis van alle beschikbare informatie, een eerste verkenning plaatsgevonden op de haalbaarheid en wenselijkheid van een zuiveringscollectief. Uiteindelijk hebben In december 2015 zijn 14 gebiedscollectieven gevormd en aangemeld, bestaande uit ruim 90 ondernemers met samen bijna 120 bedrijfslokaties. 13 collectieven zijn begin 2016 als kansrijk beoordeeld door WPM; 1 collectief is afgewezen op grond van argument dat slechts 1 bedrijf betrof. 42

44 Op meer dan 100 bedrijfslokatie brachten ruim 80 ondernemers in 13 glastuinbouwgebieden met behulp van een door de expert ontwikkeld format (bijlage 2) de eigen bedrijfswaterstromen, technische (water)voorziningen en restwaterlozingen in beeld. In 11 gebiedssessies zijn waterstromen (kwantiteit en kwaliteit in de tijd), riool-gegevens en ruimtelijke gebiedskenmerken in beeld te gebracht en geanalyseerd (bijlage 3). Eén collectief stelde op grond van verzamelde gegevens vast dat de lozing zo gering waren dat nader onderzoek naar een collectief niet relevant is. 12 collectieven met in totaal 76 ondernemers, waarvan sommigen met meerdere lokaties, besloten tot nader onderzoek en het in kaart brengen van alternatieve scenario s voor het zuiveringscollectief. 7. Vergelijking doelstelling en resultaten De doelstellingen waren op hoofdlijn bewustwording wet- en regelgeving, kennis over maatregelen op bedrijfsniveau om emissie terug te dringen en besluitvorming over vorming van (gebieds)collectieven. Het project is in haar doelstellingen geslaagd op grond van navolgende resultaten: In totaal hebben ruim 160 deelnemers in 14 workshop kennis genomen van achtergronden, locatie-gerelateerde waterkwaliteitsgegevens, relevantie van emissiebeperking, regelgeving en te nemen maatregelen in het kader van de zuiveringsplicht. Op meer dan 100 bedrijfslokatie brachten ruim 80 ondernemers in 13 glastuinbouwgebieden met behulp van een door de expert ontwikkeld format (bijlage 2) de eigen bedrijfswaterstromen, technische (water)voorziningen en restwaterlozingen in beeld. Aanvankelijk zijn 14 gebiedscollectieven (met 90 ondernemers en 120 lokaties) gevormd en aangemeld waarvan er 12 (met 76 ondernemers) op grond van analyse van lozings- en gebiedsgegevens, doorgaan met scenario-studies voor vorming van een zuiveringscollectief. 43

45 Bijlage 7: Quickscan Doel Het doel van de Quickscan is het onderzoeken van het optimale schaalniveau om gewasbeschermingsmiddelen uit bedrijfsafvalwater van de glastuinbouw te verwijderen en op langere termijn te komen tot sluiting van de waterketen en nagenoeg emissieloze glastuinbouw. Dit mede n.a.v. doelstellingen binnen de Kader Richtlijn Water (KRW) en de tweede nota Duurzame gewasbescherming om de waterkwaliteit t.o.v. gewasbeschermingsmiddelen te verbeteren. De uitvoering van de Quickscan is een samenwerking tussen LTO Glaskracht Nederland (o.a. sectie Westland) en Hoogheemraadschap van Delfland. Aanpak De Quickscan is opgebouwd uit verschillende onderdelen en maakt gebruik van bestaande informatie, inzichten en kostenkengetallen. De keuze is gemaakt om op basis van het huidige afvalwatersysteem (gemeentelijk riool en transportleidingen Delfland) te inventariseren hoe de afwikkeling van afvalwater verloopt in de diverse glastuinbouwgebieden. Aan hand van de bestaande riolering zijn logische clusters bepaald. Uiteindelijk geeft deze Quickscan inzicht in de vergelijking van de mogelijke maatregelen op het schaalniveau: Lokale oplossing, Decentrale oplossing, Centrale oplossing. Onder de lokale oplossing wordt verstaan de zuivering op individueel bedrijfsniveau. Input die hiervoor gebruikt wordt, is zijn gegevens van de WUR/LEI en UO registratie. Onder decentrale oplossing wordt verstaan de zuivering van (bedrijfs)afvalwater binnen een cluster van meerdere glastuinbouwbedrijven, waarbij de clustergrote kan variëren. De volgende clusters zijn binnen de Quickscan gedefinieerd en in detail uitgewerkt. A. Cluster: Noukoop (Nootdorp) B. Cluster: Kooltuin (Pijnacker) C. Cluster: CAD combinatie D. Cluster: RG de Lier (de Lier en gedeelte Maasland) E. Cluster: Gemaal Staelduinen, Oranjepolder Onder centrale oplossing wordt verstaan een extra zuiveringsstap op een AWZI. Voor de Quickscan is gekozen om deze uit te werken voor het verzorgingsgebied van AWZI Nieuwe Waterweg. Dit omdat hier veel glastuinbouw afvalwater op geloosd wordt in verhouding tot ander afvalwater. De verschillende schaalniveaus zijn zowel kwantitatief als kwalitatief vergeleken als oplossingsrichting voor het optimale schaalniveau van zuivering gewasbeschermingsmiddelen. Naast de schaalniveaus is er, om inzicht te krijgen in de aanwezigheid van gewasbeschermingsmiddelen binnen een verzamelpunt van een mogelijk cluster, onderzoek gedaan naar gewasbeschermingsmiddelen bij buffer Perdik in De Lier. Binnen de Quickscan is er over een periode van 6 weken één steekmonster per week genomen van het afvalwater in de buffer Perdik (Perdikse pad in de Lier). Resultaat In onderstaande tabel zijn de resultaten samengevat per schaalniveau: Overzicht investerings- en jaarkosten per schaalniveau en terugrekening naar /ha Schaalniveau Investering Jaarkosten (vast+var.) Opp. glas (ha) /ha Inv. /ha Jr. Lokaal Gemeente Westland totaal Decentraal Gemiddelde clusters (At/mE): Centraal AWZI Nieuwe Waterweg (24% Gtb aandeel doorrekening) AWZI Nieuwe Waterweg (bij 100% doorrekening) Bij de analyses van het afvalwater bij buffer perdik zijn verschillende gewasbeschermingsmiddelen aangetroffen. 44

46 Conclusie en aanbeveling Uit de Quickscan komt naar voren dat het zuiveren op lokaal niveau bij de individuele bedrijven geen optimale aanpak is binnen het onderzoeksgebied. Zowel op het gebied van investeringen, jaarkosten als op het gebied van handhaafbaarheid, operationele kennis en het behalen van de doelstelling om te komen tot waterkwaliteit die aan KRW voldoen en nagenoeg emissieloze glastuinbouw, lijkt het lokale schaalniveau niet de meest effectieve en efficiënte oplossing. De decentrale oplossing zou een prima oplossing kunnen zijn op die clusters waar afvalwater bijeenkomt op een verzamelpunt en waar dit verzamelpunt relatief eenvoudig ingericht zou kunnen worden met buffercapaciteit en zuiveringsstap. Het is te verwachten dat organisatorisch een decentrale oplossing minder complex is dan de centrale oplossing, met name wanneer er tevens een vraag is naar kwalitatief goed aanvullend gietwater. Naar verwachting is er in potentie via decentrale clusters ongeveer 70% van het areaal de zuiveringsopgave goed in te vullen. De centrale oplossing bij de AWZI lijkt een interessante oplossing n.a.v. de Quickscan. Ondanks dat het verhoudingsgewijs gaat om (sterk) verdund tuinbouwwater, binnen AWZI Nieuwe waterweg schatten we in dat aandeel tuinbouwwater met gewasbeschermingsmiddelen ca 13% van totale stroom uitmaakt. Toch lijkt het, als men uitgaat van doorrekening op basis van tuinbouw afvalwater (24%), een financieel interessante optie. Als men een doorkijk maakt aan hand van de Quickscan voor het totale werkgebied van het Hoogheemraadschap van Delfland. Kan men de volgende scenario s onderscheiden waarbij het vraagstuk van de emissie voor het totale gebied wordt aangepakt. Investering Samenvatting scenario's ( ): Sc.1. volledig individueel Sc.2. 5 clusters + rest individueel Sc.3.1. AWZI Nieuwe Waterweg (100%) + 2 clusters (C en E) + rest individueel Sc.3.2. AWZI Nieuwe Waterweg (24%) + 2 clusters (C en E) + rest individueel Sc.4.1. Volledig centraal via AWZ's (3st) (100%) Jaarkosten /Jr.: Sc.4.2.Volledig centraal via AWZ's (3st) (##%)* * Percentage op basis van verhouding afvalwater glastuinbouw op AWZI Aan hand van deze Quickscan is te concluderen dat er door het Hoogheemraadschap van Delfland en door LTO Glaskracht Nederland ingezet moet worden op het invulling kunnen geven van waarschijnlijke toekomstige wetgeving voor individuele zuiveringsplicht middels centrale en decentrale oplossingen. Daarnaast is het aan te bevelen om de centrale oplossing AWZI Nieuwe Waterweg verder uit te werken in een pilot project, waarbij ingezoomd wordt op het juridisch vraagstuk van kosten doorbelasten en businesscase voor zuiveringstechniek. Voor de decentrale clusters is het aan te bevelen om als eerste stap te bekijken of het mogelijk is om voor cluster Noukoop een businesscase te maken die vergelijkbaar is met AquaReUse Bleiswijk en voor het CAD systeem cluster om te bekijken of het haalbaar is een decentrale zuivering te maken waarbij enkel ingezet wordt op zuivering gewasbeschermingsmiddelen en/of scheiden van de afvalwaterstroom welke op zee geloosd kan worden na zuiveringsstap. 45

47 Bijlage 8: Centrale Waterzuivering AWZI Nieuwe Waterweg Vanaf 1 januari 2018 zijn de glastuinbouwbedrijven via het Activiteitenbesluit verplicht om gewasbeschermingsmiddelen uit de restwaterstromen te verwijderen door middel van een voorzuivering. De verplichting is individueel, maar collectieve oplossingen zijn ook mogelijk. De tuinders die zich hebben verenigd in een collectief, hebben de mogelijkheid tot eind 2016 uitstel aan te vragen voor de zuiveringsplicht tot uiterlijk 1 januari In 2015 hebben het Hoogheemraadschap van Delfland (Delfland) en LTO Glaskracht Nederland (LTO) een verkenning uitgevoerd naar de mogelijkheid van een centrale collectieve aanpak voor verwijdering van gewasbeschermingsmiddelen op de AWZI Nieuwe Waterweg (eerder genoemd als Pilot Westland ). Hieruit blijkt dat voor de tuinders binnen het verzorgingsgebied van de AWZI Nieuwe Waterweg in Hoek van Holland, de centrale collectieve zuivering op de AWZI doelmatiger is dan individuele zuivering per bedrijf of zuivering in kleinere clusters. In vervolg op deze uitkomst is door LTO dit businessplan uitgewerkt voor de centrale collectieve zuivering op de AWZI Nieuwe Waterweg. Delfland heeft bij de uitwerking van dit businessplan geparticipeerd door langs een technisch en een juridisch spoor de haalbaarheid te onderzoeken. Hieruit blijkt dat zuivering van gewasbeschermingsmiddelen op AWZI Nieuwe Waterweg voor de aangesloten glastuinbouwbedrijven technisch en juridisch haalbaar is. Wel zijn er onzekerheden en risico s die nog nader moeten worden onderzocht en uitgewerkt (zie risico s en beheersmaatregelen en toelichting). Op basis van de uitkomsten van de uitgevoerde verkenningen en haalbaarheidsonderzoeken dienen LTO en de aangesloten glastuinbouwbedrijven een centrale collectieve variant op AWZI Nieuwe Waterweg in de vorm van een businessplan bij het bevoegd gezag in om daarmee uitstel te krijgen tot In de tussenliggende tijd krijgen de partijen de ruimte om het plan voor de realisatie en exploitatie nader uit te werken. Voor Delfland is dit een moment om een intentie uit te spreken en te bepalen onder welke voorwaarden zij haar AWZI Nieuwe Waterweg beschikbaar stelt om op verzoek van een tuinderscollectief voorzieningen te treffen om gewasbeschermingsmiddelen uit het afvalwater te verwijderen. Dit businessplan is bedoeld om een besluit te nemen onder welke voorwaarden Delfland haar AWZI Nieuwe Waterweg beschikbaar stelt om op verzoek van een tuinders-collectief voorzieningen te treffen ten behoeve van centrale collectieve zuivering van gewasbeschermingsmiddelen. Dit traject geeft Delfland de kans aanvullende afspraken te maken met de betrokken glastuinbouwbedrijven voor het verbeteren van de lokale waterkwaliteit en sturing te geven aan de eigen verantwoordelijkheid van de tuinders hierin. Daarnaast kan Delfland ervaring op doen in de zuivering van microverontreinigingen. Dit vooruitlopend op mogelijke stengere eisen in de wetgeving (delta-aanpak) voor rioolwaterzuiveringen. 46

48 Delfland heeft op 12 oktober 2016 tijdens een bijeenkomst met LTO en de tuinders de intentie uitgesproken om haar zuivering AWZI Nieuwe Waterweg beschikbaar te stellen voor de dienst zuiveren van gewasbeschermingsmiddelen door en ten behoeve van de aangesloten glastuinbouwbedrijven. Delfland stelt hiervoor de volgende voorwaarden: tuinders betalen zelf de kosten voor de zuivering van gewasbeschermingsmiddelen; bij nieuwe wetgeving over verwijdering medicijnresten of andere microverontreinigingen worden nieuwe afspraken gemaakt; tuinders doen een voorstel voor de verbetering van de lokale waterkwaliteit en hun eigen verantwoordelijkheid hierin. Delfland heeft hiertoe samen met LTO een brief opgesteld aan de Minister van I&M met het verzoek om: de Waterschapswet aan te passen, zodat zuiveringsheffing geint kan worden bij de tuinders voor de centrale zuivering van gewasbeschermingsmiddelen; centraal en collectief zuiveren in bij de wijziging van het Activiteitenbesluit ten behoeve van de zuiveringsplicht voor gewasbeschermingsmiddelen mogelijk te maken. In 2017 zal Delfland de tuinders en LTO helpen bij het opstellen van een stappenplan om bovengenoemde voorwaarden te realiseren, de technische, financiële en juridische consequenties nader uit te werken en een samenwerkingsovereenkomst voor te bereiden. Opmerking: onder collectieve aanpak wordt een centrale oplossing verstaan, een extra zuiveringsstap op een AWZI. Deze centrale oplossing wordt in dit document voor het verzorgingsgebied van AWZI Nieuwe Waterweg uitgewerkt.. 47

49 48

50 49