Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Compensatiebeleid aanschaf defensiematerieel in het buitenland Nr. 5 1 Samenstelling: Leden: Blaauw (VVD), Biesheuvel (CDA), voorzitter, Witteveen-Hevinga (PvdA), Leers (CDA), Voûte-Droste (VVD), ondervoorzitter, Rabbae (GroenLinks), Hessing (VVD), Giskes (D66), Marijnissen (SP), Crone (PvdA), Van Dijke (RPF), M. B. Vos (GroenLinks), Van Zuijlen (PvdA), Augusteijn-Esser (D66), Hofstra (VVD), Van Walsem (D66), Wagenaar (PvdA), Stroeken (CDA), De Boer (PvdA), Van den Akker (CDA), Geluk (VVD), Verburg (CDA), Bos (PvdA), Blok (VVD) en Hindriks (PvdA). Plv. leden: Verbugt (VVD), Atsma (CDA), Kalsbeek-Jasperse (PvdA), Wijn (CDA), Klein Molekamp (VVD), Vendrik (GroenLinks), Kamp (VVD), Van den Berg (SGP), Poppe (SP), Kuijper (PvdA), Van Middelkoop (GPV), Van der Steenhoven (GroenLinks), Schoenmakers (PvdA), Bakker (D66), Cornielje (VVD), Schimmel (D66), Herrebrugh (PvdA), Van der Hoeven (CDA), Smits (PvdA), De Haan (CDA), Van Beek (VVD), Schreijer-Pierik (CDA), Koenders (PvdA), Udo (VVD) en Hamer (PvdA). 2 Samenstelling: Leden: Van den Berg (SGP), Zijlstra (PvdA), Apostolou (PvdA), Hillen (CDA), Valk (PvdA), voorzitter, Hessing (VVD), ondervoorzitter, Van Ardenne-van der Hoeven (CDA), Hoekema (D66), Stellingwerf (RPF), Essers (VVD), Verhagen (CDA), M. B. Vos (GroenLinks), Van t Riet (D66), Van den Doel (VVD), De Haan (CDA), Koenders (PvdA), Van der Knaap (CDA), Harrewijn (GroenLinks), Niederer (VVD), Timmermans (PvdA), Van Bommel (SP), Oplaat (VVD), Albayrak (PvdA), Balemans (VVD) en Herrebrugh (PvdA). Plv. leden: Dittrich (D66), Swildens-Rozendaal (PvdA), Arib (PvdA), Leers (CDA), Van Oven (PvdA), Weisglas (VVD), Eurlings (CDA), Ter Veer (D66), Van Middelkoop (GPV), Passtoors (VVD), Van der Hoeven (CDA), Vendrik (GroenLinks), Lambrechts (D66), Blaauw (VVD), Eisses-Timmerman (CDA), Ross-van Dorp (CDA), Karimi (GroenLinks), E. Meijer (VVD), Dijksma (PvdA), Marijnissen (SP), Voorhoeve (VVD), Van Gijzel (PvdA), Wilders (VVD) en Duivesteijn (PvdA). VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG Vastgesteld 30 juni 1999 De vaste commissies voor Economische Zaken 1 en voor Defensie 2 hebben op 16 juni 1999 overleg gevoerd met minister Jorritsma-Lebbink van Economische Zaken over de jaarrapportage compensatiebeleid (EZ ). Van het overleg brengen de commissies bijgaand beknopt verslag uit. Vragen en opmerkingen uit de commissies De heer Hessing (VVD) uitte waardering voor het karakter van de brief waaruit blijkt dat het goed loopt met het compensatiebeleid. Essentieel is dat de compensatieopdrachten in een kwalitatief zo hoog mogelijk echelon terechtkomen (speerpunten) en dat de spin-off zo groot mogelijk is. De heer Hessing vond liberalisatie het belangrijkste uitgangspunt voor het compensatiebeleid en pleitte ervoor dat artikel 223 EG wordt geschrapt. Het moet maar weer eens worden aangekaart in de Internemarktraad. Mocht die liberalisatie niet helemaal lukken dan is industriële compensatie zeer belangrijk. Gelet op de aard van de compensatieorders kan de conclusie worden getrokken dat de afspraken met de Verenigde Staten (EMD-fase) zakelijker zijn dan die met een aantal Europese landen die hun industrie vaak afschermen en van gigantische subsidies voorzien. Dat laatste is een verstoring van de level playing field. De heer Hessing verwachtte dat herstructurering van de Amerikaanse industrie haar doorwerking heeft naar de Europese industrie. De beperkte diversiteit van de Nederlandse defensie-industrie is snel aan het veranderen. De heer Hessing stemde in met het door de minister aangekondigde onderzoek naar de kosten en baten van het compensatiebeleid. Het zal de transparantie ten goede komen. Ruim 800 mln. vloeit op jaarbasis terug van het bedrag dat Nederland in het buitenland besteedt: 1,5 mld. De heer Hessing constateerde hier een gat van 800 mln. De heer Van Walsem (D66) ondersteunde het compensatiebeleid. De normering van 100% compensatie is een prima zaak. De uitvoering van de KST36421 ISSN Sdu Uitgevers s-gravenhage 1999 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 1

2 compensatie moet goed worden gecontroleerd. Eventueel moet een boetebeding worden opgenomen. Er moet rekening mee worden gehouden dat de internationale defensiemarkt de komende jaren niet zal worden geliberaliseerd. Wat de compensatieorders betreft, zal Nederland het zoveel mogelijk moeten zoeken in hoogwaardige technologie, onderdelen met een zelfstandige ontwikkelingsfunctie. Wat wordt voor de compensatieorders betaald? De kosten van compensatie worden immers verrekend in de verkoopprijs. Zeer benieuwd was de heer Van Walsem naar de resultaten van het onderzoek naar de kosten en baten. Ten slotte vroeg de heer Van Walsem hoe lang de looptijden van de compensatieorders zijn, opdat kan worden nagegaan hoe effectief is gescoord. De heer De Haan (CDA) sloot zich aan bij de waarderende woorden van de heer Hessing voor de brief. Hij benadrukte dat er wel degelijk reden is voor overheidsbemoeienis in de militaire sector. De militaire markt is geen liberale markt. Als het gaat om grote wapensystemen is er sprake van een zeer beperkt aantal aanbieders. Het zijn de overheden die de bestellingen plaatsen. Uit die overheidsbemoeienis vloeit het compensatiebeleid voort. De motie-van Iersel uit 1982 is op adequate wijze uitgevoerd. Bij liberalisering van de Europese militaire markt waar wel wat voor te zeggen is moet sprake zijn van een level playing field, maar dat is er niet. Het zijn altijd de overheden die de besluiten nemen. De markt van civiele onderdelen van militaire apparaten zou naar de mening van de heer De Haan geliberaliseerd kunnen worden. De heer De Haan stemde in met het aangekondigde onderzoek naar de kosten en baten van het compensatiebeleid, hoewel de verwachtingen van de resultaten niet te hoog gespannen mogen zijn. De prijs van bijvoorbeeld een F-16 is op de vrije markt niet te bepalen: er is geen vergelijk. De heer De Haan was ervan overtuigd dat vliegtuigen duurder worden naarmate een strenger compensatiebeleid wordt gevoerd. Het had tevens zijn instemming dat in het kader van JSF joint strike fighter de Nederlandse industrie er van tevoren zoveel mogelijk bij wordt betrokken. Moet in dit geval de eis van compensatie worden gesteld? De heer Rabbae (GroenLinks) kon zich liberalisering van de militaire markt moeilijk voorstellen. Kan de Nederlandse industrie nog uitstappen uit een project waarin ze in een vroeg stadium is ingestapt omdat de ontwikkeling de Nederlandse overheid niet bevalt? Leidt compensatie uiteindelijk tot duurdere producten? Gevraagd waarom Groenlinks tegen de motie heeft gestemd die ertoe strekte om artikel 223 EG te schrappen, stelde de heer Rabbae niet alle ins en outs te weten. De heer Timmermans (PvdA) stelde dat zich terzake van het compensatiebeleid in brede zin grote veranderingen voltrekken. De weg van compensatie naar participatie met spin-off voordelen moet worden toegejuicht. De eerste vruchten voor de Nederlandse industrie worden al zichtbaar. Verder is er sprake van een snelle mondialisering van de defensie-industrie. Europese bedrijven zoeken naar allianties over de Oceaan heen. Liberalisering is een resultaat van concentratie van de defensie-industrie en niet van overheidsoptreden. De overheid zal kartelvorming in bijvoorbeeld de vliegtuigindustrie tegen moeten gaan. De vraag rijst of het JSF-project in de VS niet naar kartelvorming riekt. De heer Timmermans hoorde graag de visie van de minister over de omgang van de regering en de Kamer met participatie. In een vroegtijdig Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 2

3 stadium moet worden geïnvesteerd, terwijl de uiteindelijke beslissing om mee te doen veel later wordt genomen. Dit brengt de Kamer in een moeilijke positie. Als voorbeeld noemde de heer Timmermans het JSF-project waar op een gegeven moment geen alternatief meer voor is. Er zijn dan wel risico s met betrekking tot het costshare-worksharebeginsel. Het rapport van de Algemene Rekenkamer vond de heer Timmermans een ondersteuning van zijn pleidooi voor participatie in plaats van compensatie die kostprijsverhogende effecten heeft. Antwoord van de regering De minister stelde vast dat de conclusies van de Algemene Rekenkamer in het algemeen positief zijn. Er worden inmiddels goede resultaten met het compensatiebeleid bereikt. Niemand zal ontkennen dat activiteiten ten behoeve van compensatie kosten met zich brengen. Er moet een beter inzicht komen in die kosten. Een pilotstudie naar kosten en baten is inmiddels afgerond en heeft tot de volgende voorzichtige bevindingen geleid. 1. Andere aspecten dan het eisen van compensatie hebben een veel grotere invloed op de contractwaarde. 2. De eis dat compensatie extra opdrachten oplevert leidt mogelijk tot investeringen ten behoeve van industriële samenwerking. Een prijsverhogend effect is tot nu toe niet vastgesteld, hoewel dat in het voorbeeld van de F-16 moeilijk kan worden vastgesteld. 3. De baten zijn exportgerelateerd en leiden tot marktontwikkeling. Een expliciete randvoorwaarde is dat alle partijen meewerken. Een lastig punt is dat informatie over de kostenopbouw van offertes vaak commercieel vertrouwelijk is. Nagegaan wordt hoe de vervolgstudie eruit moet zien. De minister schetste een aantal ontwikkelingen in Europa. De industrie is zich aan het herstructureren om met de VS te kunnen concurreren. Dat is niet gemakkelijk in een markt die langs nationale lijnen is georganiseerd. Een actief optreden van de overheden is noodzakelijk. Ze zijn niet snel geneigd om soevereiniteit op te geven. Nederland geniet als lid van de NAVO industrieel voordeel van de bijzondere band met de VS. Er zijn binnen de EU een aantal initiatieven ontplooid om de markt vrij te krijgen. Het gaat stap voor stap want elke keer moeten alle landen ermee instemmen. De minister schatte in dat liberalisering ooit een feit zal zijn. Schrapping van artikel 223 EG kan alleen maar onder de conditie dat er een level playing field komt. Zolang de markt nog niet is geliberaliseerd, is compensatie naast internationale samenwerking voor de kleine landen een zeer belangrijk instrument. Onder compensatie verstond de minister ook participatie. Tezamen vormen ze de basis voor de Nederlandse bedrijven om actief te kunnen blijven op de internationale defensiemarkt. Het principe dat Nederland hanteert, namelijk «grote landen, na u» getuigt naar de mening van de minister van wijs beleid. De minister was het eens met de stelling van de heer Hessing dat met de VS gemakkelijker afspraken kunnen worden gemaakt dan in Europa waar langs nationale grenzen wordt gedacht. Er is een klein begin gemaakt met internationale samenwerking. Getracht wordt de diversiteit van de Nederlandse defensie-industrie te stimuleren. Overigens kunnen de bedrijven zelf hieraan ook meewerken. Gevraagd of de diversiteit kan worden bevorderd door innovatie, stelde de minister dat niet de overheid maar de bedrijven zelf creatief moeten zijn. Wat het verschil tussen de 800 mln. aan compensatieovereenkomsten op jaarbasis en de aanbestedingen van 1,5 mld. jaarlijks in het buitenland betreft, zette de minister uiteen dat niet bij alle materieelaanschaffingen van Defensie compensatie kan worden bedongen. Dat is het geval bij internationale samenwerkingsprojecten, bij costshare-workshare en bij aanschaffing via een EU-procedure. Verder schaft Defensie behoorlijk wat Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 3

4 materieel aan onder de compensatiegrens van 5 mln. Ook geldt geen compensatie bij foreign military sales, aanschaffingen uit de voorraden van de Amerikaanse overheid. De Algemene Rekenkamer heeft overigens de aanbeveling gedaan om de Kamer inzicht te verschaffen in de relatie tussen die twee cijfers. In het jaaroverzicht beleidsinformatie (JOBI) is informatie opgenomen over de aansluiting van buitenlandse aanschaffingen en compensatie. De looptijden van de compensatieorders staan in het vertrouwelijk overzicht. Op de vraag of compensatie kan worden gevraagd als wordt geparticipeerd (JSF), antwoordde de minister bevestigend. Participatie zal bijna nooit tot 100% gaan en dat houdt in dat het verschil tussen het aankoopbedrag en de participatie onder de compensatie-eis valt. Het is niet moeilijk om uit te stappen als blijkt dat het project de verkeerde richting uitgaat. Er is een scheiding tussen compensatie en aankoop. Bij grote projecten is er sprake van een open samenwerking, waarbij in een vroeg stadium kan worden vastgesteld of het al dan niet een goed product wordt. Overigens is het nog nooit voorgekomen. De minister was het eens met de stelling van de heer Timmermans dat er snel gemondialiseerd wordt, zij het dat het in Europa wat aarzelend gaat vanwege de landsgrenzen. Gevraagd of het JSF-project niet naar kartelvorming riekt, stelde de minister dat er bij het JSF-project nu eens iets gebeurt wat in het verleden nog nooit is gebeurd, namelijk het opener worden van de Amerikaanse regering. Twee concerns worden tegen elkaar uitgespeeld om het beste en goedkoopste product te leveren. De Amerikaans regering zal er alles aan doen om ervoor te zorgen dat Boeing en Lockheed nooit samengevoegd zullen worden. Dat is de dood in de pot voor haar eigen kosten zowel civiel als de defensie. De minister had de indruk dat sprake zal zijn van een langdurig samenwerkingscontract met zeer afgeschermde kennis. In het huidige stadium hoeft niet te worden beslist over de aanschaf van het JSF-toestel. De opmerkingen vanuit de Kamer dat er geen andere keuze is vond de minister niet verstandig. Het is overigens voor de prijsstelling niet van belang, want er is sprake van fixed price. De risico s van costshare-workshare liggen bij de hoofdaannemer. De Algemene rekenkamer citeert alleen maar anderen, als het gaat over de kostenverhoging. Er moet echt een onderzoek naar de kosten en baten komen. Met de rekenkamer vond ook de minister dat de industrie voorkeur heeft voor participatie. Participatie is de hoogste graad van compensatie. Als dat niet mogelijk is, moet compensatie mogelijk blijven. Nadere gedachtewisseling De heer Hessing (VVD) suggereerde in een volgende brief onderscheid te maken tussen industriële participatie en compensatie. De Kamer moet zich wel degelijk enthousiast uitlaten over het JSF-project, omdat het voor Nederland een unieke kans om te profiteren van de innovatie en de civiele spin-off. De heer De Haan (CDA) zette uiteen dat compensatie een hogere vorm van industriepolitiek is die nuttig kan zijn. Het moet geen ordinaire vorm van handelspolitiek zijn. De vraag rijst of er nog wel zoveel moet worden gecompenseerd. De heer Timmermans (PvdA) wees op de achilleshiel bij participatie: de afhankelijkheid van de wil van commerciële partijen en overheden om kennis over een bepaalde technologie mee te delen. Wellicht kan dit aspect bij een volgende brief breder worden belicht. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 4

5 De minister benadrukte dat er geen verschil is tussen participatie en compensatie. Participatie is een vorm van compensatie. Participatie is de mooiste vorm, omdat dan ook sprake is van R&D en een grotere spin-off. In eerste instantie moet worden geprobeerd te komen tot participatie. Als dat niet lukt, is compensatie de volgende stap. Wat het JSF-project betreft, stelde de minister dat er al een afspraak over participatie was in deze fase. Er moet nog een beslissing over de afname worden genomen. Van de formele besluitvormingsprocedure moet niet worden afgeweken. Ten slotte stelde de minister disclosure zeer belangrijk te vinden. Het ontbreken ervan is soms een reden om niet tot participatie over te gaan. De voorzitter van de vaste commissie voor Economische Zaken, Biesheuvel De voorzitter van de vaste commissie voor Defensie, Valk De griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Tielens-Tripels Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 5