Wie let er op de kleintjes?

Transcriptie

1 Wie let er op de kleintjes? Ontwikkeling ondersteuningsaanbod kinderen van gedetineerde moeders Jaarverslag 2012 Financiering van Wie let er op de kleintjes wordt mede mogelijk gemaakt door

2 Inleiding door de voorzitter van de stuurgroep Ine Aasted-Madsen In dit jaarverslag van het project Wie let er op de kleintjes geven wij u een inkijk in de opzet, de doelstelling, de resultaten en de ambities van het project. Er zijn stappen gezet: voor de eerste 51 kinderen van wie de ouder in detentie zit, hebben we met de inzet vanuit het project verschil kunnen maken in het leven van het kind. Een kind dat ongewild en vaak plotsklaps in een situatie belandt die een enorme impact heeft op de hele leefwereld van het kind. Niet alleen thuis, waar de ouder gemist wordt, maar ook op school en in de contacten met vriendjes en vriendinnetjes. Met geschoolde vrijwilligers en professionele ondersteuning zetten we in op het zoveel mogelijk beperken van negatieve effecten die de detentieperiode van de ouder heeft voor het kind. We willen ook de terugkomst van de ouder vergemakkelijken door het contact tussen het kind en het thuisfront met de gedetineerde ouder zoveel mogelijk intact te laten. Allen die betrokken zijn bij het project hopen dat de methodiek die ontwikkeld is en nog verder verfijnd gaat worden, breed ingebed zal raken bij partijen die betrokken zijn bij gezinnen waarvan een ouder tijdelijk in detentie verblijft. Voor we zover zijn, zal gewerkt moeten worden aan bewustwording op het gebied van de problematiek bij politici, hulpverleners, politie en onderwijs. Juist omdat het een onderwerp is waar niet makkelijk over gepraat wordt, is de aanwezigheid van de problematiek vaak onvoldoende onderkend. Wij zullen er alles aan doen om hier verandering in te brengen en zijn de organisaties die dit project financieel mogelijk maken dankbaar voor de mogelijkheid die zij hiertoe bieden. Ook zijn wij al onze vrijwilligers zeer erkentelijk voor hun betrokkenheid en inzet. Zonder hen zou het project helemaal niet mogelijk zijn. 2

3 Jaarrapportage Wie let er op de kleintjes? van Humanitas 1 Wie let er op de kleintjes in vogelvlucht Aanleiding Doelstelling Beoogde resultaten 7 2 Ontwikkelfase Start: stappenplan Training vrijwilligers / Gezinsmaatjes Onderzoek Wie let er op de kleintjes? De stuurgroep PR en media-aandacht Interne PR 13 3 Start uitvoeringsfase vanaf april Gezinnen Informatie over de kinderen die ondersteund zijn 17 - De deelnemers: 51 kinderen 17 - Score risicofactoren 19 - Ondersteuningsvragen 20 - Twee praktijkverhalen Vrijwilligers / Gezinsmaatjes Onderzoek Universiteit Utrecht 25 - PR Wat ging er goed en wat kan beter? 26 4 Waar richt het project zich op in Speerpunten voor het tweede projectjaar 28 BIJLAGEN I II III IV Stappenplan Wie let er op de kleintjes? Foto-impressie startconferentie Interview Chris, blad Van Mens Tot Mens van Humanitas Folder gezinsmaatjes 3

4 1 Wie let er op de kleintjes? in vogelvlucht Wie let er op de kleintjes? (WLEODK) Een project van Gezin in Balans/Humanitas dat zich richt op de ontwikkeling van een ondersteuningsaanbod voor kinderen van wie mama in de gevangenis zit. Het project: aanleiding, doelstelling en beoogde resultaten 1.1 Aanleiding Vanaf 2002 bieden vrijwilligers en beroepskrachten van Gezin in Balans van Humanitas (opvoedings-)ondersteuning aan (ex-)gedetineerde moeders, zowel tijdens detentie als na terugkeer in het gezin en de samenleving. Gezin in Balans werkt daarbij nauw samen met de 1 vijf vrouweninrichtingen: PI Ter Peel, PI Nieuwersluis, PI Zwolle, PI Breda en PI Amerswiel, diverse ketenpartners en de grotere gemeenten in Nederland. De moeders die Gezin in Balans met haar laagdrempelige aanpak bereikt, zijn veelal vrouwen die er in de opvoeding alleen voor staan, met een zwakke maatschappelijke positie. Ze hebben vaak schulden en huisvestingsproblemen en zijn vaak buiten beeld van de reguliere organisaties. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de vrijwillige jeugdhulpverlening, bereikt Gezin in Balans moeders met zeer diverse culturele achtergronden. 1 Vanaf januari 2013 zijn er nog 3 PI s voor vrouwen; PI Ter Peel, PI Nieuwersluis en PI Zwolle 4

5 De afgelopen jaren klinkt vanuit de doelgroep steeds luider de roep om meer ondersteuning voor hun achterblijvende minderjarige kinderen. Naar aanleiding van deze toenemende vraag heeft Gezin in Balans een behoefteonderzoek gedaan onder (ex-)gedetineerde moeders. Hieruit blijkt dat moeders het vooral belangrijk vinden dat hun kinderen iemand hebben om mee te praten. Iemand die kan uitleggen wat er aan de hand is, met wie ze samen leuke dingen kunnen doen. Door de beperkingen van detentie moeten gedetineerde moeders machteloos toezien hoe hun kinderen worstelen met gevoelens van verdriet, schaamte, eenzaamheid en boosheid. Mensen in hun omgeving, die deze kinderen tijdelijk opvangen, weten zich vaak geen raad met de emotionele achtbaan waar deze kinderen doorheen gaan en worden overvallen door allerlei bijkomende praktische (materiële) problemen. Door het taboe dat rust op gevangenschap speelt alles zich over het algemeen in stilte af en komen de kinderen in een sociaal isolement terecht. Duidelijk is dat kinderen van moeders in detentie (ongewild en onbedoeld) keihard mee gestraft worden. Gezin in Balans wil samen met de doelgroep, de vrijwilligers en mensen uit het werkveld de komende jaren een passend en vooral laagdrempelig aanbod realiseren voor deze kinderen. Waarom is ondersteuning voor de achterblijvende kinderen nodig? Jaarlijks worden 4000 minderjarige kinderen in Nederland geconfronteerd met het feit dat hun moeder plotseling in detentie moet. Diverse onderzoeken wijzen uit dat kinderen van gedetineerde ouders grote risico s lopen om (later) zelf in de problemen te komen. De specifieke rol die moeders in de opvoeding vervullen en het feit dat deze moeders er in de opvoeding vaak alleen voorstaan, maakt de detentie van een moeder nóg meer ingrijpend. Gezin in Balans bereikt jaarlijks meer dan 450 moeders. In 2009 en 2010 heeft Gezin in Balans onderzoek gedaan naar de woonsituatie van 894 minderjarige kinderen van ruim vierhonderd moeders die deelnamen aan een nazorgtraject van Gezin in Balans. Daaruit blijkt dat het overgrote deel van de onderzochte moeders voorafgaand aan detentie zelf de 5

6 primaire opvoedingstaken vervult. Ook blijkt dat het overgrote deel van de kinderen tijdens detentie wordt opgevangen in het eigen netwerk. Bovenstaande onderschrijft de noodzaak om in het belang van de achterblijvende kinderen te investeren in ondersteuning van de kinderen zelf, het netwerk dat de kinderen tijdens detentie opvangt en de relatie tussen moeder en kind gedurende detentie. 1.2 Doelstelling Wat willen we bereiken? Voorkomen van maatschappelijke uitval van kinderen van gedetineerde moeders door te investeren in de ondersteuning van achterblijvende kinderen en het sociale netwerk dat deze kinderen opvangt. te investeren in het verbeteren en onderhouden van de relatie tussen kinderen en moeders tijdens detentie. te investeren in het verminderen van het (sociale) isolement van achterblijvende kinderen. Hoe willen we dat bereiken? Samen met de doelgroep, vrijwilligers en mensen uit het werkveld een methodiek en werkmaterialen ontwikkelen voor ondersteuning van achterblijvende kinderen en het eigen netwerk. Samen met de doelgroep, vrijwilligers en mensen uit het werkveld een methodiek en werkmaterialen ontwikkelen die de relatie tussen moeders en kinderen tijdens detentie bevordert. 6

7 1.3 Beoogde resultaten Er zijn 150 begeleidingstrajecten voor kinderen (en hun sociale netwerk) tijdens detentie gerealiseerd en geëvalueerd (inclusief afspraken met 3 grotere gemeenten over structurele inbedding en financiering van het aanbod). Er zijn 150 begeleide bezoektrajecten van kinderen aan hun moeders gerealiseerd en geëvalueerd (inclusief afspraken met Justitie over structurele inbedding binnen de vijf vrouweninrichtingen). Bovengenoemde methodieken zijn ontwikkeld, beschreven en overdraagbaar. De Universiteit van Utrecht, onder leiding van prof. dr. Orobio de Castro en dr. Menting, onderzoekt de effecten van de ondersteuningstrajecten. 2 Ontwikkelfase Fasering zoals omschreven in het projectplan Ontwikkelfase (januari t/m maart 2012) Ex-gedetineerde moeders, hun kinderen, de directe omgeving, de vrijwilligers en beroepskrachten hebben essentiële elementen voor de trajecten Gezinsmaatjes en Bezoektrajecten benoemd. De uitgangspunten zijn vastgelegd in een eerste methodisch startdocument voor het trainen van vrijwilligers. De werving van vrijwilligers is gestart en de eerste training gepland. De wijze van effectmeting is vastgelegd. Er is landelijke media-aandacht gerealiseerd die de start van het project markeert. 7

8 2.1 Start: stappenplan Naar aanleiding van de ervaringen die Gezin in Balans heeft opgedaan tijdens de pilotperiode in 2010, is een startdocument opgesteld. In dit startdocument stonden een aantal aanbevelingen, kanttekeningen en knelpunten beschreven. Vanuit dit startdocument zijn er een aantal gesprekken en bijeenkomsten geweest met drie beroepskrachten van Gezin in Balans die zitting hebben genomen in de werkgroep. drie vrijwilligers die zitting hebben genomen in de werkgroep. een aantal gedetineerde moeders uit PI Ter Peel tijdens een bijeenkomst in maart twee ex-gedetineerde moeders met wie uitgebreide individuele gesprekken hebben plaatsgevonden. Uit bovengenoemde bijeenkomsten is een eerste methodisch startdocument opgesteld. Vanuit dit document is een eerste stappenplan/werkplan ontwikkeld van waaruit de vrijwilligers en coördinatoren met de moeders, kinderen en hun (tijdelijke) verzorgers zijn gaan werken. Het bestrijkt een periode van 6 maanden (trajectperiode) waarin per maand beschreven staat wie op welke manier waaraan gaat werken. Het stappenplan blijft naar aanleiding van de praktijk en ervaringen die opgedaan worden tijdens de projectperiode in ontwikkeling en wordt gaandeweg bijgesteld. Belangrijke uitgangspunten zijn: De gedetineerde moeder is het vertrekpunt van het te volgen traject. Moeder wordt zoveel mogelijk betrokken bij het traject door (telefonische) gesprekken met het maatje en uiteraard contact met haar kinderen. Het belang van de kinderen staat voorop. Er wordt dan ook expliciet rekening gehouden met de wensen, behoeften en belangen van de kinderen. Indien Jeugdzorg betrokken is bij het gezin wordt er in overleg met hen gekeken hoe te starten. 8

9 Een belangrijke voorwaarde voor deelname aan een traject is dat moeder bereid moet zijn haar kinderen te vertellen dat zij in detentie zit. Inzet van het traject is: Het versterken van het sociale netwerk rond de achterblijvende kinderen en tijdelijke verzorgers. Contact leggen/versterken tussen moeder en kinderen. Rol van de vrijwilligers/gezinsmaatjes: Basishouding richt zich op het contact van mens tot mens. Doel is netwerken versterken, empoweren, jezelf als maatje misbaar maken. Er wordt gewerkt op basis van gelijkwaardigheid, contacten met instanties lopen via de beroepskrachten. 2.2 Training vrijwilligers/ Gezinsmaatjes Alle vrijwilligers volgen eerst de algemene training van Gezin in Balans/Humanitas. Daarnaast is tijdens de ontwikkelfase een specifieke trainingsdag ontwikkeld, gericht op de kennis en vaardigheden waarover de vrijwilligers moeten beschikken om als gezinsmaatje aan de slag te gaan. Omdat er vooral ingezet wordt op het versterken van het sociaal netwerk hebben alle beroepskrachten en een aantal vrijwilligers de training werken vanuit Sociale Netwerk Strategieën gevolgd ( Gezinsmaatjes worden getraind op het formuleren van wensen en doelen en het inzetten van het sociaal netwerk rondom de kinderen. 9

10 De tools die aan de orde komen in deze training zijn: 1. Drieluik (inventariseren en inzichtelijk maken van knelpunten van gezinsleden en het formuleren van doelen om die te veranderen). 2. Genogram (familienetwerk inzichtelijk in kaart brengen, potentieel van in te zetten netwerk). 3. Sociogram (gehele netwerk van gezinsleden beschrijven, potentieel voor inzet ondersteuning gezinsleden). 4. Netwerkkaart (inzichtelijk maken waar de leden van het sociogram staan ten opzichte van gezinslid). 5. Stappen/actieplan (coachen op uitvoering van door gezin opgesteld stappen/actieplan). 2.3 Onderzoek Wie let er op de kleintjes? De universiteit van Utrecht voert het onderzoek uit. In de ontwikkelfase zijn een aantal gesprekken gevoerd met prof. dr. Orobio de Castro en dr. Menting. Naar aanleiding daarvan is door hen de onderzoeksopzet geformuleerd: 2 De effectiviteit van Wie let er op de kleintjes? (WLEODK) wordt onderzocht door dr. A.T.A. Menting en prof. dr. B. Orobio de Castro (Universiteit Utrecht). Om het effect van de interventie te kunnen onderzoeken, worden binnen alle ondersteuningstrajecten tweemaal vragenlijsten afgenomen: bij de start van het ondersteuningstraject en bij de afsluiting van het ondersteuningstraject (maximaal 6 maanden na de start van het traject). De effectiviteit van WLEODK wordt hierbij getoetst door de gegeven antwoorden bij de start en bij de afsluiting te vergelijken, en niet door de antwoorden van deze deelnemende gezinnen te vergelijken met de antwoorden binnen een controlegroep. Er is bewust voor gekozen om niet met een 2 Referenties Arrindell, W. A. & Ettema, J. H. M. (2003). SCL-90 Symptom Checklist: Handleiding bij een multidimensionele psychopathologie-indicator. Lisse: Swets Test Publishers. De Brock, A.J.L.L., Vermulst, A.A., Gerris, J.R.M. & Abidin, R.R. (1992). NOSI, handleiding experimentele versie. Amsterdam: Pearson. Goodman, R. (1997). The Strengths and Difficulties Questionnaire: A research note. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 38(5), doi: /j tb01545.x United Nations (1989).Convention on the rights of the child.retrieved 7/4, 2012, from 10

11 controlegroep te werken, omdat een controlegroep zou betekenen dat een deel van de potentiële doelgroep geen gebruik zou kunnen maken van het aanbod en het wenselijk wordt geacht om diegenen die ondersteuning willen en kunnen gebruiken ook daadwerkelijk te ondersteunen. Binnen WLEODK worden achterblijvende minderjarige kinderen en hun opvanggezinnen door een gezinsmaatje ondersteund, in samenspraak met hun moeders. Dit betekent dat er verschillende partijen zijn die iets kunnen zeggen over het verloop en het resultaat van een ondersteuningstraject. Binnen het effectiviteitsonderzoek zal gebruik worden gemaakt van de aanwezigheid van diverse informanten: er worden vragenlijsten ingevuld door de moeders, huidige verzorgers van de kinderen, kinderen/jongeren (vanaf 7 jaar) en vrijwilligers. Waar mogelijk worden bovendien vragenlijsten ingevuld door mensen die niet direct betrokken zijn bij het ondersteuningstraject (en daardoor wellicht ook objectiever zijn), maar wel zicht op het welzijn van de kinderen hebben: leerkrachten/mentoren en voogden. Binnen de verschillende vragenlijsten komen diverse onderwerpen aan bod, waarbij het welzijn van de kinderen, het welzijn van hun moeders en het welzijn van hun verzorgers belangrijke hoofdthema s zijn. Ten aanzien van het welzijn van de kinderen is het Internationale Verdrag Inzake de Rechten van het Kind (United Nations, 1989) als kader gebruikt. Er wordt bijvoorbeeld met het oog op het recht op de best mogelijke gezondheidszorg (Artikel 24) nagegaan of er een zorgverzekering voor de kinderen is en of zij staan ingeschreven bij een huisarts bij hen in de buurt. Ten aanzien van het welzijn van de moeders wordt bijvoorbeeld nagegaan in hoeverre de moeders symptomen van angst, depressie en somatische klachten vertonen. Ten aanzien van het welzijn van de opvoeders wordt bijvoorbeeld nagegaan in hoeverre zij opvoedingsstress ervaren. In de vragenlijsten die bij de afsluiting van het ondersteuningstraject worden ingevuld, wordt er bovendien expliciet geëvalueerd: er wordt nagegaan in hoeverre de gestelde doelen bereikt zijn (bij moeders en verzorgers) en in hoeverre diverse aspecten van de situatie veranderd zijn (bij moeders, verzorger, jongeren, vrijwilligers en voogden). Hierbij wordt bij een aantal informanten expliciet gevraagd naar de ervaringen met de medewerkers van Humanitas en mogelijke verbeterpunten in het aanbod. De vragen binnen de verschillende vragenlijsten zijn deels specifiek voor het effectiviteitsonderzoek opgesteld. Daar waar mogelijk wordt er echter gebruik gemaakt van bestaande, gevalideerde vragenlijsten. De StrengthsandDifficulties 11

12 Questionnaire (SDQ; Goodman, 1997), een screeningslijst ten aanzien van het gedrag van kinderen, wordt bij de moeders, verzorgers, jongeren en leerkrachten afgenomen. Verder worden er een aantal subschalen van de Symptom Checklist (SCL-90; Arrindell & Ettema, 2003) bij de moeders afgenomen en wordt de verkorte versie van de Nijmeegse Ouderlijke Stress Index (NOSIK; De Brock, Vermulst, Gerris & Abidin, 1992) bij de verzorgers afgenomen om een indruk te krijgen van de stress die de verzorgers bij de opvoeding van de kinderen ervaren. 2.4 De stuurgroep Om de voortgang en kwaliteit van het project mede te bewaken is een stuurgroep samengesteld. Deze stuurgroep ziet erop toe dat het projectplan wordt uitgevoerd zoals bedoeld, draagt bij aan het vergroten/creëren van draagvlak, geeft input aan de projectcoördinator, denkt actief mee over oplossingen voor problemen die zich gaandeweg voor kunnen doen en vertegenwoordigt het project waar nodig naar buiten toe. De stuurgroep bestaat uit: Ine Aasted-Madsen, Provinciale Staten Limburg, voorzitter van de stuurgroep Frits Langeraar, Ministerie van Justitie, Dienst Justitiële Inrichtingen Madelon van Berne, Raad voor de Kinderbescherming Monique Verboven, Humanitas, landelijke projectleider 'Gezin in Balans' Sofie Vriends, Hoofd Ontwikkeling en Ondersteuning bij Humanitas Naast het kennismaken is er vooral gesproken over de taakstelling en verwachtingen ten aanzien van de stuurgroep. De stuurgroep komt twee maal per jaar bij elkaar (in 2012: april en november) 2.5 PR en media-aandacht Het programma tijdens de nieuwjaarsbijeenkomst 2012 van Humanitas stond in het teken van de kick-off van het Humanitas-project Wie let er op de kleintjes?. Marijke van Eck (voorzitter Humanitas Hoofdbestuur) interviewde Eerde Hovinga (Manager donaties VSB-fonds), één van de grootste financiers van het project. Er is een persbericht opgesteld over de kick-off dat is verspreid onder ANP, landelijke en regionale dagbladen en griffiers van de commissies Tweede Kamer (Veiligheid & 12

13 Justitie en Jeugdzorg). Er is boven verwachting goed gereageerd op dit persbericht. Zo waren er een aantal interviews en artikelen in dagbladen en op websites: Dagblad Metro (17 januari 2012) artikel Omroep Max / Radio 1 / Twee dingen: interview met Pascale Zegers (vrijwilliger) en Cris (kind van gedetineerde moeder) (18 januari 2012) Radio FunX: interview met Pascale Zegers (vrijwilliger) (18 januari 2012) Zorg en Welzijn: website artikel Nieuwsbot: overgenomen ANP bericht Juridisch dagblad: overgenomen ANP bericht Naar aanleiding van de startconferentie Wie let er op de kleintjes? op 9 mei 2012 (foto-impressie in bijlage II) is er opnieuw media-aandacht geweest: EO / Radio 1 / Dit is de dag (8 mei 2012) Heeft een item gemaakt met fragmenten uit de training van Wie let er op de kleintjes? gecombineerd met een interview met een zestienjarig meisje van wie de moeder gedetineerd is en een interview met projectleider Monique Verboven. Daarnaast is er aandacht geweest in dagbladen als De Telegraaf, Metro, vakblad Zorg + Welzijn, vakblad Justitie, websites zorg en welzijn, de Gezondheidsraad, Aan de Hand, MBO welzijn, Aan de slag, MO groep. Ook is er een artikel verschenen in het Tijdschrift voor Pleegzorg (september 2012) waarin Tweede Kamerlid Lea Bouwmeester het project noemt in een interview. 2.6 Interne PR Website De websites van Humanitas en Gezin in Balans blijven up-to-date door berichtgeving naar aanleiding van zowel nieuwe ontwikkelingen binnen het project als binnen relevante maatschappelijke en/of politieke ontwikkelingen. 13

14 Nieuwsbrieven Aan elke relevante ontwikkeling binnen Wie let er op de kleintjes? zal aandacht worden besteed in de Humanitas nieuwsbrief. Deze nieuwsbrief wordt tweewekelijks verspreid onder de beroepskrachten en vierwekelijks onder de vrijwillige coördinatoren en bestuursleden van Humanitas (bereik ca personen). In een speciale Humanitas/ Wie let er op de kleintjes? nieuwsbrief die we twee maal per jaar verspreiden, worden de vrijwilligers en relevante samenwerkingspartners (gemeenten, Justitie, Jeugdzorg, reclassering enz.) op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen binnen het project (bereik eind 2012 inmiddels ca. 500 personen en organisaties). Interview in Van Mens Tot Mens De Van Mens Tot Mens is het verenigingsmagazine van Humanitas en bestaat al sinds Het verschijnt momenteel tweemaal per jaar en heeft een oplage van De Van Mens tot Mens (VMTM) wordt verspreid onder de leden, vrijwilligers en donateurs van Humanitas (zie voor interview Bijlage III). Promotiefilm Ik ben niet meer klein (te zien via YouTube) Humanitas heeft een promotiefilm laten maken door Frans Bromet en dochters. In opdracht van Gezin in Balans heeft Bromet de problematiek laten zien vanuit het oogpunt van een kind, Blessing van 10 jaar, van wie mama al 2 jaar in de gevangenis zit. Blessing woont bij haar vader. Deze film is tijdens de startconferentie gedraaid en wordt sindsdien onder andere gebruikt tijdens de training van de vrijwilligers en op voorlichtingsbijeenkomsten. 14

15 3 Start uitvoeringsfase vanaf april Gezinnen In het eerste jaar - dat in de eerste maanden toch vooral in het teken stond van de ontwikkeling van de training en de projectopzet, het geven van voorlichting aan de gedetineerde moeders, Justitie en andere relevante samenwerkingspartners en het werven en trainen van gezinsmaatjes kregen via het project toch 51 kinderen, hun tijdelijke verzorgers en hun moeders en vaders in detentie ondersteuning aangeboden. Er is in dit eerste jaar vooral veel tijd en aandacht besteed aan het geven van voorlichting over Wie let er op de kleintjes? : In de Penitentiaire Inrichtingen o Informatieverstrekking aan medewerkers binnen de PI s (Medewerkers maatschappelijke Dienstverlening, Trajectbegeleiders, Penitentiaire Inrichtingwerkers, Afdelingshoofden en directie). o Tijdens deelprojecten van Gezin in Balans is er expliciet aandacht besteed aan Wie let er op de kleintjes? - op Moeder de Gans bijeenkomsten (informatiebijeenkomsten) - op Moeder en Kind bijeenkomsten - bij de Training IKJIJWIJ - op TRA (Terugkeeractiviteiten), informatiebijeenkomsten. Ook tijdens intake- en individuele gesprekken wordt aandacht besteed aan het project. o Foldermateriaal, ontwikkeling folder Gezinsmaatjes 15

16 Inmiddels beginnen deze inspanningen hun vruchten af te werpen. Was er in het begin toch nog veel wantrouwen, argwaan en angst bij de meeste gedetineerde moeders (angst voor Jeugdzorg, angst dat de kinderen weggehaald worden), nu durft een aantal van hen het toch aan om vreemden bij hen thuis, bij de kinderen, een kijkje te laten nemen. Een tweede drempel die nog vaak genomen moet worden, is het vertrouwen winnen van de (tijdelijke) verzorgers van de kinderen. Ook daar speelt vaak angst en wantrouwen een rol. Bovendien hebben de tijdelijke verzorgers er vaak veel moeite mee om de kinderen te vertellen dat hun moeder in detentie zit. Het taboe hierover is groot en het lijkt makkelijker om tegen de kinderen te zeggen dat hun moeder ziek is of op vakantie is. Aan relevante samenwerkingspartners o Tijdens de startbijeenkomst Wie let er op de kleintjes? op 9 mei waar een groot aantal samenwerkingspartners aanwezig was (onder andere Justitie, Jeugdzorg, reclassering, maatschappelijk werk). o Verspreiding van de folders en nieuwsbrief Wie let er op de kleintjes?. o In de Centra voor Jeugd en Gezin in de grote steden is voorlichting en informatie gegeven over het project door de beroepskrachten. o Op casusniveau wordt informatie gegeven aan medewerkers van Jeugdzorginstellingen, de Raad voor Kinderbescherming, reclassering, pleegzorg, maatschappelijk werk, gemeentelijke bureaus Nazorg gedetineerden en andere relevante samenwerkingspartners. De samenwerking met Justitie en de PI s was al uitstekend en deze samenwerking en vertrouwensrelatie zet zich ook voort in dit nieuwe project. Er wordt vanuit de PI s volop meegedacht en meegewerkt en men ziet een grote meerwaarde in het ondersteunen van achterblijvende kinderen. De samenwerking met de jeugdzorginstanties (bureaus Jeugdzorg, voogden) vragen wat meer aandacht. Echter door op casusniveau met elkaar in gesprek te gaan, wint 16

17 het project ook bij deze instellingen steeds meer aan vertrouwen en wordt er in een aantal gezinnen goed samengewerkt en afgestemd. Vaders in detentie Het project richt zich in eerste instantie op de ondersteuning van kinderen van moeders in detentie. We krijgen echter ook vragen van gedetineerde vaders. Ook kunnen kinderen van gedetineerde vaders een ondersteuningsvraag hebben. In overleg is afgesproken dat, indien zich een vraag aandient, het project ook voor deze kinderen een gezinsmaatje inzet. Er wordt echter tijdens de projectperiode geen intensieve wervingscampagne gevoerd onder gedetineerde vaders. 3.2 Informatie over de kinderen die ondersteund zijn in 2012 De deelnemers: 51 kinderen. 49 kinderen hebben een moeder in detentie, 2 kinderen hebben ieder een vader die in detentie zit. Aard traject bezoektrajecten 14 27,5% gezinsmaatje 37 72,5% ,0% Gemeente waar kinderen verblijven Almere 2 3,9% Amsterdam 5 9,8% Arnhem 4 7,8% Barneveld 1 2,0% Capelle a/d Ijssel 4 7,8% Den Haag 10 19,6% Dordrecht 5 9,8% Echt-Susteren 2 3,9% Eindhoven 2 3,9% Groesbeek 1 2,0% Haarlemmermeer 1 2,0% Rotterdam 6 11,8% Schiedam 2 3,9% Schinnen 3 5,9% Valkenswaard 2 3,9% Venlo 1 2,0% ,0% 17

18 Gezinssamenstelling kind van alleenstaande ouder 42 82,4% ouder samenwonend of gehuwd 9 17,6% ,0% Is er in het gezin van herkomst sprake van schuldproblematiek? Ja 34 66,7% nee of (nog) niet duidelijk 17 33,3% ,0% Is er in het gezin van herkomst sprake van huisvestingsproblematiek? Ja 14 27,5% nee of (nog) niet duidelijk 37 72,5% ,0% Waar wonen kinderen voorafgaande aan detentie ouder? Ouder 50 98,0% Internaat 1 2,0% ,0% Waar wonen kinderen tijdens detentie ouder? Eigen netwerk 40 78,4% Jeugdzorg 5 9,8% Alleen thuis 4 7,8% Detentie 1 2.0% Dakloos 1 2,0% ,0% Waar wonen kinderen na afloop detentie ouder? N.v.t. (ouder nog in detentie) 29 bij ouder 17 77,3% Netwerk 3 13,6% Onbekend 2 9,1% ,0% Zijn kinderen in contact met Jeugdzorg voorafgaand aan detentie ouder? Ja 10 19,6% Nee 41 80,4% ,0% 18

19 Zijn kinderen in contact met Jeugdzorg tijdens detentie ouder? Ja 27 52,9% Nee 24 47,1% ,0% Score risicofactoren Bakker Hoe scoren gezinssystemen bij aanvang van de ondersteuning met betrekking tot de risicofactoren (Bakker)? Gezin in Balans heeft het balansmodel van Bakker gebruikt als uitgangspunt om de draaglast van gezinnen in kaart te brengen. Uitgaande van dit model speelden in de ondersteunende gezinnen gemiddeld 5,5 risicofactoren. Uit (inter)nationaal onderzoek blijkt dat, als er in een gezin 3 of meer risicofactoren spelen, kinderen bedreigd kunnen worden in hun ontwikkeling. Ter vergelijking; bij een opvoedingsondersteunend project als Home-Start komt men op een landelijk gemiddelde van 3,5. Het gemiddelde cijfer van nazorgtrajecten Gezin in Balans komt op 5,4. Risicofactoren Microfactoren Kind - ziekte, achterstand kind, druk kind, opvoedingsproblemen Ouder - (psychische) ziekte of traumatische (jeugd)ervaringen 19

20 Gezin - eenoudergezin, meerling, relatieproblemen, meer dan drie kinderen in een gezin Mesofactoren Sociaal - gezin - klein sociaal netwerk, verhuizingen Buurt - bijvoorbeeld slechte huisvesting, slecht contact buurt Macrofactoren Sociaal-economisch - armoede, werkeloosheid Sociaal-cultureel - allochtone afkomst - afwijkende normen en waarden Maatschappelijk - werkeloosheid - discriminatie meso sociaal gezin macro sociaal economisch macro sociaal cultureel micro kind micro ouder micro gezin meso buurt macro maatsch ,1% 96,1% 96,1% 94,1% 39,2% 52,9% 52,9% 37,3% 5,0 totaal stress Ondersteuningsvragen Ondersteuning contact tussen moeder en kinderen, (vaker) bezoek met begeleiding. Belangrijke vraag zowel vanuit de moeders als vanuit de kinderen die aangeven hun moeder verschrikkelijk te missen. Kinderen willen graag het echte verhaal van hun moeder horen. Willen uiting kunnen geven aan hun gevoelens: verdriet, boosheid, bezorgdheid. Inzetten van sociaal netwerk. 20

21 Ondersteuning aan de kinderen met betrekking tot het verwerken van de traumatische ervaring van detentie moeder. Financiële ondersteuning: helpen zoeken naar mogelijkheden zoals kindgebonden budget, reiskosten, kosten van de kinderen voor tijdelijke verzorgers. Behoefte aan een luisterend oor. Ondersteuning bij het vinden van een veilige woonplek voor de kinderen. Ondersteuning/begeleiding bij het bezoeken van mama in de gevangenis: het is een enge plek, de ex-partner is bezorgd om kinderen bij hun moeder op bezoek te laten gaan. Ondersteuning in de thuissituatie vanwege bezorgdheid van moeder. Voorbeeld: een kind van 14 woont in ouderlijke woning. Het is onduidelijk voor de moeder wie voor dit kind zorgt. In een andere situatie verblijven twee jonge kinderen in het ouderlijk huis waar opa voor ze zou zorgen. Het is echter onduidelijk of en zo ja hoe dit gebeurt. Ondersteuning van de tijdelijke verzorgers wat betreft regelmaat voor de kinderen: op tijd naar school, op tijd naar bed, aantal keren leuke dingen doen met de kinderen. Ontlasten van de tijdelijke verzorgers. Ondersteuningsvraag vanuit moeder om te helpen zorg te krijgen voor haar kind, vanwege jarenlange mishandeling door zijn vader. Opstarten van het contact met de kinderen, die erg bang voor hun moeder zijn. Moeder komt vrij en gaat in hetzelfde dorp als de kinderen wonen. Kinderen zijn bij aanvang traject zo bang dat ze aangegeven hebben het huis niet uit te durven als moeder vrijkomt. Zeker indien de kinderen bij hun oma en/of opa verblijven, vragen gedetineerde moeders om hulp bij het ontlasten van de zorgtaak. Herstel van het contact en het vertrouwen van de kinderen in hun moeder. Ondersteuningsvraag van de tijdelijke verzorgers, gericht op het vertellen over de detentie van moeder aan de kinderen. Ondersteuning gericht op het opbouwen van een sociaal netwerk omdat een kind er helemaal alleen voorstaat. De ene ouder heeft de andere (stief)ouder vermoord. Het achterblijvende kind (net 18) heeft niemand meer. De familie van de stiefouder is zeer bedreigend, ook naar haar. 21

22 Vragen van verzorgers/oudere kinderen van 18, 19, 21 jaar, die de zorg voor de minderjarige kinderen moeten dragen. Deze vragen zijn gericht op ondersteuning bij het voeren van de huishouding en het omgaan met opvoedingsvraagstukken betreffende jongere broers en zusjes. Twee praktijkverhalen Moeder S. Mevrouw S. zit vanaf 14 augustus 2012 in detentie. Haar twee kinderen jongetje, Senna (2007) en Jenna, meisje (2009) - worden tijdens de detentie opgevangen door de moeder van mevrouw S. De twee kinderen hebben verschillende vaders. Op het moment van in detentie gaan is er redelijk contact met de vader van het meisje. Met de vader van Senna is al jaren geen contact. Wel is er in het geval van Senna gedeeld gezag. Bij Jenna is dit niet het geval. Mevrouw S. heeft bij aanvang detentie 90 dagen in beperking gezeten. Zij wordt beschuldigd van medeplichtigheid aan een aanslag, gericht tegen de vader van Senna. Ook haar huidige vriend zit vast, voor dezelfde verdenking. De vader van Senna verschijnt, na jaren niets van zich te hebben laten horen, op het toneel en wil contact met zijn zoon. Oma, de moeder van mevrouw S., is doodsbang dat de vader Senna zal ontvoeren of toegewezen krijgt. Ze durft geen telefoon meer op te nemen, de deur niet uit, noch de deur van haar woning te openen. Ook vreest ze dat de kinderen door Jeugdzorg bij haar weggehaald worden: met name Senna, omdat de vader het gezag deelt met de moeder. De vader zet een procedure in gang voor begeleid bezoek, iets wat mevrouw S. koste wat kost wil voorkomen. Het gezinsmaatje van Wie let er op de kleintjes? heeft op 10 oktober 2012 haar eerste ontmoeting met oma, waarin zij haar zorgen en angsten kan uiten en voorleggen. Het zoontje Senna is in het verleden door zijn vader mishandeld en heeft hierdoor psychische en fysieke klachten. Oma is, mede op dringend verzoek van mevrouw S., op zoek gegaan naar psychische hulpverlening voor Senna. De psycholoog die zij benaderde wilde echter niet behandelen omdat de uitkomst ook zou kunnen dienen als wapen tegen het begeleid bezoek met de vader. Er wordt tot op heden gezocht naar een passende therapie voor Senna. Vanuit de school zijn er ook signalen dat het niet goed gaat met Senna. Inmiddels is de bezoekregeling tussen Senna en zijn vader opgestart. De signalen die oma opvangt na de bezoeken bespreekt ze met het maatje en daarna met Jeugdzorg. De angst van oma dat de kinderen uit huis geplaatst zouden worden, is mede door het gezinsmaatje vermindert. Het contact met jeugdzorg verloopt goed. Zij hebben oma op het hart gedrukt dat er geen enkele aanleiding is om de kinderen bij haar weg te halen. Tussen mevrouw S. en haar moeder (oma) is een goede informatiewisseling mogelijk gemaakt. Mevrouw S. wordt in detentie ondersteund door een bezoekmoeder van Gezin in Balans. Deze bezoekmoeder en het gezinsmaatje onderhouden nauw 22

23 contact over de ontwikkelingen en sparren over de te bieden ondersteuning en wisselen relevante informatie uit. Zowel mevrouw S. als oma voelen zich gehoord, gesteund en opgelucht, dankzij de ondersteuning die zij ontvangen van Gezin in Balans. Mevrouw C. Mevrouw C. heeft twee minderjarige kinderen. De kinderen verblijven bij hun vader en partner van moeder. Ze hebben het beiden erg moeilijk met de detentie van hun (stief)moeder. Jeugdzorg is betrokken bij de oudste (in verband met het contact met de biologische moeder). Voorafgaand aan detentie woonden de kinderen bij moeder en vader. Zowel moeder als vader willen graag ondersteuning in thuissituatie. Ze maken zich veel zorgen over de kinderen en ze missen haar erg. De jongste heeft last van slaapproblemen, huilt veel en geeft in de meetlijsten aan dat hij erg bang en verdrietig is na de arrestatie van zijn moeder. De oudste geeft dezelfde gevoelens aan en vult dit nog aan met hevige gevoelens van schaamte. Volgens vader heeft hij meerdere malen telefonisch om hulp gevraagd maar tot op heden niet gekregen. Daarnaast geeft vader aan dat het contact met Jeugdzorg voorafgaand aan de detentie goed was. Hij ervaart het contact met Jeugdzorg tijdens de detentie van zijn vrouw echter als zeer slecht. In het kader van Wie let er op de kleintjes? is er gestart met begeleid bezoek van de kinderen aan hun moeder in de PI. Dit bezoek is erg goed verlopen, in aanwezigheid van het gezinsmaatje. Ze boden elkaar veel ruimte, het gesprek verliep goed en er vloeiden ook veel tranen. Duidelijk is dat zowel moeder, vader als de kids veel behoefte hebben aan ondersteuning in de thuissituatie. Vader vindt het erg moeilijk dat hij het allemaal alleen moet redden. Hij woont tijdelijk met zijn kinderen in de verzorgingsflat van zijn ouders - een moeilijke situatie. Gelukkig heeft hij een woning toegewezen gekregen maar die moet nog wel ingericht worden. Daarnaast zijn er veel vragen rondom de mogelijkheden tot bezoek aan moeder. Vooral het jongste kind heeft het erg moeilijk met het feit dat hij zijn moeder zo weinig ziet. Hij heeft slaapproblemen en zit onder de uitslag. Vader geeft aan veel vertrouwen te hebben in Humanitas. Het gezinsmaatje gaat wekelijks op bezoek bij het gezin en houdt ondertussen contact met moeder. 3.3 Vrijwilligers/Gezinsmaatjes In 2012 zijn in totaal 40 vrijwilligers getraind om gezinsmaatje te worden. Eerst hebben ze de basistraining van Gezin in Balans gevolgd, daarna hebben ze een extra trainingsdag voor gezinsmaatjes gevolgd. Op deze extra trainingsdag wordt gewerkt aan het hoofddoel van de inzet van het gezinsmaatje. Wat doet het Gezinsmaatje: 23

24 Als gezinsmaatje streef je ernaar de gezinsleden samen in gesprek te brengen over de knelpunten en zorgen waar ieder afzonderlijk tegenaan loopt, en ze samen naar oplossingen te laten zoeken met hulp van hun eigen netwerk. De maatjes gaan aan het werk met de volgende tools: - genogram - sociogram/netwerkkaart - maken van een drieluik - kunst van het vragen stellen De film Ik ben niet meer klein (in opdracht gemaakt door Bromet & dochters) wordt in de training gebruikt als casus/middel om met de tools te oefenen. Ook worden de maatjes voorgelicht over het lopende onderzoek van de Universiteit Utrecht. Werkmateriaal Als de gezinsmaatjes in de gezinnen aan de slag gaan, krijgen zij een gevulde werkmap met materialen. Daarin zitten de werktools, stiften en flapovers waarmee zij aan het werk kunnen gaan in de gezinnen. training verder doorontwikkeld. In 2013 worden de materialen en de 3.4 Onderzoek Universiteit Utrecht 24

25 Het onderzoek van de Universiteit vraagt extra aandacht en zorg. Omdat het project principieel niet werkt met een controlegroep worden andere methoden gebruikt om de effecten te kunnen meten. Dat betekent in de praktijk echter dat er behoorlijk lange vragenlijsten ingevuld moeten worden. Dit kost enorm veel tijd en inspanning en vraagt veel creativiteit en doorzettingsvermogen van de vrijwilligers en beroepskrachten, maar zeker ook van de moeders, de tijdelijke verzorgers en de kinderen. Bedoeling is dat de vragenlijsten ingevuld worden door de moeders in detentie, de tijdelijke verzorgers, de kinderen, vrijwilligers, leraren/docenten en voogden (indien aanwezig). In het eerste jaar komen we hierbij een tweetal problemen tegen. Er is lang niet altijd bereidheid van het hele systeem om mee te werken aan de lijsten. Vaak willen met name de tijdelijke verzorgers niet meewerken. Ook de respons vanuit de scholen en voogden is minimaal. Daar komt bij dat met name de wat oudere kinderen (tieners) meestal niet willen dat school geïnformeerd wordt over de detentie van moeder. Omdat het invullen van de lijsten zoveel tijd kost en er zoveel moet gebeuren in de gezinnen, of omdat de tijd dat er met een gedetineerde moeder gesproken kan worden per keer beperkt is, duurt het soms te lang voordat de lijsten ingevuld zijn. Na intern overleg met onder andere de stuurgroep is afgesproken dat het meedoen aan het onderzoek niet bepalend is voor deelname aan een traject. Wel wordt geprobeerd het systeem te motiveren tot deelname aan het onderzoek. Met de Universiteit zijn gesprekken gevoerd en in april 2013 wordt bekeken of de opzet van het onderzoek eventueel aangepast dient te worden. De methodiekbeschrijving komt in 2014 aan bod. Het project is immers pas dan zo goed als uitontwikkeld. Dat betekent dat de middelen die hiervoor begroot zijn uiteraard ook pas in 2014 ingezet gaan worden. 25

26 PR Naast de PR en persactiviteiten die zijn ondernomen zoals beschreven in de ontwikkelfase, is ook aandacht besteed aan: Activiteiten social media (Facebook en LinkedIn pagina). Informatie op dvd die op de interne televisiekanalen in de PI s gaat draaien. Politieke aandacht, zoals bijvoorbeeld het inrichten van de kindcheck waarin het project kan meedraaien. In de gemeente s-hertogenbosch gaan we hiermee in 2013 van start. Dit in samenwerking met de politie, gemeente en Juvans (maatschappelijk werk). Om de aandacht vast te houden voor de problematiek van kinderen van gedetineerden wordt selectief meegewerkt aan documentaires en programma s die dit thema belichten. 3.5 Kort overzicht Successen en Uitdagingen Wat ging er goed? - Door een zorgvuldige aanloopfase hebben we solide uitgangspunten waar we op kunnen voortbouwen. - De voorlichting aan de gedetineerde moeders, justitie en andere relevante samenwerkingspartners heeft het project bekend gemaakt bij alle betrokkenen. - We hebben inmiddels 40 getrainde en enthousiaste vrijwilligers. - De ontwikkelde training voor gezinsmaatjes wordt met veel enthousiasme ontvangen door de vrijwilligers; de werktools bieden veel handvatten om in de gezinnen aan de slag te gaan. - Het project heeft veel interne en externe PR opgeleverd en hiermee is de problematiek van achterblijvende kinderen beter op de kaart gezet in Nederland. - De samenwerking met onze partners, met name met Justitie en de Penitentiaire Inrichtingen verloopt uitstekend. - Er is ook vanuit vaders in detentie interesse getoond om mee te doen aan het project. 26

27 Waar lagen de uitdagingen? - Het kost veel moeite om het vertrouwen te winnen van de moeders in detentie en de achterblijvende verzorgers om mee te doen. - Het onderzoek naar impact heeft minder deelnemers opgeleverd dan verwacht omdat niet altijd alle betrokkenen willen meewerken aan de lange vragenlijsten. - Het kost de vrijwilligers en coördinatoren veel meer tijd dan verwacht om de gezinen te helpen om alle vragen uit de meetlijsten t.b.v. het onderzoek goed en zorgvuldig in te vullen. 4 Waar richt het project zich op in 2013 Speerpunten voor het tweede projectjaar 1. Doorontwikkelen van de training voor gezinsmaatjes Een werkgroep van drie coördinatoren en een aantal in 2012 getrainde vrijwilligers/gezinsmaatjes gaan in 2013 aan de slag met het finetunen van de training. 2. Werkmaterialen aanvullen/ontwikkelen In 2013 worden de werkmaterialen die gebruikt worden in de gezinnen door de gezinsmaatjes uitgebreid. In de planning zit bijvoorbeeld het uitnodigen van dhr. Gerrickens - bekend van materialen als het Spel van Verlangens, het Opvoedingsspel, het Kwaliteitenspel. Samen met hem en eventueel andere experts zal gekeken worden welke materialen bruikbaar zijn om in te zetten in de gezinssystemen. 3. Streven aantal vrijwilligers Aan het einde van 2013 zijn in totaal 100 vrijwilligers getraind tot gezinsmaatje. 27

28 4. Aantal deelnemers Aan het einde van 2013 hebben 200 kinderen een begeleidingstraject gekregen. 5. Onderzoek Universiteit Utrecht In de eerste helft van 2013 beantwoorden we de vraag: Vraagt het onderzoek aanpassing in haar opzet vanwege de te lage respons op de meetlijsten? Aan het einde van het jaar volgt een eerste tussenevaluatie met betrekking tot het onderzoek. 6. Aandacht voor inbedding project na door politieke aandacht te blijven zoeken - door lokaal aansluiting te vinden en het project te promoten - bijvoorbeeld meerwaarde inzet WLEODK bij gemeentelijke invoering kindcheck - door aandacht voor PR. In dit eerste jaar van het project Wie let er op de kleintjes? zijn er, na de goed verlopen voorbereidende fase, nog voldoende uitdagingen die het proces en de ontwikkeling van het project tot een succes gaan maken. De beroepskrachten en vrijwilligers van Humanitas hebben er in ieder geval alle vertrouwen in. s-hertogenbosch, maart 2013 Monique Verboven, Projectleider Humanitas, Gezin in Balans 28

29 5. BIJLAGE I Stappenplan Wie let er op de kleintjes? Voortraject Binnencoördinator & moeder - Uitleg project (ook dat JZ & school in onderzoek betrokken worden) en noodzaak akkoord verzorger. Indien mogelijk, moeder tijdens dit gesprek laten bellen met thuisfront voor akkoord medewerking. Maand 1 Binnencoördinator of, indien voorhanden en mogelijk, kan het gezinsmaatje dit ook (gedeeltelijk) doen Buitencoördinator Maatje Maatje + Buitencoördinator Maatje en gezin Maatje en Buitencoördinator (Binnencoördinator faciliteert) - Indien verzorger akkoord: intake + toestemmingsformulier met moeder WLEODK + afname meetlijsten. Adressen scholen en/of voogd. - Doelen uit meetlijsten moeder overnemen. Eventueel met behulp van drieluik, genogram, levenslijn. - Overzicht van haar (te mobiliseren) netwerk in sociogram of netwerkkaart. (maatje 1 e mnd. nodig bij inventarisering in gezin) Stuurt bevestigingsbrief naar verzorger+folder WLEODK - Meetlijsten school/ eventueel JZ - Zoekt maatje en bereidt maatje voor Kennismaking verzorger/gezin. En afspraak maken, vervolgafspraak voor invullen meetlijsten gezinsleden. - Bij 2 e afspraak uitleg onderzoek en project, assisteren en meenemen ingevulde meetlijsten. - In het gezin worden de ondersteuningsvragen geïnventariseerd, eventueel met behulp van drieluik, genogram, levenslijn - Netwerk inventariseren doormiddel van invullen van netwerkkaart - Hulpvragen van moeder en gezin verwerken in een werkplan - Taakverdeling maken ten aanzien van contacten met instanties naar aanleiding van werkplan Maand 2 Maatje - Afspraak (bellen of live) met moeder en afspraken doornemen van het werkplan wat van te voren is opgestuurd (eventueel samen met binnencoördinator). Feedback moeder meenemen en verwerken in werkplan. - Aan de slag met werkplan in gezin Maand 3 Maatje en gezin - Uitvoeren werkplan Maand 4 Maatje en gezin Maatje, Buitencoördinator en gezin Maatje Maand 5 Maatje en gezin - Uitvoeren werkplan Maand 6 Maatje, gezin, moeder en Buitencoördinator - Uitvoeren werkplan - Tussenevaluatie werkplan en eventueel bijstellen van werkplan - Koppelt bijstelling terug naar moeder indien nodig - Evaluatie -> indien gewenst met netwerkberaad - Werkplan: kijken in hoever acties zijn behaald en wat er nog moet gebeuren. - Indien nodig bespreken overdracht hulpverlening. Natraject Binnen/Buitencoördinator Neutraal Maatje/coördinator - Meetlijsten naar school/ eventueel JZ - Meetlijsten moeder - Meetlijsten gezin 29

30 30