UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werknemerscompensatie in de steigers: Naar een nieuwe aanpak van werknemerscompensatie en preventie van arbeidsongevallen en beroepsziekten in arbeidsorganisaties Eshuis, W.A. Link to publication Citation for published version (APA): Eshuis, W. A. (2013). Werknemerscompensatie in de steigers: Naar een nieuwe aanpak van werknemerscompensatie en preventie van arbeidsongevallen en beroepsziekten in arbeidsorganisaties Utrecht: BigBusinessPublishers General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 12 Nov 2017

2 41

3 42

4 Hoofdstuk 1 Werknemerscompensatie 43

5 Introductie Dit hoofdstuk bevat een verkenning van het terrein van werknemerscompensatie. Een dergelijke verkenning is niet eenvoudig. Er bestaat geen handboek werknemerscompensatie waarin dit verschijnsel systematisch beschreven is. De kennis over werknemerscompensatie is gefragmenteerd. Bovendien wordt werknemerscompensatie in bestaande literatuur voornamelijk vanuit juridisch oogpunt beschreven en becommentarieerd. Een analyse en beschrijving van werknemerscompensatie als sociaal systeem is niet aangetroffen. Het belangrijkste doel van dit hoofdstuk is een verkenning van werknemerscompensatie als sociaal-juridisch systeem, dat wil zeggen een systeem in termen van sociaal-juridische functie, structuur, actoren en regels. De uitkomst van die verkenning biedt de basis voor de analyse, in hoofdstuk 5, van de vier werknemerscompensatiesystemen in Nederland en België. Die analyse is op haar beurt weer van belang om in het tweede en derde deel van het empirisch onderzoek, waarvan in hoofdstuk 6, 7 en 8 verslag wordt gedaan, na te gaan welke actoren actief zijn binnen het compensatiesysteem, welke preventie-instrumenten die actoren tot hun beschikking hebben en wat de invloed is van die actoren en preventie-instrumenten op de preventie in de arbeidsorganisatie. De verkenning kent drie onderdelen: - Paragraaf 1.1 beschrijft wat onder werknemerscompensatie wordt verstaan. De definiëring van werknemerscompensatie sluit aan bij de juridisch getinte definitie van Engelhard. Engelhard benadrukt dat het bij werknemerscompensatie gaat om een formele wijze van compensatie. - Paragraaf 1.2 beschrijft vijf typen van werknemerscompensatie. In de juridische literatuur worden verschillende indelingen in typen van werknemerscompensatie beschreven. Die indelingen hebben echter hun beperkingen. Ze zijn niet sluitend en bovendien zijn ze niet geschikt voor het bestuderen van de relatie tussen werknemerscompensatie en preventie in arbeidsorganisaties en de actoren die daarbij betrokken zijn. Daarom wordt in deze paragraaf een indeling voorgesteld op basis van de verhouding tussen de werkgever, de werknemer en de (eventuele) verzekeraar. - Paragraaf 1.3 gaat na welke andere elementen van invloed zijn op werknemerscompensatie. Daarbij is zowel gekeken naar (overige) juridische elementen die van invloed zijn op werknemerscompensatie als naar elementen waarmee werknemerscompensatie als sociaal systeem kan worden beschreven. Het hoofdstuk sluit in de paragraaf 1.4 af met de presentatie van een samenhangende indeling van werknemerscompensatie in vijf typen van werknemerscompensatie, negen constituerende elementen en verschillende concrete werknemerscompensatiesystemen. 44

6 1.1 Definiëring van werknemerscompensatie Dit onderzoek hanteert de term werknemerscompensatie. Deze term is een vertaling van het begrip workers compensation. Dit begrip wordt in de Angelsaksische landen uitsluitend gebruikt voor verzekeringen die schade bij werknemers door arbeidsongeval en beroepsziekte compenseren. 59 In Nederland is de term werknemerscompensatie geïntroduceerd door Vinke. 60 Een expliciete definitie geeft Vinke echter niet. Gezien de aard van het onderzoek -Vinke doet onderzoek naar de normen die beslissend zijn in de regelgeving en in de schaderegelingspraktijk van particuliere verzekeringen, civiele aansprakelijkheidsrecht en sociale verzekeringen- kan echter worden aangenomen dat Vinke tot werknemerscompensatie niet alleen specifieke directe verzekeringen, maar ook algemene sociale verzekeringen rekent. Vinke gebruikt dus een zeer ruime omschrijving van de term werknemerscompensatie en rekent daartoe alle regelingen die ook schade vergoeden bij een arbeidsongeval of beroepsziekte. In plaats van de beperkte reikwijdte van het Angelsaksische begrip en de ruime interpretatie van Vinke maakt dit onderzoek gebruik van de definitie van Engelhard 61 : Any preempted way of compensating damages of employees (or his relatives) caused by workplace accidents or occupational diseases. Dit onderzoek verstaat onder werknemerscompensatie: Elke specifieke formele wijze van compensatie van schade bij werknemers (of nabestaanden) die ontstaan is ten gevolge van een beroepsziekte of arbeidsongeval. Zoals hierna zal blijken, valt onder deze definitie meer dan alleen de (directe) verzekeringen die in de Angelsaksische definitie van werknemerscompensatie centraal staan. Onder de definitie vallen ook compensatiesystemen zoals schadefondsen, werkgeversaansprakelijkheid en contractuele compensatie, die geen verzekeringskarakter hebben maar op een andere basis compensatie verzorgen van schade bij werknemers door blootstelling aan beroepsrisico s. Anderzijds wordt afstand genomen van de (impliciete) definitie van Vinke die tot werknemerscompensatie ook algemene regelingen rekent die, naast compensatie van arbeidsgerelateerd letsel, voorzien in compensatie van letsel, ziekte en arbeidsongeschiktheid die niet arbeidsgerelateerd is. Bij werknemerscompensatie gaat het dus om compensatie van enkel beroepsgebonden schade. Met andere woorden, dit onderzoek bestudeert regelingen op basis van het zogenaamde risque professionel. Compensatie op basis van het risque social blijft in dit onderzoek buiten beschouwing. 62 Verzekeringen tegen arbeidsongeschiktheid, ziekte en ongevallen vallen dus niet onder de definitie, aangezien zij niet specifiek gericht zijn op beroepsrisico s. Daarnaast gaat het om formele regelingen. Informele vormen van compensatie via onderlinge hulp door familie, beroepsgenoten, vakbond, bezitsvorming of liefdadigheid vallen evenmin onder het begrip werknemerscompensatie Zie o.a.: Ladou, J. (2006). Occupational and Environmental Medicine in the United States: A proposal to abolish Workers' compensation and reestablish the public health model. International Journal of Occupational Environment and Health 12. p Schirmeister, F. C. (1996). Amerikaanse toestanden in het schadevergoedingsrecht? : de vergoeding van letselschade in de Verenigde Staten. Lelystad, Koninklijke Vermande. 60 Vinke, H. (1997). Werknemerscompensatie bij beroepsgebonden schade. Den Haag, SDU. 61 Engelhard, E.F.D. (2007). Shifts of Work-Related Injury Compensation. Background Analysis: The Concurrence of compensation Schemes. p. 11. In: Klosse, Saskia, Ton Hartlief (eds). Shifts in Work-Related Injuries and Diseases. Tort and Insurance Law, vol. 20. Wien, Springer Verlag. 62 Vinke, H. (1997). Werknemerscompensatie bij beroepsgebonden schade. Den Haag, SDU. Vinke beschrijft risque social als de opvatting dat de gemeenschap de financiële lasten zou moeten dragen. Hiertegenover plaatst ze de risque professionel gedachte, waarbij arbeid wordt beschouwd als een dienst aan de private belangen van de werkgever en waarbij niet alleen de lusten maar ook de lasten door de werkgever moeten worden gedragen. Zie ook p Deze vormen worden onder andere genoemd in: Noordam, F. M. (1996). Inleiding socialezekerheidsrecht. Deventer, Kluwer. p

7 1.2 Vijf typen werknemerscompensatie Introductie De juridische literatuur kent verschillende indelingen in typen van werknemerscompensatie. De twee meest voorkomende indelingen zijn die in private en publieke typen van werknemerscompensatie en indelingen op basis van werkgeversaansprakelijkheid versus sociale verzekeringen. Deze indelingen worden hierna uitgebreider beschreven. De indelingen worden bekritiseerd omdat ze bepaalde typen werknemerscompensatie uitsluiten. Bovendien bieden beide indelingen vooral structuur voor de bestudering van macrovraagstukken. Ze bieden echter onvoldoende houvast voor het bestuderen van de relatie tussen werknemerscompensatie en preventie in arbeidsorganisaties. Daarom geeft paragraaf een nieuwe indeling in typen werknemerscompensatie. Als basis daarvoor geldt de juridische verhouding tussen de werkgever, de werknemer en de eventuele verzekeraar. Dat criterium leidt tot een onderscheid in vijf typen werknemerscompensatie.die vijf typen komen aan bod in paragraaf tot en met Publiek en privaat In verschillende publicaties maakt men een onderscheid in publieke en private typen werknemerscompensatie. De International Social Security Association (ISSA) rekent sociale werknemersverzekeringen tot het eerste type en private verzekeringen tot het tweede type. 64 Er bestaat een aantal wezenlijke verschillen tussen de uitgangspunten van private verzekeringen en van sociale werknemersverzekeringen. Private verzekeringen Bij private verzekeringen is sprake van vrije toetreding van verzekerden, worden de polisvoorwaarden door private organisaties vastgesteld, vindt de financiering plaats op basis van premies en is de uitvoering ook in handen van private organisaties. Voor deze verzekeringen geldt een aantal verzekeringstechnische wetmatigheden. Een daarvan is dat er een kans moet bestaan op schade. Voor partijen mag geen zekerheid bestaan over het intreden van schade. Schade is een onzekere gebeurtenis die nog niet mag zijn ingetreden. Dit impliceert ook dat de verzekerde niet het intreden van deze gebeurtenis zelf mag kunnen beïnvloeden. Bij private verzekeringen is ook sprake van risico-overdracht: de verzekeraar neemt in ruil voor betaling van premie het risico over van de verzekerde. Risicospreiding over een verzekeringsgemeenschap van enige omvang zorgt ervoor dat die risico-overneming op een verantwoorde wijze kan plaatsvinden. Daarvoor is wel van belang dat de verzekeraar betrouwbare informatie heeft over de factoren die het intreden van de te verzekeren onzekere gebeurtenis kunnen beïnvloeden, zodat op basis daarvan de schadekans en de premiehoogte kunnen worden vastgesteld. De private verzekering is gebaseerd op het equivalentiebeginsel. Bij de toepassing van een dergelijk beginsel is er een nauwe relatie tussen risico, premie en prestatie. Dat betekent dat een uitkering alleen plaatsvindt bij het optreden van specifieke, precies omschreven risico s (de relatie tussen risico en uitkering), dat de hoogte van de premie afhankelijk is van de hoogte van het risico, gedifferentieerd wordt naar de hoogte van de - individuele- schadekans (relatie risico/premie) en dat betaling van premie vereist is voor het recht op uitkering. Publieke verzekeringen Sociale verzekeringen zijn van oudsher publiek van karakter. Hierbij is sprake van verplichte deelname, worden de polisvoorwaarden door de overheid vastgesteld, is de financiering geregeld door overheidsbijdragen die doorgaans via (belasting)heffing wordt verkregen, en is de uitvoering in handen van overheidsorganisaties. De sociale verzekering is gebaseerd op het solidariteitsbeginsel, dat gemeenschappelijke belangen gemeenschappelijk gedragen moeten worden. Het doel is om te voorzien in de behoefte aan een bepaald bestaansniveau. Het recht op uitkering is van overheidswege vastgelegd en hangt niet af van de premiebetaling. Er is 64 Zie o.a.: International Social Security Association (ISSA) (2010). Social Security Programs Throughout the World: Europe Geneva, ISSA. p.11. Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2000). Workers' Compensation, Analysis of private and public systems. München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. 46

8 sprake van een zwakke equivalentie, dat wil zeggen de band tussen risico, premie en prestatie is zwak. De bruikbaarheid van de indeling private verzekeringen en sociale verzekeringen is beperkt. Het is geen sluitende indeling aangezien systemen van werknemerscompensatie die (ook) in Nederland worden aangetroffen, en die hiervoor in de inleiding zijn beschreven (de werkgeversaansprakelijkheid, de verzekering tegen werkgeversaansprakelijkheid, het IAS, de contractuele compensatie) niet worden meegenomen. Volgens International Social Security Association (ISSA) bestaat dan ook in Nederland geen enkel type werknemerscompensatie. 65 Een ander kritiekpunt op de ISSA indeling is dat de grens tussen publiek en privaat niet gemakkelijk te bepalen is. Dat blijkt ook uit het feit dat volgens ISSA de beide Belgische systemen, FBZ BE en AOV BE, tot sociale verzekeringen kunnen worden gerekend, terwijl, zoals ook in hoofdstuk 2 zal blijken, met name de AOV BE allerlei kenmerken heeft van een privaat systeem. Ook Fluit merkt op dat een en ander valt in te brengen tegen het onderscheid publiek en privaat. Volgens hem bevatten publieke sociale verzekeringen onderdelen die privaat of publiek kunnen zijn. Per verzekering kan de mix van private en publieke elementen variëren. Hij wijst op de graduele verschillen. In hoeverre een sociale verzekering privaat dan wel publiek is, is afhankelijk van vier aspecten: of deelname verplicht is of niet, wie de polisvoorwaarden vaststelt, wie gehouden is het te financieren, en wie de uitvoering ter hand neemt Werkgeversaansprakelijkheid en sociale verzekeringen Klosse, Hartlief en Hoop beschouwen werkgeversaansprakelijkheid ( Civil Law ) en sociale verzekeringen ( Public Funding ) als de centrale paradigma s van werknemerscompensatie. 67 Volgens Hoop is dit onderscheid gebaseerd op het verschil in rechtvaardiging tussen beide. De werkgeversaansprakelijkheid, waartoe ook de verzekering tegen werkgeversaansprakelijkheid wordt gerekend, is verbonden met de opkomst van de industrie en de daarmee samenhangende risico s op arbeidsongevallen en beroepsziekten. Daar waar die industrialisatie zich voltrok, werd de werknemer de mogelijkheid geboden om schade door deze beroepsrisico s te verhalen op de werkgever op basis van het civiele recht. Het uitgangspunt bij de werkgeversaansprakelijkheid is dat het als onrechtvaardig wordt beschouwd dat iemand verlies moet lijden dat door iemand anders veroorzaakt is. De compensatie is in dit geval van correctieve aard en heeft ten doel om de eiser in de positie te brengen van voor de gebeurtenis. Sociale verzekeringen vormen het tweede paradigma. Bij sociale verzekeringen is het uitgangspunt dat de overheid een bepaalde standaard van bescherming dient te garanderen, gebaseerd op de overtuiging dat bepaalde schade eerder een maatschappelijk dan een individueel risico vertegenwoordigt. De compensatie is meer toekomstgericht. Het kijkt niet terug naar het verleden maar is gericht op het verbeteren van het toekomstig leven van mensen. Sociale verzekeringen kwamen in de meeste industrielanden in de loop van de 19 e eeuw tot stand, op grondslag van onderlinge solidariteit van werknemers (via onderlinge verzekeringsfondsen van werklieden of verzekeringskassen verbonden aan een vakvereniging) of via fondsen die werden opgericht door een onderneming. Eind 19 e eeuw richten particuliere verzekeringsmaatschappijen zich ook op werknemerscompensatie. 68 Zowel werkgevers als individuele werknemers konden zich vanaf dat moment verzekeren tegen schade door arbeidsongevallen. 69 Later ondersteunde de overheid deze initiatieven en verplichtte zij 65 International Social Security Association (ISSA) (2010). Social Security Programs Throughout the World: Europe Geneva, ISSA. p Fluit, P.S. (2001). Verzekeringen van solidariteit. Academisch proefschrift, Universiteit van Amsterdam. p Klosse, S., T. Hartlief, (eds.) (2007). Shifts in compensating work-related injuries and diseases. Wien, New York, Springer. p De Eerste Nederlandsche verzekeringsmaatschappij op het leven tegen invaliditeit en ongelukken biedt vanaf 1883 fabrikanten de mogelijkheid het personeel te verzekeren tegen de inkomensrisico s verbonden aan arbeidsongevallen en invaliditeit. Zie hiervoor: Schwitters, R.J.S.(1991). De risico s van de arbeid. Het ontstaan van de Ongevallenwet 1901 in sociologisch perspectief. Groningen, Wolters-Noordhoff. p Fluit, P.S. (2001). Verzekeringen van solidariteit. Academisch proefschrift, Universiteit van Amsterdam. p

9 werkgevers en werknemers tot deelname aan zogenaamde arbeidsongevallenverzekeringen. In Duitsland werd, onder impuls van Bismarck, in 1884 de eerste arbeidsongevallenverzekering van Europa ingevoerd. 70 Andere Europese landen waaronder België (in 1903) en Nederland (Ongevallenwet 1901) volgden later. Deze arbeidsongevallenverzekeringen werden daarna uitgebreid met verzekeringen tegen beroepsziekten. De indeling van werknemerscompensatie in werkgeversaansprakelijkheid en sociale verzekeringen is evenmin sluitend. Hoewel deze indeling, in tegenstelling tot de ISSA classificatie, wel ruimte laat voor werkgeversaansprakelijkheid en verzekeringen in verband werkgeversaansprakelijkheid, houdt ze geen rekening met contractuele werknemerscompensatie. Bovendien worden in deze indeling sociale verzekeringen uitsluitend geassocieerd met publieke verzekeringen, daarmee sociale verzekeringen met een meer privaat karakter of private elementen buiten sluitend Verhouding werkgever, werknemer en verzekeraar De indelingen op basis van het onderscheid publiek en privaat en op basis van het onderscheid sociale verzekering en aansprakelijkheid bieden onvoldoende houvast voor de bestudering van de relatie tussen werknemerscompensatie en preventie binnen arbeidsorganisaties. Beide indelingen laten bepaalde typen werknemerscompensatie buiten beschouwing. Bovendien zijn deze indelingen vooral zinvol om macrovraagstukken (wel of geen privatisering, de positie van de werkgeversaansprakelijkheid, de ontwikkeling van de publieke en private sociale zekerheid) te bestuderen en te becommentariëren. Het biedt echter onvoldoende houvast voor het bestuderen van de microvraagstukken binnen een arbeidsorganisatie, zoals de vraag naar de samenhang van werknemerscompensatie en preventie in arbeidsorganisaties en de actoren die daarbij betrokken zijn. Ten behoeve van dit onderzoek is gekozen voor een indeling op basis van het criterium van de (juridische) verhouding tussen werkgever, werknemer en de verzekeraar. Werknemerscompensatie creëert een extra juridische verhouding tussen die actoren. Typen werknemerscompensatie zijn van elkaar te onderscheiden vanwege de verschillen in die juridische verhouding. Op basis van dit criterium kunnen vijf typen van werknemerscompensatie worden geduid. Vijf typen werknemerscompensatie Bij het eerste type werknemerscompensatie, de werkgeversaansprakelijkheid, is er een directe relatie tussen werknemer en de werkgever aangezien de werknemer de werkgever aansprakelijk stelt. Bij het tweede type, de aansprakelijkheidsverzekering, stelt de werknemer weliswaar de werkgever aansprakelijk maar raakt die relatie op de achtergrond door de tussenkomst van de verzekeraar. In het derde type werknemerscompensatie, de directe verzekering, heeft de werknemer een directe aanspraak op de verzekering en bestaat er in dit opzicht geen directe band tussen werknemer en werkgever. Wel bestaat er een band tussen de werkgever (die doorgaans een risico gerelateerde premie betaalt) en de verzekering. In het vierde type, de fondsvorming, is er een directe relatie tussen werknemer en het fonds en is de werkgever nagenoeg buiten beeld, aangezien de werkgever een generieke heffing betaalt en niet zelf direct afdraagt aan het fonds. In het laatste type, de contractuele werknemerscompensatie, is er net als in het eerste type een directe relatie tussen werknemer en werkgever, zij het dat die relatie niet wordt bepaald door de inhoud van het aansprakelijkheidsrecht, maar door de afspraken in het arbeidscontract. In het kader van een contractuele compensatie kunnen werkgever en werknemer eventueel besluiten risico s geheel of gedeeltelijk te verzekeren. Paragrafen tot en met beschrijven deze vijf typen van werknemerscompensatie Compensatie op basis van werkgeversaansprakelijkheid De werknemer heeft op basis van het aansprakelijkheidsrecht een directe aanspraak op de werkgever als hij schade heeft opgelopen als gevolg van onveilige en ongezonde arbeidsomstandigheden. De schade blijft doorgaans voor rekening van het slachtoffer, indien 70 De eerste ongevallenwet, tot stand gekomen in Nieuw Zeeland, dateert van

10 ze voortvloeit uit eigen schuld, opzet of bewuste roekeloosheid. De aansprakelijkheid doet zich voor bij de aanwezigheid van een causaal verband tussen letselschade van de werknemer door het werk in combinatie met de vaststelling dat de werkgever daaraan schuld heeft omdat hij niet heeft voldaan aan de zorgplicht. De werknemer wordt beschouwd als gelaedeerde (benadeelde of slachtoffer) en de werkgever als laedens (dader of veroorzaker). Het aansprakelijkheidsrecht gaat uit van volledige vergoeding van vermogensschade (vooral gederfd inkomen en verlies van verdienvermogen) en immateriële schade. 71 Als in het desbetreffende land vergoedingen voortvloeien uit publieke sociale zekerheid, dan dekt het aansprakelijkheidsrecht het deel van de schade dat niet door de sociale zekerheid wordt gedekt, de zogenaamde excedentschade. 72 In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt tussen schuldaansprakelijkheid en risicoaansprakelijkheid. 73 In het eerste geval moet voor aansprakelijkheid de schuld van de dader vaststaan. Daarvan is sprake als de werkgever is tekortgeschoten in de naleving van de veiligheidsverplichtingen en daardoor letselschade is ontstaan. Daaraan gekoppeld is een (zware) bewijslast van de werknemer. Werkgeversaansprakelijkheid op basis van schuld ( fault ) komt nogal eens voor in landen waar een directe verzekering of een fonds voorziet in compensatie. In dat geval biedt deze vorm de mogelijkheid om toch schade te verhalen in gevallen waarin door een directe verzekering of een schadefonds vergoeding niet is voorzien. Dat is onder andere het geval in Australië, België, Denemarken, Finland, Nederland en de meeste staten binnen de Verenigde Staten. Werkgeversaansprakelijkheid kan ook de rol hebben om in aanvulling op (of in plaats van) de directe verzekering, schade te verhalen op derden. In de Australische staat New South Wales kan men bijvoorbeeld naast een uitkering krachtens de wettelijk verplichte verzekering tegen arbeidsongevallen en beroepsziekten een beroep doen op het aansprakelijkheidsrecht voor vergoeding van economic losses en smartengeld als de schuld van de werkgever kan worden aangetoond. Risicoaansprakelijkheid gaat gepaard met een verregaande objectivering van de zorgvuldigheidsnormen waaraan een werkgever moet voldoen en met een vermindering van de invloed van eigen schuld van de werknemer. In het geval van risicoaansprakelijkheid staat de schuldvraag buiten beschouwing. Daarom wordt risicoaansprakelijkheid ook wel no fault aansprakelijkheid genoemd, in tegenstelling tot de eerder genoemde schuld ( fault ) aansprakelijkheid. Overigens moet bij risicoaansprakelijkheid nog wel het causale verband (tussen letselschade en werk) worden vastgesteld en geldt nog steeds dat de werkgever onzorgvuldig moet hebben gehandeld. Is dat niet het geval, dan is de werkgever ook niet aansprakelijk. 74 Het onderscheid tussen risicoaansprakelijkheid en schuldaansprakelijkheid is meestal van graduele aard. Daarnaast is veelal sprake van ontwikkeling van de ene vorm naar de andere. In verschillende landen, waaronder Nederland, constateert men een ontwikkeling van schuldaansprakelijkheid naar risicoaansprakelijkheid voor beroepsrisico s Compensatie op basis van verzekering tegen werkgeversaansprakelijkheid Een verzekering inzake aansprakelijkheid, in Nederland de Aansprakelijkheidsverzekering Bedrijven (AVB NL), bestaat uit verschillende rubrieken. Een ervan is de verzekering tegen werkgeversaansprakelijkheid. Elke Nederlandse werkgever kan zich vrijwillig hiertegen verzekeren. 71 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2002). Occupational Diseases: How are they covered under workers' compensation systems? München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p. 5 en p Zie o.a. Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p. 36/37. 49

11 Ook zijn er situaties waarin die verzekering een meer verplichtend karakter heeft. In de Amerikaanse staat Texas moeten werkgevers een keuze maken tussen het afsluiten van een wettelijk verplichte directe verzekering of een wettelijke verplichte aansprakelijkheidsverzekering. 76 In het Verenigd Koninkrijk 77 rust via de Employers Liability Act (ELA) op werkgevers de wettelijke verplichting zich te verzekeren tegen werkgeversaansprakelijkheid. Volgens Waterman gaat het hierbij om schuldaansprakelijkheid. 78 De zorgplicht van de werkgever is in het Verenigd Koninkrijk in een aantal opzichten, zoals ten aanzien van veiligheidsmaatregelen, beperkter dan in Nederland. Deze verplichte verzekering tegen werkgeversaansprakelijkheid fungeert naast de publieke directe verzekering, het Industrial Injury Scheme, dat onder het derde type werknemerscompensatie, de directe verzekering, aan bod komt. Een dergelijke verzekering wordt ook wel een third party verzekering genoemd: bij een aansprakelijkheidsverzekering is de werkgever verzekerd tegen het risico dat hij aan een derde partij (het slachtoffer) vergoeding zal moeten betalen op basis van aansprakelijkheid. De veroorzaker is in dit geval zowel de verzekeringnemer als de verzekerde. Bij dit type compensatie stelt de werknemer weliswaar de werkgever aansprakelijk maar raakt die relatie op de achtergrond door de tussenkomst van de verzekeraar. De bepaling van de causaliteit en de aansprakelijkheid is gebaseerd op het heersende aansprakelijkheidsrecht. Door middel van een aansprakelijkheidsverzekering is de werkgever dus verzekerd tegen aansprakelijkheidsclaims in verband met schade door blootstelling van de werknemer aan beroepsrisico s. Een dergelijke verzekering kent drie soorten polisdekkingen, te weten de act committed dekking, de loss occurence dekking en de claims made dekking. Bij een act committed dekking is de schade gedekt wanneer de oorzaak binnen de contracttermijn ligt. Een loss occurence dekking geldt voor schade ontstaan binnen de contracttermijn. Bij een claims made dekking gaat het erom dat de melding van de schade binnen de contracttermijn valt. Deze momenten kunnen nagenoeg samenvallen, maar het komt ook vaak voor dat er een zekere tijd verstrijkt tussen het moment van de onrechtmatige daad of wanprestatie en het ontstaan van het letsel of de beschadiging. Soms kunnen hier zelfs vele jaren tussen liggen. Ook tussen het manifest worden van de schade en het indienen van een claim kan geruime tijd verstrijken. Men noemt dit verschijnsel het long tail effect, dat onder andere voorkomt bij beroepsziekten. Dit verschil in tijd is van belang voor de dekking, voor de vraag in hoeverre de verzekeraar bij het aangaan van de verzekering de nog niet ingetreden en/of gemelde gevolgen van reeds door de verzekerde gemaakte fouten voor zijn rekening wil nemen (het zogenaamde voorrisico of inlooprisico), of in hoeverre hij bereid is bij het einde van de verzekering nog risico s te lopen voor fouten die tijdens de looptijd van de verzekering zijn gemaakt, maar waarbij de gevolgen van die fouten nog niet zijn ingetreden respectievelijk zijn gemeld (na-risico of uitlooprisico). Sinds de jaren 90 van de vorige eeuw zijn de meeste polissen gebaseerd op het claims made systeem. Bepalend voor de dekking is het moment waarop de schade wordt geclaimd. Volgens dit systeem is geen uitloop gedekt en wordt de zogenoemde tail afgesneden op het moment dat de polis wordt geroyeerd. Deze dekking voorkomt dat een verzekeraar jaren nadat een polis uit de boeken is verdwenen nog met grote schades wordt geconfronteerd waartegenover geen premieontvangsten meer staan. De claims-made dekking wordt in verschillende varianten aangeboden; bijvoorbeeld met en zonder inloopdekking. Ook ziet men wel polissen met de mogelijkheid om gedurende een beperkte termijn na royement schades te melden. 76 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2006). Covering just simple risks? residual markets and unisured risks in workers'compensation systems. München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p Waterman, Y. (2009). De aansprakelijkheid van de werkgever voor arbeidsongevallen en beroepsziekten. Rotterdam, Boom juridische uitgevers. 78 Waterman, Y. (2009). De aansprakelijkheid van de werkgever voor arbeidsongevallen en beroepsziekten. Rotterdam, Boom juridische uitgevers. p

12 1.2.6 Directe verzekering Bij een directe verzekering dekt de verzekeraar de schade die de verzekerde benadeelde werknemer lijdt. Het verschil met een aansprakelijkheidsverzekering is dat de werkgever zich niet verzekert voor het risico dat hij door zijn werknemers aansprakelijk zal worden gesteld, maar voor het risico dat deze werknemers in hun beroepsuitoefening schade lijden. Het is een risicoverzekering. Het recht op vergoeding ontstaat zodra het risico zich realiseert. In een dergelijke verzekering wordt het risico gedefinieerd en niet de fout van de aansprakelijkheid. 79 Directe verzekeringen worden aangemerkt als no fault verzekeringen, 80 aangezien de schuldvraag niet ter zake doet: als duidelijk is dat er een verband is tussen schade en de werkzaamheden dan vindt er compensatie plaats. Een directe verzekering wordt beschouwd als een first party verzekering. Een dergelijke verzekering wordt ook wel een zuivere first party verzekering genoemd als een eerste partij schadeverzekering de schade vergoedt krachtens een overeenkomst tussen verzekeraar en verzekerde. Dat is onder andere het geval bij een werknemer die zichzelf verzekert zonder tussenkomst van zijn werkgever. 81 In een groot aantal landen heeft die directe verzekering ten behoeve van werknemerscompensatie echter niet een zuiver first party gehalte, aangezien de werkgever een verzekering neemt ten behoeve van zijn werknemers, die vervolgens rechtstreeks op de polis kunnen claimen. 82 Een dergelijke directe verzekering wordt ook wel aangeduid met de term Workers Compensation Insurance. De uitvoering ervan varieert. Er zijn wettelijk verplichte directe verzekeringen van publieke aard. Die komen onder andere voor in sommige staten van Australië (Workers Compensation Insurance op basis van de Workers Compensation Act), in Duitsland (wettelijk verplichte Arbeitsunfallversicherung die tevens het risico van het ontstaan van beroepsziekten dekt en door publieke Berufsgenossenschaften wordt uitgevoerd), en in het Verenigd Koninkrijk (via het Industrial Injury Scheme). In andere landen is de directe verzekering weliswaar wettelijk verplicht maar privaat van aard. Dat is het geval in België, Finland en Noorwegen, waar de wettelijk verplichte arbeidsongevallenverzekering wordt uitgevoerd door private verzekeraars. In andere landen is sprake van een mix van privaat en publiek (in Denemarken wordt de arbeidsongevallenverzekering uitgevoerd door private verzekeraars, echter de claimbeoordeling is publiek via het National board of industrial injuries). De VS bieden een rijk geschakeerd beeld van private, publieke en gemengd privaat publieke uitvoering van workers compensation op basis van directe verzekering. Er bestaat geen federale regelgeving op dit punt. Desondanks kennen de meeste staten een of andere vorm van workers compensation. De uitvoering is per staat verschillend. Volledige schadevergoeding is niet het uitgangspunt van werknemerscompensatie op basis van een directe verzekering tegen beroepsrisico s. Immateriële schade is doorgaans uitgesloten van vergoeding. Daartegenover staat dat de voorwaarden voor toekenning van een compensatie ruimer zijn dan in de vorige twee typen werknemerscompensatie Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p.58; Faure, M., T. Hartlief (2001). Directe schadeverzekering bij beroepsziekten. In: Faure, M., Hartlief, T. (red.). Schade door arbeidsongevallen en nieuwe beroepsziekten. Den Haag, Boom Juridische uitgevers. p. 77 ; Hermans, P. C. (1993). Causaliteit en arbeidsongeschiktheid : verslag van een studiedag over het 'risque professionel' in Nederland. Zoetermeer, Sociale Verzekeringsraad. p. 32; Faure, Michael, Ton Hartlief Nieuwe risico's en vragen van aansprakelijkheid en verzekering. Deventer, Kluwer. p Faure, M., T. Hartlief (2001). Directe schadeverzekering bij beroepsziekten. In: Faure, M., T. Hartlief, (red.). Schade door arbeidsongevallen en nieuwe beroepsziekten. Den Haag, Boom Juridische uitgevers. p. 86. Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2002). Occupational Diseases: How are they covered under workers' compensation systems? München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p Faure, M., T. Hartlief (2001). Directe schadeverzekering bij beroepsziekten. In: Faure, M., T. Hartlief (red.). Schade door arbeidsongevallen en nieuwe beroepsziekten. Den Haag, Boom Juridische uitgevers. p Ibid. 83 Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p

13 Een verplichte directe verzekering dient vaak ter vervanging van het aansprakelijkheidsrecht. In dat laatste geval worden werkgevers meestal van aansprakelijkheid uitgesloten. Die uitsluiting, ook wel civielrechtelijke immuniteit genoemd, is nooit geheel waterdicht, zoals reeds bij de duiding van het eerste type werknemerscompensatie is vermeld. Vaak blijft in de betreffende landen werkgeversaansprakelijkheid, in de gedaante van schuldaansprakelijkheid, op de achtergrond aanwezig Compensatiefonds Fondsvorming wordt ook gebruikt als middel ter compensatie van schade door beroepsrisico s. Barentsen maakt een onderscheid tussen twee typen fondsen: schadefondsen en aanvullende fondsen. 84 Schadefondsen Een schadefonds is een fonds waarin door een of meer financieringsbronnen wordt gestort ten behoeve van slachtoffers van een gebeurtenis. Slachtoffers kunnen een beroep doen op het fonds en voor (gedeeltelijke) vergoeding van schade in aanmerking komen indien zij aan de gestelde criteria voldoen. 85 Een schadefonds kan om uiteenlopende redenen worden ingesteld, zoals het vervangen van bestaande typen werknemerscompensatie of uiting geven aan een bepaald gevoel van solidariteit ten opzichte van slachtoffers. De financiering ervan kan op verschillende wijzen gestalte krijgen: via overheidsfinanciering (al of niet op basis van een heffing onder bedrijven) of door financiële inbreng van de schadeveroorzakers. Een schadefonds is niet gebaseerd op verzekeringsprincipes als gedifferentieerde premie-inning of risicoselectie. Bij een fonds is vermogen afgezonderd waaruit schadeloosstellingen worden betaald. Schadefondsen kunnen zowel incidenteel als structureel van aard zijn. Vergoeding vanuit een schadefonds heeft doorgaans de vorm van een tegemoetkoming, die niet de volledige schade dekt. 86 Een schadefonds kan werknemers compenseren zonder dat van aansprakelijkheid van de werkgever sprake hoeft te zijn. 87 De belangrijkste voorwaarde voor compensatie is dat de werknemer een bepaald soort schade heeft. Ook hoeft de werkgever niet meer te bestaan om voor een uitkering in aanmerking te komen. Daarnaast is het niet relevant of een of meer van de (voormalige) werkgevers zich wel of niet verzekerd hebben. Evenmin is het, in tegenstelling tot een directe verzekering, relevant welke verzekeraar de kosten draagt, bijvoorbeeld als niet duidelijk is bij welke werkgever een beroepsziekte is ontstaan. Het fonds is in feite de enige verzekeraar. Een dergelijk schadefonds werkt buiten het aansprakelijkheidsrecht om en is een integrale vervanging ervan. Werknemers hebben een directe aanspraak op het fonds, ongeacht de juridische of economische positie van de werkgever. De in de inleiding genoemde regeling eenmalige silicosevergoeding oudmijnwerkers, een compensatiefonds voor silicoseslachtoffers, is een Nederlands voorbeeld van een dergelijk schadefonds. Ook in andere landen komen fondsen voor: het Fonds voor de Beroepsziekten in België; het Labour market occupational disease fund in Denemarken. Aanvullende fondsen Aanvullende fondsen hebben ten doel compensatie via het aansprakelijkheidsrecht of via een directe verzekering soepeler te laten verlopen. Deze fondsen bestaan in allerlei varianten. Een onderzoek van herverzekeringsmaatschappij Münich Re naar de vraag welke risico s private verzekeraars van directe verzekeringen wel en niet verzekeren, maakt duidelijk dat negen van de dertien private verzekeraars geheel of gedeeltelijk risico s kunnen uitsluiten. 88 In een aantal gevallen worden die risico s in fondsen ondergebracht. De fondsen vervullen dan de functie 84 Ibid p. 54 e.v. 85 Barendrecht, J. M. (2004). Schadeclaims: kan het goedkoper en minder belastend? : opties om de transactiekosten van het aansprakelijkheidsrecht te verlagen. Den Haag, Boom Juridische uitgevers. p. 120 e.v. 86 Hartlief, T., S. Klosse (2003). Einde van het aansprakelijkheidsrecht? Den Haag, Boom Juridische uitgevers. p. 115 e.v. 87 Barentsen, B. (2003). Arbeidsongeschiktheid: aansprakelijkheid, bescherming en compensatie. Deventer, Kluwer. p Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2006). Covering just simple risks? residual markets and unisured risks in workers'compensation systems. München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p

14 van residual market mechanism. 89 Dergelijke fondsen zijn soms privaat van karakter, doordat een collectief van private verzekeraars de uitgesloten risico s samen draagt via een verplicht privaat fonds, Pool genoemd (dit is bijvoorbeeld het geval in Finland), en in andere gevallen publiek van aard, zoals in Californië en Denemarken. Sommige publieke fondsen hebben (eveneens) de functie van waarborgfonds. Dit is onder ander het geval in Denemarken, Californië en België. In België gebeurt dat via het publieke Fonds Arbeidsongevallen. Dit fonds zorgt voor de compensatie van benadeelden waarvan de werkgever niet verzekerd is. Vervolgens verhaalt dit fonds haar kosten op de betreffende werkgever. Ook worden fondsen ingesteld voor werknemers die geen schadevergoeding kunnen krijgen omdat schadeveroorzaker of diens verzekeraar niet meer kunnen betalen, bijvoorbeeld vanwege insolventie of onvindbaarheid. 90 Onder andere in een aantal staten in de US zijn specifieke fondsen te vinden voor speciale beroepsziekten ( black lung disease bij mijnwerkers) of speciale groepen werknemers, zoals een second injury fund voor arbeidsgehandicapten. Een dergelijk fonds is door een aantal staten ingesteld om werkgevers te stimuleren arbeidsgehandicapte werknemers aan te nemen. Als dan de betrokken werknemer geheel uitvalt door een beroepsziekte, hoeft de betrokken werkgever of zijn verzekeraar slechts in te staan voor het beroepsgerelateerde deel van de arbeidsongeschiktheid. Via het fonds wordt dan de rest van de arbeidsongeschiktheid gecompenseerd. 91 Dat het onderscheid tussen schadefondsen en aanvullende fondsen niet altijd even helder is, valt te illustreren met de zogenaamde regeling Tegemoetkoming Asbestslachtoffers (TAS) in Nederland. Deze regeling voorziet in een eenmalige uitkering van ongeveer voor werknemers die de beroepsziekte mesothelioom hebben opgelopen, en deze schade op grond van insolvabiliteit of verjaring niet op de werkgever kunnen verhalen. De regeling is strikt genomen geen schadefonds. Zij heeft vooral een aanvullende functie ten opzichte van het aansprakelijkheidsrecht. Anderzijds heeft de regeling kenmerken van een schadefonds: alle werknemers met mesothelioom kunnen er een beroep op doen, ook zij die wel een solvabele en aansprakelijke werkgever hebben. Ook het instituut dat deze regeling uitvoert, Instituut Asbestslachtoffers (IAS), is een vreemde eend in de bijt: het functioneert enerzijds als (voorschot) schadefonds. Iedere werknemer die mesothelioom heeft en de hulp inroept van het IAS ontvangt een voorschot. Anderzijds valt het te plaatsen onder het aansprakelijkheidsrecht, daar het IAS de cliënten bijstaat in de afhandeling van de aansprakelijkheidsstelling Contractuele compensatie Bij contractuele compensatie staan de verplichtingen vanwege de contractuele verhouding tussen werkgever en werknemer centraal. Werkgever en werknemer hebben in dat geval contractuele afspraken gemaakt over compensatie van schade door een arbeidsongeval of beroepsziekte. In het kader van een contractuele compensatie kunnen werkgever en werknemer eventueel besluiten risico s geheel of gedeeltelijk te verzekeren. Nederland In Nederland komt deze vorm van compensatie vooral voor in collectieve arbeidsovereenkomsten (cao s). Het ministerie van SZW rapporteerde in 2005, op basis van een steekproef onder 125 cao s, dat in negen cao s (die de arbeidsvoorwaarden regelen van 11% van alle werkenden in Nederland) werknemers een recht hebben op aanvulling van het ziekengeld in geval van een beroepsziekte of arbeidsongeval. Daarnaast kenden drie cao s (8% van de werkenden) een geheel of gedeeltelijke vergoeding van persoonlijke schade bij bedrijfsongevallen of beroepsziekten. Ook werden in sommige gevallen medische kosten 89 Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2005). Economic incentives, a reflection on worker's compensation systems. München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2002). Occupational Diseases: How are they covered under workers' compensation systems? München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft (2004). Occupational diseases, are they insurable? München, Münchener Rückversicherungs-Gesellschaft. p

15 vergoed. 92 Het is onbekend of ook in individuele contracten afspraken zijn opgenomen over schadevergoeding bij letsel door een arbeidsongeval of beroepsziekte. Buitenland In het buitenland zijn een aantal voorbeelden van collectieve contractuele compensatie. In Zweden worden in cao s afspraken gemaakt over compensatie van schade door beroepsrisico s. Deze afspraken worden uitgevoerd door AFA, een verzekeringsmaatschappij van de cao-partijen, uitgevoerd. Hierdoor ontvangen werknemers met een arbeidsongeval of beroepsziekte een uitkering, die hoger is dan waarin de wet voorziet, en compensatie van immateriële schade tot een niveau dat vergelijkbaar is met compensatie via werkgeversaansprakelijkheid. Ten behoeve van medewerkers (ambtenaren, tijdelijke functionarissen en arbeidscontractanten) van de Europese Gemeenschap (EG) geldt een gemeenschappelijke regeling 93 voor de verzekering van ambtenaren van de EG tegen arbeidsongevallen en beroepsziekten. Deze regeling, hierna EG-compensatieregeling genoemd, is onderdeel van het statuut van de ambtenaren van de Europese gemeenschappen en van regeling ten behoeve van andere personeelsleden van de Gemeenschappen. 92 Ministerie SZW, Directie Uitvoeringstaken Arbeidsvoorwaardenwetgeving (2006). Najaarsrapportage caoafspraken Den Haag, ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. p Gemeenschappelijke regeling voor de verzekering van ambtenaren van de Europese Gemeenschappen tegen ongevallen en beroepsziekten. *SEC/2004/0414 def.*/. Zie 54

16 1.3 Negen elementen die de vormgeving van systemen van werknemerscompensatie beïnvloeden In verband met het doel van dit hoofdstuk, het exploreren van werknemerscompensatie als sociaal-juridisch systeem, is in de vorige paragraaf een indeling gepresenteerd met vijf verschillende typen werknemerscompensatie. Die indeling is gebaseerd op de juridische verhouding tussen werknemer, werkgever en verzekeraar bij schadevergoeding in verband met een arbeidsongeval of beroepsziekte. In het kader van de terreinverkenning is nagegaan of er nog andere elementen zijn die invloed hebben op werknemerscompensatie. Daarbij is zowel gekeken naar (overige) juridische elementen die van invloed zijn op werknemerscompensatie als naar elementen waarmee werknemerscompensatie als sociaal systeem kan worden beschreven. Ten behoeve hiervan is gebruik gemaakt van de bestaande literatuur (zie opgave) en op de inhoud van ILO-verdrag 121 ( Employment Injury Benefits Convention ). Dit verdrag beschrijft niet alleen minimumprestaties op het gebied van schadecompensatie inzake beroepsrisico s, maar beschrijft ook op welke wijze die kan worden vormgegeven. Het verdrag is weliswaar vooral geënt op de uitwerking van compensatiesystemen die behoren tot twee van de vijf typen werknemerscompensatie (de directe verzekering en het schadefonds) maar biedt ook, zoals hierna duidelijk zal worden, houvast voor de beschrijving van compensatiesystemen die tot de drie andere typen werknemerscompensatie gerekend worden. Dit deel van de terreinverkenning levert negen elementen op waarmee de beschrijving van werknemerscompensatie als sociaal juridisch systeem gecompleteerd kan worden. Die negen elementen worden hierna afzonderlijk benoemd en besproken Kring van verzekerden In de bepalingen van ILO-verdrag 121 wordt uitgegaan van schadecompensatie bij arbeidsongevallen en beroepsziekten voor alle loontrekkenden (met inbegrip van stagiaires), werkzaam in het bedrijfsleven en in de overheidssector. Niet ingezetenen moeten gelijk worden behandeld aan ingezetenen (art. 27). Het verdrag staat uitsluitingen toe van bepaalde groepen van werknemers, mits de omvang van deze groepen niet uitgaat boven 10% van het totale werknemersbestand. Verder mogen worden uitgesloten (art. 22) werknemers die niet, of niet meer, in het desbetreffende land woonachtig zijn, werknemers die frauderen, zij die zichzelf vrijwillig hebben geïntoxiceerd, of crimineel gedrag hebben vertoond. In sommige arbeidsongevallenverzekeringen is de kring van verzekerden ruimer dan de ILO voorschrijft. In Duitsland bijvoorbeeld vallen niet alleen werknemers, maar ook mantelzorgers, bloeddonoren, studenten en scholieren verplicht onder de regeling. Zelfstandigen zonder personeel (zzp-ers) behoren in sommige landen automatisch tot de kring van verzekerden (Denemarken), terwijl ze zich in andere landen vrijwillig kunnen verzekeren. In de meeste landen zijn aparte regelingen voor werknemers en ambtenaren in de publieke sectoren, en voor militairen. In het voor de USA dominante type werknemerscompensatie, de directe verzekering die per staat wordt vormgegeven, behoren doorgaans werknemers en ambtenaren wel, maar bijvoorbeeld werkers in de landbouw, huishoudelijk personeel en medewerkers van kleine bedrijven, vaak niet onder deze verzekering. De kring van werknemers (van verzekerden is bij werkgeversaansprakelijkheid geen sprake), die in beginsel aanspraak kunnen maken op werkgeversaansprakelijkheid, een type werknemerscompensatie waarnaar het ILO-verdrag niet verwijst, kan variëren per land. In sommige landen, bijvoorbeeld bij werkgeversaansprakelijkheid in Nederland, kunnen in theorie alle werknemers aanspraak maken op een schadevergoeding. Bij dezelfde werkgeversaansprakelijkheid in bijvoorbeeld Duitsland kunnen alleen die werknemers met een arbeidsongeval de werkgever aansprakelijk stellen, wier schade niet door de arbeidsongevallenverzekering wordt gedekt. 55

17 Bij contractuele aansprakelijkheid is de kring beperkt tot die groepen werknemers die onder het arbeidscontract vallen. In de EU-compensatieregeling zijn dat de ambtenaar, de tijdelijke functionaris en de arbeidscontractant Verzekerd risico ILO-verdrag 121 schrijft ook voor (art. 6) welke risico s moeten worden gedekt. Het gaat in dat geval om kosten in verband met ziekte, loonderving als gevolg van arbeidsongeschiktheid en het verlies van middelen van bestaan door het overlijden van de kostwinner. Het verdrag schrijft bovendien voor dat ieder land het begrip industrial accident (arbeidsongeval) definieert en dat ieder land omschrijft onder welke voorwaarden woon-werkverkeer hiertoe behoort (art. 7). Het verdrag bevat verder bepalingen ten aanzien van een lijst van beroepsziekten. Een nationale beroepsziektenlijst moet minimaal overeenkomen met de ILOlijst. 94 ILO-definitie arbeidsongeval In de meeste landen van Europa hanteert men de ILO-definitie van een arbeidsongeval, waaronder ook begrepen zijn arbeidsongevallen in werktijd op de openbare weg en in het woon-werkverkeer. Een uitzondering daarop vormen Noorwegen, waar alleen compensatie wordt geboden bij werkverkeer, en Italië, waar alleen compensatie wordt verstrekt als het transportmiddel waarmee men een ongeval krijgt door de werkgever is verschaft. In de landen die zich baseren op het Engelse recht hanteert men de omschrijving van een arbeidsongeval als: accidental injuries arising out of, and in course of employement. Deze omschrijving impliceert dat het ongeval (of de beroepsziekte) onder werktijd, op de werkplek gebeurd moet zijn. Beroepsziekten Ten behoeve van de omschrijving van beroepsziekten kiest men doorgaans niet voor een sluitende allesomvattende definitie, maar voor een globale omschrijving en een verwijzing naar een lijst met beroepsziekten. Het ILO-verdrag bevat een dergelijke lijst, die is herzien in Ook de EU beschikt over een lijst met beroepsziekten. Deze lijst is in 2003 herzien. 96 Zowel structuur als inhoud van de lijsten verschillen. De EU-lijst kent een indeling in vijf categorieën: beroepsziekten door chemische agentia, huidziekten, beroepsziekten met betrekking tot ademhaling en kanker, infectieuze en parasitaire ziekten, en beroepsziekten door fysische agentia. De EU- lijst besteedt in tegenstelling tot de ILO-lijst geen aandacht aan psychische aandoeningen en heeft minder plaats ingeruimd voor RSI-aandoeningen. De ILO- lijst is gerangschikt naar blootstelling aan agentia (chemische, fysische en biologische inwerking), naar de lichaamsfunctie die is aangetast (ademhaling, huid, houding en beweging, mentaal), beroepskankers, en overige beroepsziekten. Ook de nationale lijsten verschillen van elkaar. Als oorzaken van de verschillen in de samenstelling van de beroepsziektenlijst worden genoemd: de historie van sociale bescherming in hoge-risicosectoren, verschillen in erkennings -en toetsingscriteria, alsmede de invloed van belangengroeperingen of de vigerende medische onderzoekstradities. Bakkum en Prins stellen vast dat Denemarken 45 aandoeningen op de lijst heeft, terwijl Finland 200 aandoeningen telt. 97 Overigens zegt dit niet alles: een groot aantal aandoeningen kan ook duiden op uitsplitsing van diagnoses binnen één groep. Men gaat zeer verschillend om met zogenaamde moderne arbeidsrisico s: RSI-aandoeningen worden in Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Finland op ruimere schaal erkend dan in bijvoorbeeld Duitsland. OPS is wel 94 Deze lijst is opgenomen in de bijlage van het ILO verdrag wcms_ pdf. 96 Zie 97 Bakkum, J. P. A., R. Prins (2004). Beroepsziektelijsten: een onmisbaar instrument in omringende landen. In: Tijdschrift voor Bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde (TBV), 12 (1). Houten, Bohn, Stafleu, van Loghum. p