Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2006-2008"

Transcriptie

1 Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen Zoetermeer, oktober 2007

2 Bestelnummer: A ISBN-nummer: Prijs: 100,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding 9 2 Het MKB in Nederland Kerngegevens Ontwikkelingen Voedings- en genotmiddelenindustrie De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief 35 4 Metaal- en elektrotechnische industrie De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief 60 5 Bouwnijverheid De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief 84 6 Autosector De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief Groothandel De sector in cijfers Dynamiek in de sector 116 3

4 7.3 Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief Detailhandel De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief Horeca, catering en verblijfsrecreatie De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief Transportsector De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief Zakelijke dienstverlening De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief Overige dienstverlening De sector in cijfers Dynamiek in de sector Dynamiek in de markt SWOT-analyse Strategie Vacatures Perspectief 260 4

5 Samenvatting 'Ondernemen in de sectoren. Feiten en ontwikkelingen ', biedt iedereen die op enigerlei wijze betrokken is bij de beleidsvorming en -uitvoering binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven inzicht in de actuele stand van zaken in tien verschillende sectoren uit het bedrijfsleven. Het borduurt voort op de eerder dit jaar verschenen publicatie 'Kleinschalig Ondernemen 2007', waarin een beeld is gegeven van de structuur en economische ontwikkelingen van het bedrijfsleven naar grootteklasse. In beide publicaties staat het MKB centraal. Het MKB in Nederland In Nederland zijn ongeveer ondernemingen actief. Het merendeel van deze ondernemingen (circa ) is actief binnen het MKB. Dit houdt in dat ruim 99% van alle ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot het MKB. Het MKB heeft een belangrijk aandeel in de totale afzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2006 was het MKB goed voor 43% van de totale afzet van het bedrijfsleven ( 408 miljard) en voor 46% van de totale bruto toegevoegde waarde ( 193 miljard). In het MKB zijn ruim 3,8 miljoen personen werkzaam. Dit is meer dan de helft van de totale werkgelegenheid in het bedrijfsleven. De gemiddelde arbeidsproductiviteit 1 van het MKB ligt met euro lager dan de arbeidsproductiviteit voor het totale bedrijfsleven. De winst per MKB-bedrijf is (na correctie van de beloning van de zelfstandigen) ongeveer twee keer zo laag als de winst van bedrijven uit het grootbedrijf. De winst van het MKB bedraagt, na correctie van de beloning van de zelfstandigen, 31 miljard. Bedrijven in het MKB investeren daarentegen evenveel als bedrijven uit het grootbedrijf. In 2007 zullen de prestaties van het MKB verder verbeteren. Er wordt een afzetgroei van 3,5% en een winstgroei van 8,25% verwacht. Het aantal werkenden zal met ruim toenemen. In 2008 zal de economische groei in de Europese landen iets lager zijn onder invloed van een afkoelende economie van de VS, onzekerheden op de financiële markten en een sterker geworden euro. Voedings- en genotmiddelenindustrie De voedings- en genotmiddelenindustrie is zeer divers gezien de toegepaste verwerkingstechnieken en varieert van ambachtelijk (bijvoorbeeld bak- en zoetwarenindustrie) tot procesindustrieel (bijvoorbeeld zuivel, meel, suiker, frisdranken, bier en sigaretten). Het MKB telt ondernemingen met een werkgelegenheid van arbeidsjaren. In 2006 steeg het omzetvolume met 2,75%. Voor 2007 en 2008 wordt een groei verwacht van respectievelijk 3 en 2,75%, met een krimp van de werkgelegenheid. De ontwikkeling van deze sector blijft daarmee achter bij het totale bedrijfsleven. Hierin komt de minder sterke conjunctuurgevoeligheid van de markt van voedingsmiddelen tot uiting. De sector is relatief sterk afhankelijk van de binnenlandse markt. Sterke punten van de voedings- en genotmiddelenindustrie zijn onder meer de innovativiteit, de kennisinfrastructuur en de hoge arbeidsproductiviteit. Zwakke punten zijn onder meer de 1 Bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar. 5

6 hoge (loon)kosten, de hoge regeldichtheid en het relatief lage investeringsniveau. Metaal- en elektrotechnische industrie De metaal- en elektrotechnische industrie telt ongeveer ondernemingen, hoofdzakelijk MKB. De metaalproductenindustrie is kleinschalig en arbeidsintensief: zij heeft een ondernemingenaandeel van 39%, een werkgelegenheidsaandeel van 30% en een omzetaandeel van 20%. De elektrotechnische industrie laat het tegenovergestelde zien. De machine- en de transportmiddelenindustrie nemen een middenpositie in. Vooral de machine-industrie heeft een goed jaar achter de rug met een sterke stijging van het omzetvolume (+4,5%); de sector als geheel scoorde in 2006 een groei van 3,75%. De vooruitzichten op korte termijn zien er gunstig uit: in 2007 en 2008 zal het volume van de omzet met respectievelijk 4,25 en 3,5% toenemen. De sectoren binnen de metaal- en elektrotechnische industrie profiteren van de aantrekkende internationale vraag naar kapitaalgoederen, en de elektrotechnische industrie ook van de sterk groeiende bouw en de oplevende markt voor consumentenproducten. De werkgelegenheid zal voorlopig nog krimpen. Bouwnijverheid Een op de tien bedrijven in ons land is actief in de bouw. De sector is vrijwel volledig gericht op de binnenlandse markt. De bouw ontwikkelt zich sterk. In 2006 groeide de omzet met 4,75%. Ook voor 2007 wordt een groei met 4,75% voorzien. Kenmerkend voor de sector is het grote aantal starters, de zogenoemde zelfstandigen zonder personeel. De vooruitzichten voor de sector zijn gunstig. Zowel op de woningenmarkt als op de utiliteitsmarkt wordt een groei van het nieuwbouwsegment verwacht. Ook op het gebied van de infrastructuur nemen de activiteiten weer verder toe door investeringen in het wegennet en het spoor. Naar verwachting zal in 2008 het omzetvolume in de bouw met 3,5%, de werkgelegenheid met 2,5% en de winst met 11,25% stijgen. Autosector De autosector (detailhandel en groothandel) telt ongeveer MKBondernemingen. In 2006 steeg, na jaren van daling, de omzet van de autosector met 2% tot 67 miljard euro. De omvang van de autoverkopen toont weer een (lichte) toename. Daarentegen zet de dalende trend van de onderhoudsmarkt zich voort. De vooruitzichten voor de autosector in 2007 en 2008 zijn gunstig. Het volume zal in beide jaren toenemen met 2,5%. De sector blijft daarmee wel achter bij de algehele economische ontwikkeling. Het herstel vertaalt zich in een lichte groei van de werkgelegenheid. Groothandel De groothandel - met circa MKB-bedrijven en een werkgelegenheid van arbeidsjaren (waarvan ruim in het MKB) - profiteert van de groeiende export en wederuitvoer. Door een gunstige internationale handelsontwikkeling en een sterk groeiende Nederlandse economie, maakt de groothandel een uitermate sterke ontwikkeling door. De binnenlandse afzet van de groothandel neemt eveneens flink toe. De groothandel vormt een belangrijke schakel in het proces van ketenintegratie en efficiency. De functie die hij daarin vervult is sterk afhankelijk van de producten die gevoerd worden. Als sterke punten van de 6

7 groothandel gelden de hoge informatiseringsgraad, de logistieke ervaring, de openheid voor veranderingen en het grote aantal gecertificeerde bedrijven. De vooruitzichten voor de groothandel in 2007 en 2008 zijn naar verhouding uitermate gunstig, met een volumegroei van 6,5% respectievelijk 5,75%. De groei van de werkgelegenheid blijft in de groothandel echter achter bij die in het totale bedrijfsleven. De groothandel investeert sterk in verbetering van logistieke processen, waardoor er een aanzienlijke arbeidsproductiviteit gerealiseerd kan worden. Detailhandel De detailhandel is een typische sector van het midden- en kleinbedrijf. Van alle detailhandelsondernemingen behoort meer dan 99% tot het MKB. Dit MKB neemt 60% van de totale werkgelegenheid in de sector voor zijn rekening en heeft een omzetaandeel van 50%. Deze percentages tonen de kleinschaligheid van de detailhandel. De circa ondernemingen in de detailhandel zijn goed voor een werkgelegenheid van arbeidsjaren. De detailhandel heeft een goed jaar achter de rug. De omzet steeg in 2006 met 4,75%. Vooral de detailhandel in wonen, DHZ, verf en huishoudelijke artikelen profiteerde van de betere economische omstandigheden. Nu het besteedbaar inkomen van de consument toeneemt, zal dat ook zeker voor een deel aan het huis worden gespendeerd. Zowel voor dit jaar als voor 208 wordt uitgegaan van een omzetgroei voor de detailhandel van 3,5%. De aantrekkende bestedingen leiden ook tot een grotere vraag naar werknemers. Dit jaar neemt de werkgelegenheid in de detailhandel toe met 1,5%. En volgend jaar zal de werkgelegenheid nog verder toenemen. Horeca, catering en verblijfsrecreatie De horeca, catering en verblijfsrecreatie - met MKB-bedrijven - realiseerde in 2006 een groei van het omzetvolume 2,75%. De hotels en pensions scoorden als deelsector het hoogst met een groei van 3,75%, gevolgd door restaurants en cafetaria's met een groei van 3%. Door toenemende particuliere bestedingen, maar ook door meer uitgaven door het bedrijfsleven, zullen restaurants dit jaar de sterkste groei realiseren (4,75%). De vraagzijde van de horecamarkt kenmerkt zich door vergrijzing en verkleuring, waardoor ondernemers zich voortdurend moeten aanpassen aan en inspelen op de diversiteit en veranderende voorkeuren van de consument. De aanbodzijde van de horecamarkt kenmerkt zich door een groei van het aantal ketens en een groot aantal starters. Naar verwachting zal de omzetgroei van de horeca in 2007 en 2008 uitkomen op respectievelijk 3,5 en 2,75%. De werkgelegenheidsgroei in de horeca is bovengemiddeld, met respectievelijk 2,5 en 1,75% in 2007 en Transportsector Het goederenvervoer over land en de dienstverlening ten behoeve van het vervoer bepalen het grootste deel van de sectoromzet: 35% respectievelijk 41%. De sectoromzet bedroeg in miljard euro, waarvan 28 miljard door het MKB gerealiseerd werd. De transportsector profiteert duidelijk van het herstel van de wereldhandel. Circa een kwart van de MKB-omzet en een derde van de totale sectoromzet wordt met de export behaald. Het omzetvolume viel in 2006 dan ook 2,25% hoger uit dan in Voor 2006 en 2007 zijn 'plussen' van respectievelijk 2,5 en 2,25% geraamd. Sterke punten van de transportsector zijn onder meer de internationale positie en reputatie, het vestigingsklimaat met de zeeha- 7

8 vens, open water en distributienetten en de hoge exportwaarde. Verbeterpunten zijn onder meer de concurrentiepositie en het rendement bij met name het goederenvervoer over de weg en het innovatieve vermogen van de sector. Zakelijke dienstverlening De positie binnen het totale Nederlandse bedrijfsleven van de zakelijke dienstverlening is als het gaat om ondernemingen en werkgelegenheid niet onaanzienlijk. Qua ondernemingen (bijna ) en werkgelegenheid (ruim 1 miljoen arbeidsjaren) is het aandeel van deze sector respectievelijk 21 en 19%. De afzet van uitzendbureaus groeit al een aantal jaren explosief. Ook in 2007 zet deze tendens zich voort met een groei van 14%, maar het percentage is iets minder hoog dan in 2006 (+ 16,5%). Doorgaans nemen bedrijven bij het ophanden zijnde economische herstel eerst flexibel personeel aan. Pas als de groei daadwerkelijk optreedt, komt vast personeel in dienst. De afzetgroei van de uitzendbureaus zwakt in 2008 iets verder af (+ 10%). Ook de andere sectoren binnen de zakelijke dienstverlening profiteren van een gunstig zakelijk klimaat. Overige dienstverlening Tot de overige dienstverlening behoren - overwegend kleinschalige - kappers, schoonheidsverzorgende bedrijven, textielreinigingsbedrijven, vakfotografen, sport- en fitnesscentra, beveiligingsbedrijven en andere persoonlijke diensten. De circa ondernemingen zijn sterk gericht op de consument als afnemer. In 2006 nam het omzetvolume met 1,5% toe. Het toenemende consumentenvertrouwen en de daarmee gepaard gaande hogere consumptieve bestedingen geven in 2007 en 2008 een omzettoename van respectievelijk 2 en 1,5% te zien. De grootste groei laten de deelsectoren milieudienstverlening en cultuur, sport en recreatie zien. 8

9 1 Inleiding Aanleiding In de eerder dit jaar verschenen publicatie 'Kleinschalig Ondernemen 2007' wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklasse. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal en de belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. In de publicatie 'Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen ' staan de sectoranalyses centraal en daarmee is het een logisch vervolg op de eerder genoemde publicatie. Doel De informatie in 'Ondernemen in de Sectoren' is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de beleidsvorming en -uitvoering binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het rapport biedt hun inzicht in de actuele stand van zaken in 10 verschillende sectoren uit het bedrijfsleven. Het betreft een beschrijving van de structuur, het economisch functioneren, de marktomstandigheden, de kracht en het investeringsgedrag van de sector. De sectoren In alle 10 sectoren speelt het MKB-ondernemerschap een grote rol. De MKBondernemers dekken het leeuwendeel van het Nederlandse bedrijfsleven. De sectoren zijn: 1 de voedings- en genotmiddelenindustrie; 2 de metaal- en elektrotechnische industrie; 3 de bouwnijverheid; 4 de autosector; 5 de groothandel; 6 de detailhandel; 7 de horeca, catering en verblijfsrecreatie; 8 de transportsector; 9 de zakelijke dienstverlening; 10 de overige dienstverlening. Herkomst van de informatie Het economische beeld dat in 'Ondernemen in de Sectoren' wordt geschetst, is eind augustus 2007 vastgesteld. Het geschetste economische beeld is te beschouwen als een actualisering van de informatie uit 'Kleinschalig Ondernemen 2007'. Bij het bepalen van de sectorprognoses is gebruik gemaakt van het model PRISMA-K. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens geraamd worden. De realisatiegegevens, zowel niveaus als mutaties, zijn vooral afkomstig uit de Nationale Rekeningen. De Nationale Rekeningen bevatten realisatiegegevens tot en met 2006 en zijn in augustus 2007 gepubliceerd door het CBS. Ook is gebruik gemaakt van productiestatistieken van het CBS. De productiestatistieken zijn onder ander gebruikt voor de bepaling van grootteklassedata. Ook zijn deze sta- 9

10 tistieken gebruikt voor de schatting van economische variabelen die in de Nationale Rekeningen ontbreken, zoals omzet en winst. Bij de raming van de prognosejaren 2007 en 2008 is gebruik gemaakt van een groot aantal vrij beschikbare gegevens, zoals conjunctuurinformatie van het CBS, het CPB en de OESO. Ook zijn gegevens gebruikt uit monitoren en jaarlijkse registraties van sectororganisaties en andere binnen het onderzoeksprogramma 'MKB en Ondernemerschap' van het Ministerie van Economische Zaken door EIM ontwikkelde data en informatie. Ten slotte is gebruik gemaakt van het EIM MKB-Beleidspanel. De bijna ondernemers uit het MKB zijn speciaal voor deze editie van 'Ondernemen in de Sectoren' ondervraagd over vacatures. Leeswijzer Het rapport is als volgt opgebouwd. Het vangt aan met een beknopte beschrijving van het totale MKB in Nederland. In de volgende hoofdstukken staat steeds één sector centraal. Het begint met de voedings- en genotmiddelenindustrie en eindigt met de overige dienstverlening (in de volgorde zoals de sectoren zojuist zijn opgesomd). De lezers kunnen dus direct naar de sector van hun keuze. Elk hoofdstuk heeft dezelfde opbouw. Paragraaf 1 gaat in op de structuurgegevens (de sector in cijfers). Paragraaf 2 schetst de situatie in de sector (bedrijvendynamiek, schaalgrootte en netwerkvorming, innovatie) en paragraaf 3 doet dit voor de markt (afnemers, concurrentie). Paragraaf 4 laat de sterke en zwakke kanten van de sector zien. Daarna volgt de strategie van het MKB temidden van de geschetste situaties in paragraaf 5. Paragraaf 6 gaat in op de vacatures in het MKB. Het hoofdstuk sluit af met het perspectief voor de sector. 10

11 2 Het MKB in Nederland 2.1 Kerngegevens MKB-ondernemingen In Nederland waren op 1 januari 2007 ongeveer ondernemingen actief in het MKB. Ruim 90% van deze bedrijven maakt deel uit van het kleinbedrijf. Dit zijn bedrijven met minder dan 10 werknemers. Het grootbedrijf (100 werknemers en meer) bestaat uit ongeveer bedrijven, waarvan tweevijfde 250 of meer werknemers in dienst heeft. Afzet van 408 miljard euro Het MKB is goed voor 43% van de totale afzet. Binnen het MKB heeft het middenbedrijf meer afzet dan het kleinbedrijf. Gezien het feit dat ruim 90% van alle bedrijven in het MKB behoort tot het kleinbedrijf betekent dit dat bedrijven uit het middenbedrijf gemiddeld (veel) meer afzet genereren dan bedrijven uit het kleinbedrijf. Het MKB is sterk gericht op de binnenlandse markt. Ruim 80% van de afzet (totaal circa 330 miljard euro) wordt in het binnenland gerealiseerd. 18% komt voor rekening van leveringen aan het buitenland. Ongeveer een derde van de totale export van het bedrijfsleven is afkomstig van het MKB. Twee derde van de binnenlandse afzet van het MKB komt voor rekening van de leveringen aan andere bedrijven. Ruim 3,8 miljoen banen in het MKB Het MKB telt ruim 3,8 miljoen banen. Omgerekend naar fulltimebanen, beslaat de werkgelegenheid in het MKB 3 miljoen arbeidsjaar. Ongeveer een kwart van de werkzame personen in het MKB is zelfstandig ondernemer. De gemiddelde arbeidsproductiviteit (bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar) bedraagt euro. MKB goed voor winst van 61 miljard euro Van de totale winst voor belasting die het bedrijfsleven in 2006 behaalde, komt 55% voor rekening van het MKB. Bij zelfstandigen maakt evenwel de beloning voor hun arbeid deel uit van de winst. Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen blijft er een aandeel voor het MKB over van 38%. De winst voor belasting in het MKB, als percentage van de brutoproductie, bedraagt 15%. Gecorrigeerd voor de beloning van ondernemer en meewerkende gezinsleden, komt de winst uit op 8% van de brutoproductie. In tabel 2.1 staan de kerngegevens van het MKB over 2006 en de ontwikkeling en prognoses voor 2006, 2007 en 2008 weergegeven. 11

12 tabel 2.1 Kerngegevens MKB* in niveau (mld. eur) volumemutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % omzet ,75 afzet 402 3,25 3,5 3 waarvan: - buitenlandse afzet 74 5,5 4,5 4,75 - binnenlandse afzet 328 2,75 3,25 2,75 bruto toegevoegde waarde 187 3,5 3,25 3 loonsom 92 1,5 1,5 1,25 arbeidsproductiviteit (x euro) 63 1,75 1,5 1,75 volumemutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % winst uit ondernemingen (niveau x mld. euro, nominaal) 61 15,25 8,5 7,75 niveau (x 1.000) mutaties t.o.v. voorafgaand jaar in % aantal banen in het MKB waarvan: werknemers zelfstandigen arbeidsvolume * MKB betreft alle bedrijven in Nederland (exclusief overheid) tot 100 werkenden. Bron: Prognose kerngegevens MKB, september Diversiteit in sectoren In Nederland waren op 1 januari 2007 ongeveer ondernemingen actief in het MKB. Tabel 2.2 laat zien dat veruit de grootste groep ondernemingen actief is in de financiële en zakelijke diensten. Bijna een kwart van de actieve ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot deze sector. Deze sector herbergt een breed scala bedrijven, zoals de assurantietussenpersonen, ingenieurs- en architectenbureaus en schoonmaakbedrijven. Ook in de detailhandel en de bouw zijn relatief veel ondernemingen actief, op de voet gevolgd door de persoonlijke dienstverlening. Samen zijn deze vier sectoren goed voor ruim 56% van het aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven. Deze sectoren zijn relatief kleinschalig. Dit is te zien aan de gemiddelde ondernemingsgrootte, gemeten in arbeidsjaren (zie tabel 2.2). De sectoren industrie en transport en communicatie kennen relatief veel grote bedrijven. 12

13 tabel 2.2 Aantal actieve MKB-ondernemingen in het bedrijfsleven per sector, 1 januari 2007, en gemiddelde ondernemingsgrootte (in arbeidsjaren) sectoren aantal ondernemingen (x 1.000) gemiddelde ondernemingsgrootte (in arbeidsjaren) industrie 45,6 7,8 bouw 90,2 3,9 groothandel 60,5 5,0 detailhandel 83,3 3,5 autosector 22,2 4,7 horeca 36,6 4,3 transport en communicatie 28,1 6,0 financiële en zakelijke diensten 185,6 3,8 persoonlijke dienstverlening 75,6 3,0 zorgsector 44,6 4,4 overige sectoren 93,1 2,2 totaal bedrijfsleven 765,4 4,0 Bron: Prognose kerngegevens MKB, september Ontwikkelingen Vertrouwen van ondernemers neemt verder toe In het voorjaar van 2007 is gebleken dat het vertrouwen in de economie onder ondernemers in het MKB verder is toegenomen. Het aantal ondernemers dat zegt (enigszins) vertrouwen te hebben in de Nederlandse economie is dit jaar, in vergelijking met het voorjaar van 2006, gestegen van 85% naar 91%. Sinds 2004 is het ondernemersvertrouwen ieder jaar toegenomen. In 2006 bleek het definitief gedaan te zijn met de lange periode van laagconjunctuur. Voor 2007 zijn de verwachtingen wederom gunstig. De koopkracht neemt toe, de exportgroei blijft hoog, het investeringsklimaat is goed en de werkloosheid blijft afnemen. Al met al houdt de economische groei dit jaar aan. Bijna driekwart van de ondernemers in het MKB geeft dan ook aan vertrouwen te hebben in de economische ontwikkeling. Flinke groei aantal ondernemingen Het aantal ondernemingen neemt dit jaar met 3,75% flink toe. Enerzijds is deze groei het gevolg van de economische groei, de toenemende vraag naar dienstverlening en het overheidsbeleid richting starters. Sinds 2004 stijgt het aantal starters, wat de groei van de ontwikkeling van het aantal bedrijven positief heeft beïnvloed. Anderzijds hebben de reorganisaties van bedrijven en (dreigende) werkloosheid vanaf 2004 veel mensen ertoe gezet een eigen bedrijf op te richten. Daarnaast is er in het bedrijfsleven een algemene behoefte aan flexibel personeel. Deze behoefte wordt ingevuld door zelfstandigen en uitzendpersoneel. Vooral in de bouw en de zakelijke dienstverlening is er een sterke stijging van het aantal zelfstandigen. 13

14 Groei buitenlandse en binnenlandse afzet De Nederlandse afzet van het MKB neemt in 2007 met 3,5% flink toe. Ook in 2008 zal het MKB flink kunnen groeien. Alle afzetcategorieën dragen stevig bij aan de afzetgroei. Niet alleen de export en investeringen dragen belangrijk bij aan de afzetgroei, ook de consumptieve bestedingen blijven op peil. De sterke groei van de werkgelegenheid betekent dat er een toenemend aantal consumenten is die meer te besteden hebben. Bovendien is het vertrouwen van de consumenten in de economie hoog. De consument geeft meer uit aan luxe goederen en diensten zoals kleding, consumentenelektronica, hotels en restaurants. Groei van de werkgelegenheid De groei van de werkgelegenheid is hoog. Nu de Nederlandse economie al een tijdje een behoorlijke groei laat zien, is er weinig overcapaciteit meer aanwezig, waardoor er een sterke vraag naar nieuwe arbeidskrachten is. Vooral de vraag naar gekwalificeerde arbeidskrachten is hoog. Met name in de bouw leidt dit nu al tot capaciteitsproblemen. De krachtige afzetgroei vertaalt zich in 2007 in een flinke werkgelegenheidsgroei in het MKB met banen. Deze toename bestaat voor personen uit werknemers en voor personen uit zelfstandigen. In 2008 zullen meer bedrijven en sectoren geconfronteerd worden met het moeilijk kunnen vinden van gekwalificeerd personeel. Het zal dan voor veel bedrijven langer duren voordat men geschikte mensen heeft gevonden. Dit resulteert in 2008 dan ook in een beperktere groei van de werkgelegenheid. Het aantal werkenden zal volgend jaar naar verwachting met toenemen. Winsten nemen toe De groei van de afzet vertaalt zich in 2007 en 2008 in een winstgroei in het MKB van respectievelijk 8,5% en 7,75%. Een goede kostenbeheersing in het Nederlandse bedrijfsleven draagt belangrijk bij aan de gunstige winstontwikkeling, evenals een stijging van arbeidsproductiviteit. Hogere energiekosten en - volgend jaar - hogere loonkosten beperken enigszins de winstgroei. Hierbij is het winstniveau in bijna alle sectoren gunstig te noemen. Een uitzondering is de detailhandel, waar het gemiddelde winstniveau zeer laag ligt. In de jaren is het winstniveau is deze sector sterk gedaald. Dit is niet alleen een gevolg van de onderlinge concurrentie van supermarkten, maar ook van de opkomst van het winkelen via internet. Dit heeft een belangrijk prijsdrukkend effect voor het bestaande winkelaanbod en zal voor 2007 en 2008 tot gevolg hebben dat de detailhandel moeite zal hebben middels prijsverhogingen het winstniveau weer op peil te krijgen. Forse groei van de investeringen Het investeringsklimaat blijft zich ook in 2007 goed ontwikkelen. De toename is met 5,25% wel iets minder sterk dan vorig jaar (8,5%). Deze verwachting is gebaseerd op het optimisme bij het bedrijfsleven, de toenemende binnenlandse bestedingen, de gestegen bezettingsgraad en de verbeterde winstmarges die zorgen voor verbeterde financierbaarheid van de investeringen. De investeringsbereidheid van ondernemers neemt sinds 2004 ieder jaar een beetje toe. In het voorjaar van 2004 gaf nog 61% van de MKB-ondernemers aan te zullen investeren. Het percentage ondernemers in het MKB met investeringsplannen is 73% in het voorjaar van Volgend jaar zullen de investeringen in het MKB eveneens met 5,25% toenemen. 14

15 3 Voedings- en genotmiddelenindustrie De Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie is een naar verhouding grote industriële sector, met een groter aandeel in de nationale industriële productie dan in de meeste andere lidstaten van de Europese Unie. De sector bestaat uit sterk uiteenlopende deelsectoren. De grootste deelsectoren zijn de vlees en vleesverwerking, en de zuivel (dierlijke-voedingsmiddelenindustrie), bak- en zoetwaren, margarine en vetten (overige voedingsmiddelen), en tabaksproducten (genotmiddelen). De toegepaste verwerkingstechnieken variëren van ambachtelijk, zoals in een deel van de bak- en zoetwarenindustrie, tot procesindustrieel, zoals bij de productie van zuivel, meel, suiker, frisdrank, bier en sigaretten. 3.1 De sector in cijfers Positie in het Nederlandse bedrijfsleven Uit de aandelen die de voedings- en genotmiddelenindustrie heeft in het totale Nederlandse bedrijfsleven kan worden afgeleid dat de sector relatief grootschalig is. Rond 1% van de ondernemingen is werkzaam in deze sector en deze bedrijven nemen 2% van de totale werkgelegenheid, 3% van de toegevoegde waarde, 4% van de totale omzet en zelfs 9% van de totale export voor hun rekening: zie tabel 3.1. tabel 3.1 Aandeel van de voedings- en genotmiddelenindustrie in het totale bedrijfsleven in 2006 (in %) aandeel in % aantal ondernemingen 1 werkgelegenheid (arbeidsjaren) 2 omzet 4 exportwaarde 9 bruto toegevoegde waarde 3 Bron: Prognoses kerngegevens MKB Omvang en samenstelling van de sector Tabel 3.2 laat zien dat driekwart van de bedrijven in de sector werkzaam is in de 'overige' voedingsmiddelenindustrie. Deze deelsector, met bak- en zoetwaren, margarine en vetten als zwaartepunten, is goed voor twee derde van de werkgelegenheid, en voor iets meer dan de helft van de omzet. Uit deze verhoudingen (groter aandeel in het ondernemingenbestand dan in de omzet en de werkgelegenheid) kan worden afgeleid dat het accent ligt op relatief kleinschalige en meer arbeidsintensieve productie. Daarbij moet worden aangetekend dat deze deelsector zeer divers van samenstelling is, met enerzijds bijvoorbeeld grootschalige fabricage van meel en suiker, en anderzijds een overwegend kleinschalige bak- en zoetwarenindustrie. De genotmiddelenindustrie is juist overwegend grootschalig: niet meer dan 4% van 15

16 de bedrijven, maar met 20% een naar verhouding fors aandeel in de omzet van de totale sector. Het gaat om grootschalige procesmatige bedrijvigheid zoals de productie van sigaretten en bier. De dierlijke-voedingsmiddelenindustrie, met slachterijen en de productie van vleeswaren als zwaartepunt, is goed voor ruim een kwart van de omzet. Het omzetaandeel van deze deelsector is wat groter dan zijn aandeel in de bedrijvenpopulatie en de werkgelegenheid van de totale voedings- en genotmiddelenindustrie. Deze deelsector is daarmee wat grootschaliger dan gemiddeld. tabel 3.2 Omvang en samenstelling van de voedings- en genotmiddelenindustrie in 2006 ondernemingen werkgelegenheid omzet aantal (x1.000) in % arbeidsjaren (x 1.000) in % miljard in % dierlijke-voedingsmiddelenindustrie genotmiddelenindustrie overige voedingsmiddelenindustrie voedings- en genotmiddelenindustrie totaal Bron: Prognoses kerngegevens MKB Positie van het MKB in de sector Het midden- en kleinbedrijf in de voedings- en genotmiddelenindustrie bestaat uit circa bedrijven, met een totale werkgelegenheid van arbeidsjaren en een omzet van 13 miljard. Het MKB is goed voor tegen de 40% van de werkgelegenheid in de voedings- en genotmiddelenindustrie, 22% van de omzet en 15% van de export. Die verhoudingen maken nog eens duidelijk dat het MKB arbeidsintensief is (groter aandeel in de werkgelegenheid), en sterker afhankelijk van de thuismarkt (kleiner aandeel in de export). Zie verder tabel 3.3. tabel 3.3 Het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie in 2006 MKB (waarde) MKB (in % van de sector) aantal ondernemingen (x 1.000; ultimo 2005) 4 96 werkgelegenheid (x arbeidsjaren) omzet (x miljard) exportwaarde (x miljard) 4 15 bruto toegevoegde waarde (x miljard) 2 22 Bron: Prognoses kerngegevens MKB Omzetontwikkeling De voedings- en genotmiddelenindustrie heeft in 2006 een omzetgroei gerealiseerd van 2,75%. De dierlijke-voedingsmiddelensector (vlees en zuivel) groeit 16

17 iets meer, de 'overige' voedings- en genotmiddelenindustrie iets minder. De prognose voor 2007 ligt boven de realisatie in 2006: 0,25% sterkere groei (zie tabel 3.4). Het groeitempo van de voedings- en genotmiddelenindustrie blijft achter bij dat van andere industriesectoren zoals de metaal- en elektrotechnische industrie. Hierin komt de minder sterke conjunctuurgevoeligheid van de markt van voedingsmiddelen tot uiting: als de afzet van investeringsgoederen en duurzame consumptieproducten 'piekt' blijft de voedings- en genotmiddelenindustrie relatief achter, zoals bij de huidige hoogconjunctuur. Daar staat tegenover dat de 'dips' bij laagconjuctuur eveneens minder diep zijn. tabel 3.4 Volumeontwikkeling van de omzet in de voedings- en genotmiddelenindustrie, (in % t.o.v. het voorgaande jaar) dierlijke-voedingsmiddelenindustrie 3,25 3,75 genotmiddelenindustrie 2,75 3,25 overige voedingsmiddelenindustrie 1,75 1,25 voedings- en genotmiddelenindustrie totaal 2,75 3,00 Bron: Prognoses kerngegevens MKB Exploitatiebeeld Het in tabel 3.5 gepresenteerde exploitatiebeeld van de Nederlandse voedingsen genotmiddelenindustrie weerspiegelt het relatief zware gewicht van de procesindustrie in de sector: een hoog verbruik (75%) door met name inkoop van grondstoffen, tegenover naar verhouding lage bedrijfskosten (18%) en met name lage loonkosten (10%). Per saldo komt de winst voor belastingen op 7%. tabel 3.5 Exploitatiebeeld van de voedings- en genotmiddelenindustrie in 2006 (in % van de brutoproductie) waarde in % van de brutoproductie brutoproductie 100 verbruik 75 bruto toegevoegde waarde 25 bedrijfskosten* 18 winst voor belastingen 7 * Onder de bedrijfskosten worden gerekend: afschrijvingen, loonkosten, rentekosten, belastingen en subsidies en bijzondere lasten/baten. Bron: Prognoses kerngegevens MKB. 17

18 3.2 Dynamiek in de sector Bedrijvendynamiek Start en opheffing De bedrijvendynamiek ligt in de voedings- en genotmiddelenindustrie lager dan elders in het bedrijfsleven. Het aantal bedrijfsoprichtingen is minder dan de helft van het gemiddelde voor het totale MKB, met de kanttekening dat een productiebedrijf doorgaans minder makkelijk wordt gevestigd dan een handels- of dienstverlenend bedrijf. De elders in het MKB zichtbare groei van het aantal bedrijven doet zich in de voedings- en genotmiddelenindustrie niet voor. Het saldo van oprichtingen (4,3% van het aantal bedrijven) en opheffingen (4,6%) in de voedings- en genotmiddelenindustrie was in 2006 zelfs licht negatief. Faillissementen komen in de sector juist wat vaker voor dan gemiddeld in het Nederlandse bedrijfsleven. Zie verder de tabellen 3.6 en 3.7. tabel 3.6 Bedrijvendynamiek in de voedings- en genotmiddelenindustrie en het MKB totaal, 2006 voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB aantal oprichtingen (in % van totaal aantal bedrijven) 4,5 9,9 waarvan: - nieuwe dochters 1,7 2,7 aantal opheffingen (in % van totaal aantal bedrijven) 4,6 5,5 waarvan: - faillissementen 0,9 0,6 Bron: Bedrijvendynamiek en Werkgelegenheid. tabel 3.7 Starters in de voedings- en genotmiddelenindustrie, 2006 sector aantal starters 186 gemiddelde mutatie aantal starters per jaar (in %) 0,1 aandeel in het totaal aantal starters in Nederland (in %) 0,3 overlevingskans na 5,5 jaar (in %) 48,1 Bron: Bedrijvendynamiek en Werkgelegenheid. Groei en krimp Vergelijking van de verhouding tussen groei en krimp bij bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie met die bij het totale bedrijfsleven laat zien dat het aandeel groeiers in de sector overeenkomt met het gemiddelde, maar dat het aandeel krimp (dan wel afwisselend groei en krimp) er bovengemiddeld is: bijna de helft van de bedrijven. Hierbij de kanttekening dat de bedrijven in de sector gemiddeld groter zijn dan in het totale bedrijfsleven, en dat kleinere bedrijven vaker gelijk blijven. Dat verklaart minstens een deel van het in tabel 3.8 zichtbare verschil bij de 'gelijkblijvers'. 18

19 tabel 3.8 Groei en krimp van bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie vergeleken met bedrijfsleven in 2006 (in % van het aantal bedrijven) groeitype % voedings- en genotmiddelenindustrie % totale bedrijfsleven snelle en normale groeiers gelijkblijvers groeikrimpers en overige krimpers totaal Bron: Bedrijvendynamiek en Werkgelegenheid Schaalgrootte en netwerkvorming De gemiddelde onderneming in de voedings- en genotmiddelenindustrie heeft een werkgelegenheid van 26 arbeidsjaren, en behaalt een omzet van 13 miljoen. Ondanks het feit dat zeven op elke tien bedrijven in de sector behoren tot het kleinbedrijf (minder dan tien werkzame personen) is de Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie toch grootschalig. Het grootbedrijf (100 of meer werkzame personen) is goed voor 78% van de totale omzet. Een vergelijking met andere sectoren en ook met het buitenland bevestigt de grootschaligheid van de sector. Het grootbedrijf in de voedings- en genotmiddelenindustrie heeft bijvoorbeeld een hoger omzetaandeel dan het grootbedrijf in de metaal- en elektrotechnische industrie. Zie verder tabel 3.9. tabel 3.9 Indicatoren van schaalgrootte in de voedings- en genotmiddelenindustrie in 2006 totale sector gemiddelde ondernemingsgrootte (in arbeidsjaren) 26 gemiddelde omzet per onderneming (in miljoen) 13,3 ondernemingenaandeel van het kleinbedrijf in de sector (in %) 72 omzetaandeel van het grootbedrijf in de sector (in %) 78 Bron: Prognoses kerngegevens MKB. Samenwerking in de industrie 1 komt betrekkelijk weinig voor: één op de zes bedrijven werkt samen. Als er wordt samengewerkt dan betreft dit vooral technologische samenwerking: productie, productontwikkeling en informatievoorziening. Dit gebeurt grotendeels met soortgelijke bedrijven, maar ook binnen de bedrijfskolom, met opdrachtgevers en toeleveranciers. Zie verder tabel 3.10 en tabel Toeleveranciers- en uitbestedersrelaties komen in de metaal- en elektrotechnische industrie veel vaker voor dan elders in de industrie. De komende jaren is versterking van samenwerkingsrelaties te verwachten, en ook (verdere) internationalisering daarvan: eindproducenten laten meer over aan hun toeleveranciers, met begrip van productontwikkeling en service. Verder neemt de toelevering aan 1 Er zijn geen gegevens beschikbaar voor afzonderlijke sectoren, zoals de voedings- en genotmiddelenindustrie. 19

20 het buitenland toe, gaan Nederlandse bedrijven in de metaal- en elektrotechnische industrie een groter deel van hun productie outsourcen of zelfs verplaatsen naar het buitenland, en kopen zij ook méér in het buitenland. Kostenreductie is daarvoor het belangrijkste argument, evenals voor samenwerking. De trend naar producten met een hogere toegevoegde waarde leidt vaak tot een behoefte aan (technische) kennis die men zelf niet of onvoldoende in huis heeft, en leidt dus tot meer samenwerking met kennisinstellingen en bedrijven die beschikken over die kennis. Toeleveranciers- en uitbestedersrelaties komen echter in de voedings- en genotmiddelenindustrie minder voor dan bijvoorbeeld in de metaal- en elektrotechnische industrie, maar daar staat samenwerking binnen de voedselketen met het oog op het waarborgen van voedselveiligheid weer tegenover. De komende jaren is versterking van samenwerkingsrelaties te verwachten: versterkte aandacht voor ketenaansprakelijkheid met het oog op voedselveiligheid, de trend naar producten met een hogere toegevoegde waarde. Die noodzaakt tot samenwerking met kennisinstellingen en bedrijven waar de gespecialiseerde kennis aanwezig is die men zelf niet in huis heeft, de verder groeiende import van grondstoffen en halffabrikaten met de daarvoor noodzakelijke kwaliteitscontrole, de noodzaak om activiteiten waarvoor men zelf onvoldoende geëquipeerd of te duur is af te stoten en aan partners over te laten. tabel 3.10 Samenwerking in de industrie, 2005 omschrijving gehele sector aantal samenwerkende bedrijven 17% aantal bedrijven met plannen voor samenwerking binnen 2 jaar 7% belangrijkste reden om samen te werken belangrijkste beleidsterrein waarop samengewerkt wordt kostenreductie technologie Bron: EIM, tabel 3.11 Samenwerkingsvormen in de industrie, 2005 samenwerkingsvorm aantal bedrijven in % kleine bedrijfsnetwerken 67 inkoopvereniging 15 franchiseorganisatie 3 retail- of in-/verkoopvereniging 9 dealerorganisatie 10 Bron: EIM, Innovatie Het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie behaalt blijkens de cijfers van tabel 3.12 afgezet tegen het totale MKB een sterk bovengemiddelde score op innovativiteit, met het accent op productinnovatie. Het gaat in verreweg de meeste gevallen om 'variaties op een thema': een kleine toevoeging of wijziging 20

21 die zorgt voor een nieuw product. Radicale vernieuwingen komen minder voor dan elders, en het aandeel bedrijven met eigen R&D wijkt dan ook een stuk minder af van het MKB-gemiddelde dan het aandeel met nieuwe producten. De meer radicale vernieuwingen zijn ook vaak 'sector-overstijgend', met betrokkenheid van de (fijn)chemische industrie bij ontwikkeling van geur- en smaakstoffen en andere additieven voor modificatie en toevoeging van producteigenschappen, en biotechnologiebedrijven en agrarische kennisinstellingen bij de ontwikkeling van gemodificeerde agrarische grondstoffen (land- en tuinbouwproducten). tabel 3.12 Aandeel bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie en het totale MKB met innovaties in de periode (in %) soort innovatie MKB voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB pecentage bedrijven met eigen R&D percentage bedrijven met nieuwe producten en/of diensten vernieuwingen of verbeteringen interne bedrijfsprocessen Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB. Het ruimer gedefinieerde Food & Flowers (inclusief agrosector, WUR, et cetera, en uiteraard ook inclusief het grootbedrijf in de sector) is door de Nederlandse overheid (innovatieplatform) aangewezen als kerngebied voor het Nederlandse innovatiebeleid. 3.3 Dynamiek in de markt Afnemers Groeiende vraag naar 'gezonde' producten De vraag naar gezonde producten neemt verder toe, onder andere ten gevolge van het toenemende aantal mensen met overgewicht. Dit impliceert een groeimarkt voor voedingsmiddelen met een positieve claim inzake gezondheid en tegengaan van overgewicht. Zo'n claim kan worden ontleend aan verlaging van het gehalte aan ('verkeerde') vetten en suiker, of aan toevoegingen in de vorm van micronutriënten zoals vitaminen en mineralen. Kwaliteitsgaranties via ketenbeheer Negatieve publiciteit over voedingsmiddelen heeft bij de consument een hoge attentiewaarde: dierziektes, hygiëne- en kwaliteitsproblemen, 'verdachte' ingredienten en dergelijke worden vaak breed uitgemeten in de pers. Dit leidt tot kopersstakingen en strengere regelgeving van overheden, en tot kwaliteit en effectief ketenbeheer als een 'unique selling point' op zich voor veel voedingsmiddelen. Detailhandel zet voedingsmiddelenproducenten onder druk Schaalvergroting aan afnemerskant (supermarkten) zorgt voor meer inkoopmacht tegenover voedingsmiddelenproducenten. Bovendien hebben discounters hun marktaandeel vergroot, en zoeken de grote detailhandelsondernemingen in 21

22 een wijdere geografische cirkel naar leveranciers. De onderlinge concurrentie tussen supermarkten in Nederland zorgt voor voortdurende druk op de prijzen en andere leveringsvoorwaarden die zij bedingen bij hun leveranciers in de voedings- en genotmiddelenindustrie. Die leveringsvoorwaarden (van de opdruk op de verpakking tot de bevoorrading van de distributiecentra van detailhandelsondernemingen) stellen ook hoger wordende eisen aan het proces en de logistiek van bedrijven. Ze stimuleren verder schaalvergroting in de sector en versterken de eigen merken, die rechtstreeks de consumentenvraag genereren. Exportkansen in opkomende economieën De Nederlandse voedingsmiddelenindustrie heeft gunstige exportkansen in Zuid- Amerika en Azië dankzij een snel groeiende, deels een westerse levensstijl adopterende middenklasse die de markt voor westerse voedingsmiddelen vergroot. Die producten moeten dan wél onderscheidend zijn en krachtig over het voetlicht worden gebracht: voor standaardproducten zullen zich al heel gauw plaatselijke producenten aandienen Concurrentie In tabel 3.13 worden de scores van de voedings- en genotmiddelenindustrie op vijf concurrentiekrachten vergeleken met die van het totale MKB. De dreiging van nieuwe toetreders blijkt minder dan gemiddeld, de dreiging van substituten daarentegen aanzienlijk groter. Het oordeel van ondernemers in de bedrijfstak over concurrentie van bestaande aanbieders en de onderhandelingsmacht van leveranciers en afnemers wijkt weinig af van dat van de gemiddelde MKBondernemer elders. Met zijn score voor de dreiging van substituutproducten is de bedrijfstak koploper van de tien sectoren die zijn onderscheiden. Producten zoals vleeswaren, zuiveltoetjes, koekjes, snacks, snoep en dergelijke concurreren direct met soortgelijke producten, maar tot op zekere hoogte ook met alternatieven, bijvoorbeeld koeken met candybars, of vleeswaren met kaas. De betrekkelijk 'gemiddelde' concurrentiedruk voor de bedrijfstak als geheel is het resultaat van vrij sterk verschillende scores van deelsectoren: in de genotmiddelenindustrie is die minder, samenhangend met de aanwezigheid van een aantal grotere bedrijven die beschikken over marktmacht en een sterk merk. Fabrikanten van bak- en zoetwaren, groenten- en fruitverwerkers en dergelijke ervaren grotere concurrentiedruk: zij komen elkaar tegen bij de inkopers van supermarktondernemingen, inkoopcombinaties en groothandelaren. Voor de dierlijke-voedingsmiddelenindustrie is die druk het hoogst. 22

23 tabel 3.13 Concurrentieperceptie: MKB voedings- en genotmiddelenindustrie en het totale MKB*, 2006 MKB voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB concurrentie van bestaande aanbieders dreiging van toetreders onderhandelingsmacht van leveranciers onderhandelingsmacht van afnemers dreiging van substituten * Er is gebruik gemaakt van een meetschaal op basis van drie vragen per aspect (krachten van Porter), waarbij 0 = laagste score en 100 = hoogste score. Het 'totaal MKB' betreft een gemiddelde over alle bedrijfstakken. Bron: Determinanten bedrijfsprestaties MKB Bedrijfsomgeving De voedings- en genotmiddelenindustrie heeft te maken met een grote 'dichtheid' van regelgeving en convenanten voor voedselveiligheid en gezondheidswaarborgen, zowel nationaal als internationaal (met name EU-regelgeving). Verder is er intensieve samenwerking binnen ketens, enerzijds vanuit defensieve motieven zoals voldoen aan opgelegde verplichtingen (voorbeeld: herkomstregistratie in de vleessector), anderzijds vanuit meer offensieve motieven, zoals ontwikkeling van nieuwe producten en organische 'grondstoffen', van genetische modificatie tot toevoegingen die de gezondheid bevorderen en methoden om producten langer houdbaar te maken. De bedrijfstak heeft te maken met de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) als de speciale toezichthouder die in Nederland toeziet op de naleving van wettelijke regels en voorschriften. Zowel nieuwe regelgeving van de Europese Commissie als overeenkomsten binnen wereldhandelsorganisatie WTO hebben belangrijke gevolgen voor de sector. Inmiddels is er ook een Europese Voedselautoriteit 1. In 2005 is een Algemene Levensmiddelenverordening (ALV) van kracht geworden: een Europese kaderverordening die partijen in de keten verplicht te registreren wat zij bij wie hebben ingekocht en wat zij aan wie hebben geleverd. Gegeven de toenemend wereldwijde herkomst van (agrarische) grondstoffen kan de kwaliteit ervan op zeer uiteenlopende wijze worden beïnvloed, en is kwaliteitscontrole binnen de keten dus complex. Ook de in 2004 en 2005 uitgevaardigde Europese hygiëneverordeningen stellen regels waarmee voedselcrises moeten worden voorkomen. Daarnaast is er regelgeving voor het gebruik van additieven in voedingsmiddelen: stoffen die worden toegevoegd om eigenschappen zoals stabiliteit, houdbaarheid, geur en smaak te beïnvloeden. De desbetreffende Europese verordening wordt momenteel herzien. Een trend in de voedingsmiddelenindustrie is toevoeging van micronutriënten (vitamines, mineralen en dergelijke) die positieve effecten claimen voor de gezondheid van de gebruiker. Nieuwe Europese regelgeving stelt voorwaarden aan dergelijke gezondheidsclaims van voedingsmiddelen op etiketten en in reclame. 1 Sinds medio 2005, gevestigd in Parma (Italië). 23

24 Alleen wanneer een product valt binnen het 'voedingsprofiel' voor dit (type) product zijn gezondheidsclaims toegestaan 1. De Nederlandse levensmiddelenbranche heeft in 2005 samen met een aantal andere partijen 2 een Convenant Overgewicht getekend, met acties op het gebied van productontwikkeling, onderzoek en voorlichting om het groeiende overgewicht bij de Nederlandse bevolking tegen te gaan. In dat kader is een nieuwe reclamecode aanvaard die onder meer inhoudt dat gezondheidsclaims wetenschappelijk onderbouwd moeten zijn, en dat reclames met overmatige consumptie en op (jonge) kinderen gerichte reclame niet zijn toegestaan. Het Europese landbouwregime van garantieprijzen, importheffingen en restituties gaat op termijn op de helling, een proces dat voor zuivel en granen al een eind gevorderd is, en ook voor (biet)suiker inmiddels is aangenomen. De hoge kosten en administratieve lasten van het landbouwbeleid voor onder andere de voedingsmiddelenindustrie stuiten op weerstand. 3.4 SWOT-analyse De Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie ziet de vraag naar haar producten na een magere periode weer toenemen, maar de groei is minder dan in andere sectoren van het bedrijfsleven. Dit is in overeenstemming met de vooruitzichten op langere termijn: de groei van de vraag naar voedingsmiddelen ligt structureel beneden de groei van de vraag naar andere producten en diensten. De Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie heeft wél enkele ijzers in het vuur die de sector een voorsprong verschaffen op veel buitenlandse concurrenten, zoals een sterke kennisinfrastructuur (met name Wageningen Universiteit), een goede naam als het gaat om prijs/kwaliteit, service, betrouwbaarheid en inspelen op de vraag van de klant (flexibiliteit, innovativiteit), en een hoge arbeidsproductiviteit. Daar staan minpunten tegenover in de vorm van hoge loon- en andere bedrijfskosten, een (te) geringe inspanning om de bakens te verzetten met het oog op veranderende marktverhoudingen, via investeringen en samenwerking met concullega's en binnen de bedrijfskolom, en een vaak te geringe schaalgrootte om het op eigen houtje te kunnen opnemen tegen grote buitenlandse concurrenten. Groeiende concurrentie is te verwachten uit landen met een grote landbouwsector, waar dicht bij de bron geproduceerd kan worden (en meestal met lagere loonkosten). Met name Oost-Europa (Polen) moet hierbij genoemd worden, maar ook bijvoorbeeld Brazilië, Canada, Australië en China. Kansen voor Nederlandse bedrijven zijn aanwezig in specialisatie op producten die ook in de qua volume traag groeiende markt voor voedingsmiddelen nog groeipotentie hebben: verder 'bewerkte' producten met een hogere toegevoegde waarde, die snel en makkelijk te bereiden zijn, goed zijn voor de gezondheid en bijzonder van smaak en samenstelling. 1 Bij maximaal één voedingsstof boven de toegelaten waarde van het profiel is de gezondheidsclaim nog steeds toegestaan, maar moet ook de overschrijding duidelijk gemeld worden. Dus bijvoorbeeld: 'Vetarm' + 'Bevat veel suiker'. 2 O.a Koninklijk Horeca Nederland, Centraal Bureau Levensmiddelenhandel, en de ministeries van VWS en OCW. 24

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2007-2009

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2007-2009 Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen 2007-2009 Zoetermeer, november 2008 ISBN: 978-90-371-0987-0 Bestelnummer: A200812 Prijs: 100,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) Prognose 2005 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2006 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

MKB-index april 2017

MKB-index april 2017 MKB-index april 2017 Zoetermeer, 4 mei 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, 5 juli 2013 Rapportnummer : A201337 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2008-2010

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2008-2010 Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen 28-21 Zoetermeer, oktober 29 ISBN: 978-9-371-9-8 Bestelnummer: A2917 Prijs:,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap,

Nadere informatie

Exportontwikkeling van het industriële MKB

Exportontwikkeling van het industriële MKB Exportontwikkeling van het industriële MKB Ro Braaksma Zoetermeer, 3 september 2003 Bestelnummer: M200305 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) prognose 2006 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2007 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen 2005-2007 Zoetermeer, september 2006 ISBN: 90-371-0976-4 Bestelnummer: A200611 Prijs: 100,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB

Nadere informatie

Kengetallen ondernemerschap

Kengetallen ondernemerschap Kengetallen ondernemerschap Tabellenboek drs. N.G.L. Timmermans R. in 't Hout K. Bakker drs. W. H.J. Verhoeven Zoetermeer, 14 augustus 2009 Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische

Nadere informatie

BNA Conjunctuurmeting

BNA Conjunctuurmeting BNA Conjunctuurmeting September 2011 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36

Nadere informatie

Stemming onder ondernemers in het MKB

Stemming onder ondernemers in het MKB Stemming onder ondernemers in het MKB ISBN : 978-90-371-1130-9 Rapportnummer : A201424 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2004-2006

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2004-2006 Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen 2004-2006 Zoetermeer, september 2005 ISBN: 90-371-0956-X Bestelnummer: A200508 Prijs: 100,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage drs. C.M. Wiggers Zoetermeer, augustus 2003 Nummer: M200304 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, oktober 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015 Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar René Vogels Zoetermeer, 10 april De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,

Nadere informatie

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Uitgave januari 2016 Rapport uitgebracht aan: Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart W. van der Geest C11540/2016/0188 Zoetermeer, 29 januari 2016

Nadere informatie

Kleinschalig Ondernemen Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Kleinschalig Ondernemen Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB Kleinschalig Ondernemen 2008 Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, juni 2008 ISBN: 978-90-371-0807-1 Bestelnummer: A200804 Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek

Nadere informatie

De stand van Mediation in Nederland

De stand van Mediation in Nederland De stand van Mediation in Nederland drs. R.J.M. Vogels Zoetermeer, 17 november 2011 In opdracht van het Nederlands Mediation Instituut (NMI). De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus.

Nadere informatie

M201012. Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011

M201012. Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 M201012 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juli 2010 Economisch herstel MKB blijft achter bij grootbedrijf Ondanks het toegenomen optimisme

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2014 René Vogels Zoetermeer, 22 april 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in 2015

Algemeen beeld van het MKB in 2015 Algemeen beeld van het MKB in 2015 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Drs. K.L. Bangma Drs. D. Snel Zoetermeer, 9 februari 2015 De

Nadere informatie

Starters zien door de wolken toch de zon

Starters zien door de wolken toch de zon M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische

Nadere informatie

Innovatie in het MKB in Noord-Nederland

Innovatie in het MKB in Noord-Nederland Innovatie in het MKB in C10978 Petra Gibcus en Yvonne Prince Zoetermeer, 16 juli 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of

Nadere informatie

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Peter Brouwer Zoetermeer, april 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat

Nadere informatie

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1096-8 Rapportnummer : A201363 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-144 21 december 2005 9.30 uur Groei economie derde kwartaal 2005 hoger dan eerder geraamd De Nederlandse economie is in het derde kwartaal van 2005 met

Nadere informatie

Kleinschalig Ondernemen 2006. Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Kleinschalig Ondernemen 2006. Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Kleinschalig Ondernemen 2006 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, juni 2006 ISBN: 90-371-0969-1 Bestelnummer: A200604 Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek

Nadere informatie

Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse

Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Minirapportage ir. C.C. van de Graaff drs. W.H.J. Verhoeven drs. P. Vroonhof K. Bakker Zoetermeer, 18 september 2002 Dit onderzoek is uitgevoerd

Nadere informatie

Stemming onder ondernemers in het MKB

Stemming onder ondernemers in het MKB Stemming onder ondernemers in het MKB Vertrouwen van ondernemers in de economie weer toegenomen In het voorjaar van 2010 is het vertrouwen in de Nederlandse economie onder MKB-ondernemers flink toegenomen.

Nadere informatie

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting Aanscherpingen glijdende schaal Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen Samenvatting WODC, Ministerie van Veiligheid en Justitie 2014 Drs. Zosja Berdowski; Ir. Alexandra Vennekens

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Universiteit van Amsterdam, INTT De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Accessio Inburgering Zoetermeer, woensdag 5 augustus 2015 In opdracht van Accessio Inburgering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

M Starters en de markt. drs. A. Bruins drs. D. Snel

M Starters en de markt. drs. A. Bruins drs. D. Snel M201010 Starters en de markt drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2010 Starters en de markt Ondernemers die met een bedrijf zijn begonnen in de maanden voordat de economie in 2008 van groei omsloeg

Nadere informatie

Kleinschalig Ondernemen 2005. Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Kleinschalig Ondernemen 2005. Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Kleinschalig Ondernemen 2005 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, juni 2005 ISBN: 90-371-0951-9 Bestelnummer: A200504 Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 M201014 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2010 en 2011 Update september drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, september 2010 Economisch herstel MKB blijft achter bij grootbedrijf; pas

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB Tevredenheidsonderzoek 2015 Fox AOB Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Fox AOB De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Bouwers en hun gemeente

Bouwers en hun gemeente Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 1 2 Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 drs. Pim van

Nadere informatie

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Uitgevoerd in opdracht van Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Zoetermeer, 17 september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Studiecentrum Talen Eindhoven bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Bram van der Linden Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1107-1 Rapportnummer : A201373 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Kleinschalig Ondernemen Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Kleinschalig Ondernemen Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB Kleinschalig Ondernemen 2007 Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, juni 2007 ISBN: 978-90-371-0722-7 Bestelnummer: A200708 Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek

Nadere informatie

Cliëntenaudit Bureau ABC

Cliëntenaudit Bureau ABC Cliëntenaudit Bureau ABC 2014 Zoetermeer 17 april 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Naar Werk Meetjaar 2017/2018 Zoetermeer, 4-5-2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

De oudere starter in Nederland Quick Service

De oudere starter in Nederland Quick Service De oudere starter in Nederland Quick Service Heleen Stigter Zoetermeer, januari 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurpeiling voorjaar 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36

Nadere informatie

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2003-2005

Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen 2003-2005 Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen 2003-2005 Zoetermeer, augustus 2004 ISBN: 90-371-0929-2 Bestelnummer: A200405 Prijs: 100,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB

Nadere informatie

MKB in regionaal perspectief 2006

MKB in regionaal perspectief 2006 MKB in regionaal perspectief 2006 Zoetermeer, juli 2006 ISBN: 90-371-0971-3 Bestelnummer: A200606 Prijs: 25,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB07-010 13 februari 2007 9.30 uur Economie groeit 2,9 procent in 2006 De Nederlandse economie is in 2006 met 2,9 procent gegroeid. Dit is bijna twee keer

Nadere informatie

61e Ondernemerspanel. MKB-Nederland TNS NIPO

61e Ondernemerspanel. MKB-Nederland TNS NIPO 61e Ondernemerspanel MKB-Nederland TNS NIPO 61e Ondernemerspanel MKB-Nederland TNS NIPO Samenvatting van de resultaten van het 61 e panelonderzoek onder ondernemers in het midden- en kleinbedrijf door

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Hogeschool van Amsterdam Zoetermeer, woensdag 9 november 2016 In opdracht van Hogeschool van Amsterdam De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Zoetermeer, vrijdag 13 november 2015 In opdracht van Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel

Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel M200515 Stijging van export en exportkansen in industrie, diensten en groothandel Exportthermometer drs. S.C. Oudmaijer Zoetermeer, januari 2006 Exportprestaties en exportpotentieel van de industrie, de

Nadere informatie

Benchmark klanten Qredits

Benchmark klanten Qredits Benchmark klanten Qredits Lia Smit Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201308 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl). Voor alle

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel

Algemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2013 Rapportnummer : A201335 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Kleinschalig Ondernemen 2004. Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Kleinschalig Ondernemen 2004. Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Kleinschalig Ondernemen 2004 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, 30 juni 2004 ISBN: 90-371-0926-8 Bestelnummer: A200402 Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Tevredenheidsonderzoek 2014-2015 De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Zoetermeer, maandag 3 augustus 2015 In opdracht van De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok De verantwoordelijkheid voor de

Nadere informatie

Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014

Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014 Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014 1. Samenvatting en conclusies De Nederlandse uitvoerwaarde is in 2013 met 1,0% gestegen t.o.v. dezelfde periode in 2012 tot 433,8 miljard euro. De bescheiden

Nadere informatie

Vergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk

Vergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk M201210 Vergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk Arjan Ruis Zoetermeer, september 2012 Vergrijzing MKB-ondernemers zet bedrijfsprestaties onder druk De leeftijd van de ondernemer blijkt

Nadere informatie

Financieringsproblemen in de binnenvaart

Financieringsproblemen in de binnenvaart Financieringsproblemen in de binnenvaart Drs. M.J. Overweel Drs. P.Th. van der Zeijden Zoetermeer, 26 maart 2014 ISBN : 978-90-371-1120-0 Rapportnummer : A201414 Dit onderzoek is gefinancierd door het

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 3,5 procent in Economische groei vierde kwartaal liefst 4,4 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 3,5 procent in Economische groei vierde kwartaal liefst 4,4 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-008 14 februari 2008 9.30 uur Economie groeit 3,5 procent in 2007 De Nederlandse economie is in 2007 met 3,5 procent gegroeid. Dit is de hoogste groei

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Tevredenheidsonderzoek 2012 Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Zoetermeer, maandag 4 februari 2013 In opdracht van Jobcoach organisatie Trace Daelzicht De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Exportprestaties van het industriële MKB in 2003

Exportprestaties van het industriële MKB in 2003 M200410 Exportprestaties van het industriële MKB in 2003 Exportthermometer Jolanda Hessels Kees Bakker Zoetermeer, november 2004 Exportprestaties van het industriële MKB in 2003 In 2003 laat de export

Nadere informatie

Regionale economische prognoses 2016

Regionale economische prognoses 2016 Regionale economische prognoses 2016 Themabericht Rogier Aalders De breed gedragen economische groei in 2016 leidt tot productiegroei in alle sectoren en in alle regio s De Randstad, en daarbinnen vooral

Nadere informatie

Saldo economisch klimaat. Q (verwacht) -39,8

Saldo economisch klimaat. Q (verwacht) -39,8 BEDRIJFSLEVEN TOTAAL 1. Bedrijfsleven eind 2008 in onzekerheid Het bedrijfsleven in het gebied van Kamer van Koophandel Den Haag heeft in het derde kwartaal van 2008 niet slecht gepresteerd, zeker niet

Nadere informatie

Kleinschalig Ondernemen 2013

Kleinschalig Ondernemen 2013 Kleinschalig Ondernemen 2013 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Klaas Bangma Arjan Ruis Dick Snel Tommy Span Wim Verhoeven Zoetermeer, mei 2013 ISBN : 978-90-371-1065-4 Rapportnummer : A201323

Nadere informatie

Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren

Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren 2012-2014 ISBN : 978-90-371-1135-4 Rapportnummer : A201430 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en

Nadere informatie

Zoetermeer, 28 februari 2018

Zoetermeer, 28 februari 2018 Cliëntenaudit BWRI Zoetermeer, 28 februari 2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei

Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei Persbericht PB14-050 14 augustus 2014 09.30 uur Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei - Economie groeit volgens de flashraming met 0,5 procent ten opzichte van eerste kwartaal 2014 - Volgens

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC De Leijgraaf Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC De Leijgraaf De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB09-038 15 mei 2009 9.30 uur Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Grootste krimp na de Tweede Wereldoorlog Export en investeringen vallen

Nadere informatie

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal Coenrapportomslag eerstekwartaal.indd 1

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal Coenrapportomslag eerstekwartaal.indd 1 Conjunctuurenquête Nederland Tweede kwartaal 11 Coenrapportomslag eerstekwartaal.indd 1 3-5-11 :36 Economisch herstel zet door Horeca en detailhandel haken aan Na een lichte afzwakking in het eerste kwartaal

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 De Nieuwe Werkgever Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van De Nieuwe Werkgever De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

AgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers

AgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers AgriFood Capital Monitor 2018 Belangrijkste feiten en cijfers Inleiding AgriFood Capital Monitor In dit boekje presenteren wij de feiten en cijfers van de AgriFood Capital Monitor 2018*. De Monitor geeft

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners Tevredenheidsonderzoek 2012 / 2013 A&P Partners Zoetermeer, zaterdag 3 augustus 2013 In opdracht van A&P Partners De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

M201219. Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen in de periode 2002-2012. A. Ruis MSc.

M201219. Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen in de periode 2002-2012. A. Ruis MSc. M201219 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen in de periode 2002-2012 A. Ruis MSc. Zoetermeer, november 2012 Toename innovativiteit in het MKB Na een scherpe daling van de innovativiteit in het MKB in 2011,

Nadere informatie

Derde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Gelderland

Derde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Gelderland Derde kwartaal 212 Conjunctuurenquête Nederland Conjunctuurenquête Nederland I rapport derde kwartaal 212 Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport In opdracht van ROC Drenthe College Zoetermeer, donderdag 22 maart 2018 De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2014 en 2015 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, mei 2014 ISBN : 978-90-371-1126-2 Rapportnummer : A201420 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid M201207 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1987-2010 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid In de periode 1987-2010 is het aantal bedrijven per saldo

Nadere informatie

Dienstensector houdt vertrouwen

Dienstensector houdt vertrouwen Stand van de Zakelijke Dienstverlening Dienstensector houdt vertrouwen Kasper Buiting Senior Sectoreconoom December 18 Inhoudsopgave pagina 1 Macro-economie: Eurozone en NL Voorlopende economische indicatoren

Nadere informatie

MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven

MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Lia Smit, Ro Braaksma, Pieter Fris Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1108-8 Rapportnummer : A201374

Nadere informatie

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 S.P. Meppelink Zoetermeer, april 2013 Rapportnummer: R201302 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl).

Nadere informatie

Herstel in de industrie zet door. Samenvatting. Totale industrie. Omzet stijgt. Eerste kwartaal 2014

Herstel in de industrie zet door. Samenvatting. Totale industrie. Omzet stijgt. Eerste kwartaal 2014 Eerste kwartaal 214 Herstel in de industrie zet door Samenvatting Totale industrie Voedings- en genotmiddelenindustrie Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofproductenindustrie Basismetaal- en metaalproductenindustrie

Nadere informatie

De arbeidsmarkt klimt uit het dal

De arbeidsmarkt klimt uit het dal Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt en onderwijs De arbeidsmarkt klimt uit het dal Het gaat weer beter met de arbeidsmarkt in, ofschoon de werkgelegenheid wederom flink daalde. De werkloosheid ligt nog

Nadere informatie

VBO Woonindex. Tweede kwartaal drs. P. Rosenboom

VBO Woonindex. Tweede kwartaal drs. P. Rosenboom VBO Woonindex Tweede 2008 drs. P. Rosenboom Zoetermeer, 10 juli 2008 In opdracht van VBO Makelaars. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Van goede naar betere dienstverlening Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Inge van den Ende, Mandy Goes en Roxanne de Vreede Zoetermeer, 26 april 2018 De

Nadere informatie

M200719. Een 'directe buitenlandse investering' is méér dan investeren alleen. Buitenlandse investeringen door MKB-bedrijven

M200719. Een 'directe buitenlandse investering' is méér dan investeren alleen. Buitenlandse investeringen door MKB-bedrijven M200719 Een 'directe buitenlandse investering' is méér dan investeren alleen Buitenlandse investeringen door MKB-bedrijven drs. R.M. Braaksma dr. J. Meijaard Zoetermeer, november 2007 Een 'directe buitenlandse

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Werkfit maken Meetjaar 207/208 Zoetermeer, 4-5-208 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Global Entrepreneurship Monitor 2002

Global Entrepreneurship Monitor 2002 Global Entrepreneurship Monitor 2002 Niels Bosma Zoetermeer, 14 november 2002 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie